Hát kưt năc vêy cr’liêng pr’véch bâc ơl xa nay ng’đhớch lâng vêy bâc xa nay chr’năp pr’hay; pa bhlâng nâu đoo công năc coh pr’hát khan (xay truih lang bh’lêê bh’la). Ha dợ pr’hát xay truih lang bh’lêê bh’la chr’năp bhlâng năc bhưah ga măc, cr’chăl lâng manuyh g’lăng z’hai năc n’năl ghít, ha dợ lâng hát kưt liêm buôn lâh mơ coh bh’rợ zư đớc, pa dưr tu năc tỵ ng’xay p’căh cr’noọ cr’niêng lâng bâc manuyh choom hát. Coh pazêng bhươl cr’noon, pazêng zr’lụ du lịch bhươl cr’noon coh tỉnh Đắk Lắk, đh’rưah lâng hát eirei, pazêng cr’liêng pr’hát kưt âng manuyh Êđê xoọc bhrợ ha ta mooi xơợng pr’hay pa bhlâng bêl tươc ooy cruung k’tiêc n’nâu

Kưt năc ng’xay ooy ađay, ng’đớc năc ng’prá xay ooy cr’noọ cr’niêng âng đay. Coh văn học ng’đớc năc ha hát xa xay, cơnh đêêc năc ng’xay rau ađay k’noọ lâng căh vêy tiết tấu, năc muy vêy bhr’ươl a năm. Bhr’ươl pr’hát kưt năc t’đui ooy cr’noọ bâc lâh mơ. Lâng đhr’năng ng’xay truih ooy cr’noọ cr’niêng, đh’rưah lâng pazêng apêê g’lăng z’hai, zập ngai zêng choom hát kưt. Cơnh coh bh’rợ lơi abhuy năc hát xay truih lâng manuyh ơy lâh chêệt bil căh cậ coh pazêng t’ngay bhiệc bhan bhui har năc hát cơnh bêl pa prá xa nay, p’too đhanuôr coh bhươl cr’noon đh’rưah đoàn kết, pr’zước bhrợ cha, p’too pa choom k’coon ch’chau ăt mamông liêm crêê, căh cậ hát ooy ch’roonh zr’muông. Bêl hát kưt buôn vêy đinh buôt (dzợ ng’đơc cơnh lơơng năc đing klia căh cậ buôt chôc) piah đoọng ha manuyh hát căh cậ manuyh hát ma plong xang bêl hát pazêng c’nặt hát. P’rá xa nay pr’véch coh pazêng bài kưt vêy đợ xa nay ng’đhớch chr’năp pa bhlâng. Hân đhơ cơnh đêêc vêy đợ la lay bhlưa hát xay truih khan lâng hát kưt coh pr’ăt tr’mông zập t’ngay. Manuyh g’lăng z’hai Y-Đhin Niê, coh cr’noon Triă, chr’val Ea Tul, tỉnh Đắk Lắk prá xay:

“P’rá tr’bêêc coh khan xay truih lang bh’lêê lâng hát kưt năc vêy đợ rau la lay. Hát kưt năc ma xay truih coh zập cơnh đhr’nâưng u vaih, ng’đhớch ooy rau n’leh vaih coh pr’ăt tr’mông, n’loong, cuông, pô crâng… Ha dợ xay truih khan năc vêy đợ xa nay tr’bêêc, căh choom pay n’juông xa nay n’nâu t’boọ ooy xa nay n’lơơng”.

Coh pr’ăt tr’mông t’mêê xoọc đâu năc bhrợ t’vaih rau zr’năh k’đhap pa bhlâng coh bh’rợ zư đớc đợ rau chr’năp pr’hay âng acoon coh, coh đêêc vêy pr’hát kưt âng đhanuôr Êđê. Manuyh g’lăng z’hai Y -Bhi Ayun, cr’noon Kna Cư M’Gar, tỉnh Đắk Lắk, xay truih: manuyh g’lăng z’hai t’cooh ta ha năc đợ manuyh zư lêy aliêng chr’năp, pr’hát la lay âng pr’hát xa nul âng manuyh Êđê, coh đêêc vêy hát kưt. Bh’rợ pa dưr rau chăp kiêng, ta đang k’dua k’coon ch’chau pa choom pr’hát âng acoon coh, rau chr’năp pr’hay văn hoá acoon coh lâng zư lêy rau la liêm n’năc năc căh vêy u buôn, tu pazêng apêê g’lăng z’hai n’năl bâc, năc choom pa choom đoọng căh dzợ bâc. Manuyh g’lăng z’hai Y-Bhi Ayun prá xay:

“Bêl ahay pazêng apêê g’lăng z’hai buôn hát kưt coh cr’chăl cha ha roo t’mêê. Xoọc đâu năc căh lâh ngai n’năl kưt, ha dang n’năl năc công căh dzợ n’năl ghít cơnh pazêng manuyh t’cooh ta ha. Acu rơơm kiêng vêy đợ manuyh hát kưt ta béch thu ấm đớc, pa choom đoọng ha k’coon ch’chau pa choom p’xoọng”.

