Nghệ thuật hát ngâm Ariya dzợ vaih lâng zư đợc đhị zâp bhiệc bhan, zâp g’lúh sinh hoạt văn hoá, pr’hat xa nưl âng đhanuôr manưih Chăm

Năc t’mêê ahêê xơợng c’năt pr’hat ngâm Ariya Pataow adat âng t’cooh Thông Đinh Phụng, manưih năl liêm ghit ooy nghệ thuật hát ngâm Arriya âng manưih Chăm coh vêêl Lâm Thuận, chr’val Hàm Thuận Bắc, tỉnh Lâm Đồng hát. Nâu đoo năc bài Ariya đoọng p’too pa choom zâp ngai ma mung ha cơnh đoọng liêm crêê.

Ariya năc đợ bài thơ, vần thơ căh cậ c’năt thơ vêy đợ mơ dal đệ lalay cơnh. Vêy đợ pr’hat mơ bơr pêê zêt c’năt lục bát, hân đhơ cơnh đêêc cung vêy đợ pr’hat dal tươc k’ha riêng c’năt. Ting cơnh apêê lêy cha mêêt đăh văn hoá Chăm, zâp bài Ariya âng manưih Chăm vêy tơợ đenh ặ, vêy zư pa choom đợc lâng xrặ đợc ooy zâp thư tịch ty lâng chữ Chăm. T’cooh Thông Đinh Phụng đoọng năl, pr’đợc lâng cr’liêng xa nay âng zâp bài Ariya vêy bâc cơnh xay truih ooy pr’ăt tr’mung, bhiệc bhan lịch sử, đăh râu tr’kiêng, j’niêng cr’bưn, lịch pháp... tươc zâp râu p’too pa choom pr’ăt tr’mung acoon manưih:

“Ariya âng manưih Chăm cơnh mưy râu lêy p’too pa choom k’diịc k’điêl, k’căn k’conh lâng k’coon, pa choom pr’ăt tr’mung... Moon ooy Ariya vêy bâc râu, tu cơnh đêêc năc ahêê lêy zư pa liêm đoọng k’coon cha châu ha y chroo. Moon zr’nưm chữ Chăm cung cơnh Ariya ting t’ngay ting ta ha vil, c’la cu rơơm đhanuôr Chăm lêy bhrợ ha cơnh đoọng zư lêy, pa choom cớ Ariya”.

Mưy ooy đợ tác phẩm Ariya vêy bâc ngai năl âng manưih Chăm năc Bino - Cam (dzợ ta moon Anai mai Meng Makah). Tác phẩm lâng lâh 100 c’năt thơ lục bát, xay truih ooy p’rá xa nay ta u loom âng đha đhâm Bàni lâng c’moọr Bàlamôn ting tr’lơi tu lalay tôn giáo. Xa nay t’ruih nâu bhrợ ta u loom bhlâng bêl đha đhâm nâu n’jâm ooy oih chêêt đh’rưah lâng manưih âng đay kiêng. Tác phẩm nâu năc râu bhrợ đoọng ha zâp apêê biên đạo múa, nhạc sĩ... xrặ bâc tác phẩm nghệ thuật pr’hay. Lâh mơ, dzợ vêy bơr pêê râu Ariya vêy cr’liêng xa nay p’too pa choom pân đil Chăm đăh bhiệc p’căh pr’ăt bh’rợ ting chế độ mẫu hệ cơnh: Ariya Amuk thruh palei, Ariya Pataow adat...

Đợ apêê năl liêm ghit ooy Ariya choom hat zâp đhị zâp bêl, bêl doọ râu trơ vâng căh cậ bêl g’luh vaih bhiệc bhan. Zâp giai điệu hát ngâm, thang âm, điệu thức, đợ mơ k’rơ tr’xin, zâp c’năt pr’hat ngâm choom lêy hat ting cơnh cr’noọ âng manưih hát, lâh mơ năc đợ bêl hi dưm, đhị vêy tr’ang âng bhrương toor k’ruung, đhị vêêl đông Chăm căh cậ đhị đền tháp ty.

Nghệ thuật hát ngâm Ariya vêy bâc râu chr’năp đăh lịch sử, văn hoá, p’rá xa nay lâng nghệ thuật. Hân đhơ cơnh đêêc, ting cr’chăl t’ngay, cung cơnh vêy bâc râu k’cir văn hoá ty lơơng, nghệ thuật hát ngâm Ariya xoọc đhị đhr’năng k’rang  bil pât.

