Coh đhr’nong đong za zum âng vêêl Lê, chr’val Liên Sơn Lắk, tỉnh Đắk Lắk, lâh m’zêt ađhi amoó M’nông tơt t’taanh. Đợ ta la adin bâc pr’hoọm, pa zum lâng bâc x’ră bh’nêêc la lay cơnh r’dợ dưr vaih. Đợ x’ră bh’nêêc M’nông xooc r’dợ dưr vaih cớ xang cr’chăl đanh cơnh ngoọ bil pât ă. Pr’căn H’Bum Long Ying, coh vêêl Lê đoọng năl, đhị đâu 2 c’moo, đhị râu pa choom đoọng âng nghệ nhân, apêê a đhi amoó r’dợ bơơn chơơc lêy đợ pr’đhang x’ră bh’nêêc ty đanh cơnh ngoọ căh ngai dzợ hay coh cr’chăl đanh. 15 ađhi amoó ting pâh c’bhuh t’taanh vêêl Lê năc vêy 5 cha năc âi choom bhrợ bh’nêêc M’nông: “Ahay năc pa choom công k’đhap, âi ă u looih năc công u buôn ă. Chơơih bh’nêêc năc đanh, tu u bâc, năc ting c’lâng, năc đhêêng m’bứi bh’nêêc n’năc a năm năc vaih tươc 221 n’jeh chỉ. Năc choom hay n’jeh chỉ, a cu ăt pa chăp tươc zâp ha dum căh choom bêch pị, ăt pa chăp ng’cơnh chơơih pay chỉ đoọng bhrợ bh’nêêc. Chơơih la lâh bâc căh đơơh u xang, lâh muy c’xêê, tu bâc bh’nêêc, nâu đoo năc bh’nêêc M’nông, nâu đoo năc bh’nêê âng Êđê pa zum đh’rưah”.

Căh muy k’đhơợng bhrợ bh’nêêc ty, ađhi amoó dzợ tơơp bhrợ bâc n’jeh chỉ n’lơơng - tơợ cà phê, cram, clơng, nhá pa tươc tơ tằm, đũi. Muy pr’đươi đoọng t’vaih muy ta la adin la lay cơnh. Amoó H’Hiệp Bing xay moon: “L’lăm ahay năc taanh zêng lâng n’jeh chỉ Thiên Long a năm, tươc bêl amoó Hoa đơơng t’moot bhrợ năc vêy năl tươc n’jeh tơ, cram, clơng, nhạ, đũi dzợ. Bhrợ apêê n’jeh t’mêê pa bhlâng u liêm, doó buôn tr’toot.Acu pa choom năc vêy bơơn năl, bhrợ năc vêy năl cơnh n’đoo  âng liêm lâh, n’đoo năc bh’nơơn liêm mâng lâh”.

Ma nưih âng amoó H’Hiệp moon tươc năc đoo pr’căn H’Kim Hoa Byă, l’lăm ahay bhrợ Trưởng Ban p’too moon đha nuôr Tỉnh ủy Đắk Lắk, ma nưih âi đơc đoọng lưch loom luônh đoọng bhrợ pa dưr cớ lâng “p’têêt pa dưr” bh’rợ taanh adin M’nông Rlăm coh vêêl đong.

Coh muy chu lươt pa bhrợ ooy chr’hoong Lăk moot c’moo 2023, bơơn lêy ađhi amoó p’zay tơt t’taanh, pr’căn Kim Hoa âi t’bhlâng đh’rưah lâng vêêl đong bhrợ pa dưr bh’rợ. Ađoo bhrợ bhiêc lâng chính quyền đoọng zươc ra pă đông za zum âng vêêl bhrợ đhị taanh, k’đươi ma nưih tươc pa choom đoọng, zooi đoọng pr’đươi lâng chơơc lêy c’lâng luh ha bh’nơơn. P’zay chơơc lêy c’lâng lươt, a đoo pa zum zư đơc c’leh liêm lâng bhrợ bhr’lâ pr’đươi, tơơp đươi n’jeh tơ tằm, nhạ, clơng xăl ha len, chỉ Thiên Long. Đươi n’jeh pr’đươi t’mêê coh apêê bh’nêêc ty, ting pr’đhang khăn, a dooh, ch’đhung, cà vạt… công dzợ đơơng c’leh liêm âng M’nông Rlăm n’đhang u l’boot lâh, nhâm lâh, buôn đươi dua lâh. Pr’căn H’Kim Hoa đoọng năl: “Nâu câi xooc pa chăp ch’mêêt lêy n’jeh chỉ café lâng đũi, apêê pr’đươi năc chô pa chăp tươc lâng crâng ca coong, n’đhơ năc tơợ công nghệ taanh pa tươc bêl c’bhum năc a hêê zêng choom t’mooh bh’rợ c’bhuh ng’cơnh. Xa nay âng zi kiêng xay moon lâng zâp ngai năc đoo chr’năp bh’nơơn căh muy ăt đhị pr’đươi năc dzợ ăt coh đhr’niêng bh’rợ lâng t’ruih ooy bh’rợ taanh”.