Ting cơnh t’cooh Y Mang, Phó Giám đốc Trung tâm Truyền thông - Văn hoá - Thể thao chr’val Quảng Phú, tỉnh Đắk Lắk, vel đong vêy lâh 300 manuyh g’lăng z’hai n’năl cơnh prá pr’véch, hát pr’hát acoon coh. Đoọng zư lêy pr’hát acoon coh đoọng ha lang t’tun, coh pazêng c’moo ahay, ngành văn hoá vel đong ơy t’bhlâng pa choom coh pazêng trường học, pazêng lớp vêy ta bhrợ coh bhươl cr’noon, hân đhơ cơnh đêêc nâu đoo năc bh’rợ t’bhlâng xay bhrợ coh đanh đươnh:

“Lâng ngành k’đhơợng xay văn hoá, ahêê năc vêy bâc bh’rợ crêê tươc ooy bh’rợ zư lêy. Coh đêêc, vêy pr’hát âng đhanuôr Êđê lâng t’bhlâng hát ta luôn lâng ta luôn lâh mơ dzợ, zập c’moo bhrợ bâc bh’rợ đoọng pa choom đoọng ha lang đha đhâm c’mor đoọng choom pa dưr lâng ta luôn ng’đươi dua.”

P’căn Linh Nga Niê Kđăm - Manuyh bhrợ bh’rợ pa chăp ch’mêệt lêy văn hoá âng đhanuôr Tây Nguyên, prá xay, xoọc đâu bh’rợ hát pr’hát acoon coh ting t’ngay k’đhap lâh mơ lâng căh dzợ vêy bâc manuyh pa choom. Bh’rợ pa choom zư lêy pr’hát âng đhanuôr Êđê, coh đêêc vêy pr’hát kưt năc ng’bhrợ k’rơ lâh mơ. Năc muy apêê ta béch ooy pr’hát xa nul năc vêy choom hát pr’hát kưt.

“Bêl ahay, zập ngai tr’lum năc hát kưt, eirei bâc bhlâng, apêê ta đhâm c’mor xơợng pr’hát pa bhlâng, căh ngai pa choom, muy đương lêy, xơợng lâng ting bhrợ đh’rưah. Abhô yang đoọng ha i nhi năc i nhi choom bhrợ. I nhi căh choom bhrợ năc abhô yang căh u đoọng ha i nhi. Căh ngai pa choom hay kưt công cơnh eirei. Pazêng bh’rợ bhiệc bhan bâc ơl coh bh’rợ chô k’rong ăt năc apêê đoo hát kưt. Văn học pa choom coh p’rá a năm năc vêy ta đươi bâc lâh mơ. Nâu cơy pazêng bh’rợ n’năc năc căh dzợ vêy, tu cơnh đêêc lang đha đhâm c’mor k’đhap đoọng choom hát kưt lâng hát eirei. Tu cơnh đêêc, xa nay pa choom pr’hát xa nul coh tiểu học acu ơy ta đang moon pa choom pr’hát bài Buôn Dur Kmăn đoọng ng’zư đớc, oó choom bil.”

Tơợ bêl ahay, bhr’ươl pr’hát kưt năc muy rau căh choom căh vêy coh pr’ăt tr’mông âng manuyh Êđê. Coh đêêc, năc manuyh Êđê n’năl chăp rau chr’năp pr’hay pr’hát âng acoon coh đay. Coh pr’ăt tr’mông xoọc đâu, đh’rưah lâng bh’rợ zooi zư đớc âng nhà nước, bêl bhrợ pazêng zr’lụ du lịch bhươl cr’noon, manuyh Êđê công xoọc pa dưr, zư đớc, ha dưr rau chr’năp pr’hay văn hoá âng acoon coh, coh đêêc vêy đợ bhr’ươl pr’hát, pa trơơi rau chăp kiêng đoọng ha lang t’tun./.

ĐẮM SAY CÂU HÁT KƯT DÂN CA ÊĐÊ

Trong dân ca Êđê, nếu điệu hát eirei sôi nổi, rộn ràng, thì điệu kưt lại mênh mông dàn trải, là lời tự sự tâm tình. Hát kưt là những lời nói vần giàu hình ảnh ẩn dụ và có nội dung phong phú; đặc biệt đây cũng là điệu hát trong bài khan (sử thi). Trong khi diễn xướng sử thi đòi hỏi không gian, thời gian và nghệ nhân am hiểu, thì hát kưt thuận lợi hơn trong việc bảo tồn, phát huy do có tính ngẫu hứng rất cao và nhiều người có thể hát được. Tại các buôn làng, các điểm du lịch cộng đồng ở tỉnh Đắk Lắk, cùng với hát eirei, những câu hát kưt của người Êđê đang làm say lòng du khách khi đến với vùng đất này