Đhị đhr’năng cơnh đâu, đợ c’moo đăn đâu, Sở Văn hoá, Thể thao lâng Du lịch âng 2 tỉnh Ninh Thuận lâng Bình Thuận ty, xoọc đâu năc tỉnh Khánh Hoà lâng Lâm Đồng tơợp bhrợ zâp g’luh lêy cha mêêt, châc lêy zâp pr’hat Ariya ting c’lâng bh’rợ ghi âm, ghi hình; bhrợ zâp lớp pa choom nghệ thuật hát ngâm Ariya coh apêê đhanuôr Chăm...

T’cooh Lâm Tấn Bình, Nghệ nhân Ưu tú coh vêêl Chăm Bình Tiến, chr’val Bắc Bình, tỉnh Lâm Đồng đoọng năl, cr’chăl hanua, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận ty ơy bhrợ 2 lớp pa choom hát ngâm Ariya âng manưih Chăm đhị chr’val Phan Hiệu lâng chr’val Phan Hoà, chr’hoong Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận ty, xoọc đâu năc chr’val Bắc Bình, tỉnh Lâm Đồng:

“Bhiệc bhrợ n’têh đoọng zư lêy đợ râu liêm pr’hay văn hoá Chăm, ooy đâu vêy hát ngâm Ariya Chăm. Ariya âng manưih Chăm pr’hay chr’năp đăh cr’liêng xa nay lâng ooy đăh điệu hát ngâm vêy đơơng đăh văn học nghệ thuật bh’lêê bh’la liêm chr’năp, ooy đâu choom xay moon tươc râu đoàn kết âng 2 đạo Bàlamôn lâng Bàni. Tu cơnh đêêc lêy zư pa liêm lâng pa dưr râu văn hoá ty âng Chăm, ooy đâu vêy hát ngâm Ariya”.

Lâng đợ râu chr’năp liêm, nghệ thuật hát ngâm Ariya âng manưih Chăm ơy bơơn Bộ Văn hoá Thể thao lâng Du lịch moon năc k’kir văn hoá phi vật thể k’tiêc k’ruung bêl t’ngay 27/6/2025. Nâu đoo năc pr’đơợ đoọng k’noọ tươc đâu zâp vêêl đông vêy bâc đhanuôr Chăm lêy cha mêêt, bhrợ pa dưr đề án zư lêy lâng pa dưr zâp râu chr’năp liêm âng hát ngâm Ariya nâu.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Quốc Anh, bêl ahay Giám đốc Sở Văn hoá, Thể thao lâng Du lịch tỉnh Ninh Thuận ty moon, lâng bh’rợ lêy zư pa dưr cớ đợ râu k’kir chr’năp, zâp vêêl đông vêy bâc đhanuôr Chăm t’bhlâng zư pa dưr lâh mơ dzợ râu k’kir chr’năp nâu:

“Sở Văn hoá, Thể thao lâng Du lịch năc đơn vị k’đươi moon bhrợ, ha dợ bhrợ xoọc đâu năc zâp chr’val. Đợ râu dâu lêy đơơng t’moot ooy zâp xa nay bh’rợ liêm ghit âng UBND tỉnh t’mêê năc vêy bhrợ liêm choom, lêy vêy c’lâng bh’rợ, xa nay bh’rợ bhrợ têng đoọng liêm choom”./.

ĐỘC ĐÁO NGHỆ THUẬT HÁT NGÂM ARIYA CỦA NGƯỜI CHĂM

Ariya thường được người Chăm trình bày dưới hình thức xướng ngâm, hát kể gắn với giai điệu, lời ca mang đậm tính chất nghệ thuật nên gọi là nghệ thuật hát ngâm Ariya. Nghệ thuật hát ngâm Ariya tồn tại và duy trì trong các không gian lễ hội, các buổi sinh hoạt văn hóa, văn nghệ của cộng đồng người Chăm

Vừa rồi là đoạn hát ngâm Ariya Pataow adat, do ông Thông Đinh Phụng, người am hiểu về nghệ thuật hát ngâm Ariya của người Chăm ở thôn Lâm Thuận, xã Hàm Thuận Bắc, tỉnh Lâm Đồng thể hiện. Đây là bài Ariya để giáo huấn mọi người sống sao cho tốt đời đẹp đạo.

Ariya là những bài thơ, vần thơ hay câu thơ có độ ngắn dài khác nhau. Có những bài chỉ vài chục câu lục bát, nhưng có những bài dài tới hàng trăm câu. Theo các nhà nghiên cứu về văn hoá Chăm, các bài Ariya của người Chăm có từ lâu đời, được truyền lại qua hình thức truyền miệng và ghi chép vào các thư tịch cổ bằng chữ Chăm (Akhar Thrah). Ông Thông Đinh Phụng cho biết, chủ đề và nội dung của các bài Ariya rất đa dạng về đời sống, sự kiện lịch sử, tình yêu, phong tục tập quán, lịch pháp… đến các bài gia huấn ca có giá trị răn dạy và giáo dục đạo đức cho con người.