Đợ loom luônh n’năc âi bơơn râu ting zooi đh’rưah âng chính quyền vêêl đong. Đong za zum âng vêêl Lê bơơn bhrợ pa liêm cớ bhrợ đhị t’taanh, bh’nơơn adin bơơn xay moon dưr vaih bh’nơơn OCOP, bhrợ t’vaih c’lâng bhrợ cha nhâm mâng lâng bhrợ t’vaih c’lâng lươt coh pa dưr du lịch p’têêt lâng bơơn năl đhr’niêng bh’rợ, t’cooh Nguyễn Anh Tú, Chủ tịch UBND chr’val Liên Sơn Lắk, tỉnh Đắk Lắk xay moon: “Đhị ch’mêêt lêy, bh’rợ t’taanh âng ma nưih M’nông n’nâu ting t’ngay ting bơơn pa dưr, t’mooi tươc câl apêê bh’nơơn adin bâc bhlâng. Apêê t’mooi k’tiêc k’ruung n’lơng công vêy ta zươc pay câl, âi đơơng chô bh’nơơn bhrợ cha cơnh lâng đha nuôr coh đâu. Cơnh lâng chr’val Liên Sơn Lắk năc công t’mêê bhrợ t’vaih, đoọng têêm ngăn azi công vêy bhrợ t’vaih kế hoạch t’bhlâng pa dưr coh cr’chăl tươc, n’đhơ năc pr’đơợ  cr’van lâng acoon ma nưih đhị vêêl đong, đoọng tr’xin bhrợ pa dưr đhr’niêng bh’rợ taanh dzăc ting t’ngay ting dưr k’rơ lâh mơ coh vêêl đong”.

Tơợ apêê n’jeh chỉ p’têêt lang a hay lâng xooc đâu, bh’rợ t’taanh âng ma nưih M’nông Rlăm coh Đắk Lắk xooc dưr vaih k’rơ cớ cơnh lâng pr’đơợ t’mêê. Căh muy taanh t’vaih đợ t’la adin, apêê ađhi amoó dzợ bhrợ pa dưr đhr’niêng bh’rợ, loom mâng lâng cr’noọ r’rơơm ooy ha y chroo nhâm mâng./.

NGƯỜI DỆT LẠI VĂN HÓA M'NÔNG

Đau đáu khôi phục nghề dệt thổ cẩm truyền thống M'nông đang mai một, sau khi nghỉ hưu, bà H’Kim Hoa Byă – người phụ nữ M'nông vẫn dành nhiều thời gian và tâm huyết kết nối thổ cẩm nguyên bản Mnông trên những chất liệu, phong cách mới. Việc làm ấy không chỉ giúp nghề sống lại mà còn mang diện mạo mới, hiện đại và sống động hơn. 

Trong nhà cộng đồng buôn Lê, xã Liên Sơn Lắk, tỉnh Đắk Lắk, hơn chục chị em người M'nông miệt mài bên khung dệt. Những tấm thổ cẩm nhiều màu sắc, kết hợp nhiều loại hoa văn khác nhau dần thành hình. Những hoa văn M'nông đang dần trở lại sau thời gian dài gần như mai một. Bà H’Bum Long Ying, ở buôn Lê cho biết, cách đây 2 năm, với sự truyền dạy của nghệ nhân, các chị em đã dần tìm lại được các mẫu hoa văn truyền thống gần như bị quên lãng trong thời gian dài. 15 chị em tham gia tổ dệt buôn Lê thì có 5 người đã thành thạo hoa văn M'nông. “Trước thì học cũng khó, quen rồi cũng dễ. Lượm thì lâu, tại vì nhiều, tùy theo đường, chút xíu hoa văn đó thôi mà 221 sợi đấy. Phải nhớ sợi, mình cứ nghĩ tới nỗi đêm không ngủ được, suy nghĩ cách lượm chỉ. Lượm nhiều quá là lâu xong, hơn một tháng đấy, tại vì nhiều hoa văn, đây là hoa văn Mnông, đây là hoa văn Ê Đê, kết hợp với nhau”.