Kưt là hát tâm sự, gọi là tự sự. Trong văn học gọi là hát kể, tức là kể về nỗi niềm của mình và không có tiết tấu, chỉ có giai điệu. Làn điệu kưt có tính ngẫu hứng rất cao. Với tính tự sự, cùng với các nghệ nhân, mọi người đều có thể hát kưt. Như trong đám tang thì hát tâm tình với người đã khuất hoặc trong các ngày lễ vui thì hát như một cuộc trò chuyện, dặn dò bà con buôn làng cùng nhau đoàn kết, vận động sản xuất, dặn dò con cháu sống tốt, hay hát về tình yêu đôi lứa. Khi hát kưt thường có đinh buôt (còn gọi là đing kliă hoặc buôt čhôč) đệm cho người hát hoặc người hát tự thổi sau các đoạn hát. Lời nói vần trong các bài kưt có hình ảnh ẩn dụ độc đáo. Tuy vậy có những khác biệt giữa hát kể khan và hát kưt trong cuộc sống thường ngày. Nghệ nhân Y-Đhin Niê, ở buôn Triă, xã Ea Tul, tỉnh Đắk Lắk cho biết:

“Lời nói vần trong khan sử thi và hát kưt bình thường có những nét khác nhau. Hát kưt bình thường là tự ứng tác trong mọi hoàn cảnh, ẩn dụ về các hiện tượng, cây cối hoa cỏ… Còn kể khan những lời nói vần theo một mạch nhất định, không ghép lấy câu này dán vào chỗ khác được”

Dòng chảy của cuộc sống hiện đại tạo ra những sức ép trong việc gìn giữ những tinh hoa văn hóa dân tộc, trong đó có làn điệu kưt trong dân ca Êđê. Nghệ nhân Y- Ƀhĭ Ayun, ƀuôn Kna, xã Čư̆ M’Gar, tỉnh Đắk Lắk, chia sẻ: nghệ nhân cao tuổi là những người gìn giữ hồn cốt, lối hát đặc trưng của làn điệu dân ca Êđê, trong đó có hát kưt. Việc nhóm lên ngọn lửa đam mê, thôi thúc con cháu trở về với làn điệu dân ca, tinh hoa văn hóa dân tộc và gìn giữ những nét đẹp ấy không dễ dàng bởi những nghệ nhân biết nhiều hiểu rộng, có thể truyền dạy không còn nhiều. Nghệ nhân Y- Ƀhĭ Ayun cho biết:

“Ngày xưa những nghệ nhân thường hát kưt trong các ngày lễ ăn mừng. Hiện nay ít ai biết kưt, nếu có biết thì cũng không còn mạch lạc như những người cao tuổi. Tôi mong có những người hát kưt giỏi hát thu âm lại, chỉ dạy tận tình cho con cháu học hỏi thêm”. 

Theo ông Y Mang, Phó Giám đốc Trung tâm Truyền thông-Văn hoá-Thể thao xã Quảng Phú, tỉnh Đắk Lắk, địa phương hiện có hơn 300 nghệ nhân còn biết lời nói vần, hát dân ca. Để gìn giữ làn điệu dân ca cho thế hệ sau, những năm qua, ngành văn hoá địa phương đã rất nỗ lực truyền daỵ trong các trường học, các lớp được mở trong thôn buôn, tuy nhiên đây là một việc cần có sự kiên trì.

“Đối với ngành quản lý văn hóa, chúng ta phải có nhiều những hoạt động liên quan đến công tác bảo tồn. Trong đó có dân ca Êđê và duy trì sinh hoạt và thường xuyên hơn nữa, hằng năm tổ chức nhiều hoạt động để truyền lại cho lớp trẻ phục hồi và duy trì phải thường xuyên.”

Bà Linh Nga Niê Kđăm – Nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Tây Nguyên cho biết, hiện nay môi trường diễn xướng dân ca dần khó hơn và còn rất ít người truyền dạy. Việc truyền dạy nối tiếp làn điệu dân ca Êđê, trong đó có hát kưt cần quan tâm hơn. Chỉ có những người có năng khiếu âm nhạc bẩm sinh có thể tự hát kưt được.

“Ngày xưa, mọi người gặp nhau hát kưt, eirei nhiều, các thanh niên thẩm thấu, không ai dạy, chỉ xem, nghe và làm theo. Yang cho anh thì anh làm được. Anh không làm được nghĩa là Yang không cho anh. Không ai dạy hát kưt cũng như eirei. Các nghi lễ dày đặc trong các cuộc tụ họp họ hát kưt. Văn học truyền miệng được tiếp thu dày đặc. Bây giờ những hoạt động đó không còn nên lớp trẻ rất khó hát kưt và hát eirei. Vậy nên trong giáo trình dạy âm nhạc tiểu học tôi có đề nghị dạy bài Buôn Dur Kmăn vào để nó còn lưu truyền.”

Từ xa xưa, làn điệu kưt là một món ăn tinh thần không thể thiếu trong cuộc sống của người Êđê. Trong đó chính cộng đồng người Êđê biết trân quý nét độc đáo dân ca dân tộc mình. Trong cuộc sống hiện nay, cùng với việc hỗ trợ bảo tồn của nhà nước, khi xây dựng các điểm du lịch cộng đồng, người Êđê cũng đang dần khôi phục, gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc, trong đó có những điệu hát dân ca, truyền lửa cho thế hệ trẻ tiếp nối./.