“Ariya của người Chăm như một chân lý, để dạy đạo vợ chồng, mẹ cha con cái, đời đạo… Nói về Ariya có rất nhiều thể loại, vì vậy mà chúng ta nên gìn giữ để cho con cháu thế hệ mai sau. Nói chung chữ Chăm cũng như Ariya ngày càng bị lãng quên, do đó, bản thân tôi mong muốn bà con Chăm mình làm sao cùng nhau giữ lại, học lại Ariya”.

Một trong những tác phẩm Ariya nổi tiếng của người Chăm là Bini - Cam (còn có tên Anai mai Meng Makah). Tác phẩm với trên 100 câu thơ lục bát, kể chuyện tình buồn giữa chàng trai Bàni và cô gái Bàlamôn, bị chia cắt do khác biệt tôn giáo. Câu chuyện kết thúc trong bi kịch khi chàng trai nhảy vào lửa chết cùng người mình yêu. Tác phẩm này là nguồn cảm hứng cho các nhà biên đạo múa, nhạc sĩ… sáng tác nhiều tác phẩm nghệ thuật độc đáo. Ngoài ra, còn có một số thể loại Ariya mang nội dung răn dạy người phụ nữ Chăm về thể hiện nhân cách đặc trưng theo chế độ mẫu hệ như: Ariya Amuk thruh palei, Ariya Pataow adat…

Những người am hiểu Ariya có thể hát ở mọi lúc mọi nơi, mỗi khi nhàn rỗi hay vào dịp lễ hội. Các giai điệu hát ngâm, thang âm, điệu thức, cường độ to nhỏ, từng câu hát ngâm có thể tùy hứng theo tâm hồn, cảm xúc của người hát, nhất là những buổi hát về đêm, dưới ánh trăng bên bờ sông, nơi đầu làng Chăm hay bên đền tháp cổ.

Nghệ thuật hát ngâm Ariya có nhiều giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ và nghệ thuật. Tuy nhiên, theo thời gian, cũng như nhiều loại hình di sản văn hóa truyền thống khác, nghệ thuật hát ngâm Ariya đang đứng trước các thách thức và nguy cơ mai một.  

Trước thực trạng trên, những năm gần đây, Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch của 2 tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận (cũ) nay là tỉnh Khánh Hoà và Lâm Đồng bước đầu đã tổ chức các cuộc điều tra, thống kê và sưu tầm các bài hát Ariya theo hình thức ghi âm, ghi hình; tổ chức các lớp truyền dạy nghệ thuật hát ngâm Ariya trong cộng đồng người Chăm...

Ông Lâm Tấn Bình, Nghệ nhân Ưu tú ở làng Chăm Bình Tiến, xã Bắc Bình, tỉnh Lâm Đồng cho biết, thời gian qua, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận (cũ) đã mở 2 lớp truyền dạy hát ngâm Ariya của người Chăm tại xã Phan Hiệp và xã Phan Hòa, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận nay là xã Bắc Bình, tỉnh Lâm Đồng.

“Việc làm trên nhằm gìn giữ lại bản sắc văn hoá Chăm, trong đó có hát ngâm Ariya Chăm. Ariya của người Chăm rất phong phú về nội dung và đa dạng về giọng điệu hát ngâm mang tính văn học nghệ thuật dân gian rất cao, trong đó có đề cập tình đoàn kết giữa hai đạo Bàlamôn và Bàni. Vì vậy mà phải bảo tồn, gìn giữ và phát huy vốn cổ văn hoá Chăm trong đó có hát ngâm Ariya”.

Với những giá trị mang lại, nghệ thuật hát ngâm Ariya của người Chăm đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào ngày 27/6/2025. Đây là cơ sở để sắp tới các địa phương có đông đồng bào Chăm nghiên cứu, xây dựng đề án tổng thể bảo tồn và phát huy các giá trị của loại hình hát ngâm Ariya.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Quốc Anh, nguyên Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Ninh Thuận (cũ) cho biết, với vai trò kế thừa, tiếp nối di sản, các địa phương có đông đồng bào Chăm sẽ tiếp tục bảo tồn và phát huy hơn nữa loại hình di sản đặc sắc này.

 “Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch là đơn vị chỉ đạo thôi, còn thực hiện bây giờ chính là các xã. Những cái này phải đưa vào trong chương trình hành động cụ thể của UBND tỉnh mới thì mình tổ chức thực hiện được, phải có chiến lược, sách lược, mới có kế hoạch, chương trình thực hiện để có hiệu quả”./.