Không chỉ giữ lại hoa văn cũ, chị em còn thử nghiệm nhiều loại sợi khác nhau – từ cà phê, tre, dứa đến tơ tằm, đũi. Mỗi chất liệu cho một tấm thổ cẩm với sắc thái riêng. Chị H’Hiệp Bing chia sẻ: “Trước thì toàn dệt sợi Thiên Long thôi, đến khi chị Hoa đưa vào làm thì mới biết tới chỉ tơ, chỉ tre, chỉ dứa, chỉ đũi nữa. Làm các loại sợi mới rất thoải mái, không sợ đứt sợi. Mình học mình mới biết, làm thì mới biết cái nào chất lượng hơn, cái nào thì sản phẩm tốt hơn”.

Người mà chị H’Hiệp nhắc đến là bà H’Kim Hoa Byă, nguyên Trưởng Ban Dân vận Tỉnh ủy Đắk Lắk, người đã dành nhiều tâm huyết để khôi phục và “tiếp lửa” nghề dệt thổ cẩm M'nông Rlăm tại địa phương.

Trong một lần công tác về huyện Lắk vào năm 2023, nhìn thấy chị em miệt mài bên khung dệt, bà Kim Hoa quyết tâm cùng địa phương khôi phục nghề. Bà làm việc với chính quyền để xin bố trí nhà cộng đồng buôn làm nơi dệt, mời nghệ nhân truyền dạy, hỗ trợ nguyên liệu và tìm đầu ra sản phẩm. Trăn trở tìm hướng đi, bà kết hợp gìn giữ bản sắc với cải tiến chất liệu, thử đưa sợi tơ tằm, sợi tre thay cho chỉ len, sợi Thiên Long. Dùng sợi mới trên những hoa văn cũ, từng mẫu khăn, áo, túi, cà vạt… vẫn mang đậm dấu ấn M'nông Rlăm nhưng mềm hơn, bền hơn, dễ ứng dụng hơn. Bà H’Kim Hoa cho biết: “Bây giờ đang nghiên cứu sợi cafe với sợi đũi, các chất liệu phải hướng về thiên nhiên, kể cả từ công nghệ dệt cho đến khi nhuộm là mình phải hỏi công nghệ nhuộm như thế nào. Thông điệp mà mình muốn chuyển tới với mọi người đó là giá trị sản phẩm không nằm chủ yếu vào vật chất mà nằm ở giá trị truyền thống văn hóa và cả câu chuyện nghề dệt”.

Những tâm huyết ấy đã được sự đồng hành, hỗ trợ của chính quyền địa phương. Nhà cộng đồng buôn Lê được tu sửa lại làm nơi dệt, sản phẩm thổ cẩm được định hướng trở thành sản phẩm OCOP, tạo sinh kế bền vững và mở ra hướng đi trong phát triển du lịch gắn với trải nghiệm văn hóa. Ông Nguyễn Anh Tú, Chủ tịch UBND xã Liên Sơn Lắk, tỉnh Đắk Lắk đánh giá: “Qua kiểm tra, tổ chức dệt của người Mnông này càng ngày càng được phát triển, du khách đến mua các sản phẩm dệt thổ cẩm rất đông. Các khách nước ngoài cũng đặt hàng, đã mang lại hiệu quả phát triển kinh tế rất lớn đối với bà con ở đây. Đối với xã Liên Sơn Lắk thì cũng mới thành lập đây, để ổn định chúng tôi cũng sẽ xây dựng kế hoạch tiếp tục phát triển trong thời gian tới, kể cả nguồn lực cũng như cơ sở hạ tầng và con người trên địa bàn, để từng bước đáp ứng văn hóa thổ cẩm phát triển ngày càng nhiều hơn trên địa phương".

Từ những sợi chỉ nối liền quá khứ với hiện tại, nghề dệt của người M'nông Rlăm ở Đắk Lắk đang hồi sinh với diện mạo mới. Không chỉ dệt nên tấm thổ cẩm, các chị em còn dệt lại văn hóa, dệt niềm tin và khát vọng vào một tương lai bền vững./.