Bêl t’ngay 10/11/2023, j’niêng bh’rợ nâu vêy bơơn Bộ Văn hoá, Thể thao lâng Du lịch moon năc k’kir Văn hoá Phi vật thể k’tiêc k’ruung. A - Riêu - Ping căh năc mưy j’niêng bh’rợ đhị ping xal, pay bhrợ pa liêm cớ ping xal đoọng hay k’noọ tươc manưih lâh bil, năc dzợ c’leh bh’rợ liêm chr’năp đoọng ha pr’ăt bh’rợ đoàn kết, loom luônh lêy chăp lâng đợ râu văn hoá liêm chr’năp âng manưih Pa Cô.

J’niêng bh’rợ A - Riêu - Ping năc j’niêng bh’rợ chr’năp bhlâng âng manưih Pa Cô coh tỉnh Quảng Trị, dzợ ta moon năc j’niêng lêy bhrợ pa liêm ping xal. J’niêng bh’rợ nâu bhrợ p’căh loom luônh liêm chr’năp, chăp lêy ooy tô bhuh lâng năc g’luh đoọng đhanuôr chô k’rong pazưm đoàn kết, bhrợ pa liêm đợ râu bhiệc căh liêm crêê, pa zưm têy bhrợ pa dưr vêêl đông k’bhộ k’van, têêm ngăn.

Ooy j’niêng bh’rợ nâu, manưih dzợ ma mung k’rang lêy đoọng ha manưih bil; zư lêy ping xal tô bhuh, a’dich a’bhươp. J’niêng nâu moon p’too k’coon cha châu ta luôn hay pa chăp tươc zâp a’bhô dang, a’dich a’bhươp đoọng zươc đăh apêê lêy zư pa dưr ha coon manưih lâng vêy đợ cơnh ăt bhrợ liêm crêê âng manưih lâng manưih, âng manưih lâng lang đăh tôh. Ting lêy ooy pr’ăt tr’mung, mơ 10 c’moo, 15 c’moo căh cậ 20 c’moo, manưih Pa Cô coh miền tây Quảng Trị bhrợ j’niêng A - Riêu - Ping mưy chu. T’cooh vêêl Hồ Văn Môn, coh vêêl La Lay, chr’val La Lay, tỉnh Quảng Trị moon, xoọc đâu lâh mơ đợ j’niêng bh’rợ ty chr’năp, j’niêng A - Riêu - Ping dzợ vêy chi ơh thể thao cơnh panh p’nanh, lươt đhơợc đhr’lơợc, ha hat, n’toong đhưng chiing cha gâr: “J’niêng A - Riêu - Ping năc j’niêng bh’rợ liêm chr’năp ooy pr’ăt tr’mung âng acoon coh Pa Cô zi. Lêy zư pa dưr j’niêng bh’rợ nâu, zư lêy đợ râu liêm chr’năp đoọng a’coon a’châu năl ghit. Nâu đoo năc j’niêng bh’rợ căh choom lơi, lêy zư pa dưr đợc tươc lang ha y chroo”.

Bêl t’ngay tr’nơợp âng j’niêng bh’rợ, đhanuôr coh vêêl đông lêy pay mưy đhị k’tiêc clung liêm đhị m’pâng vêêl đông, bhrợ pa dưr mưy đông ta moon năc Ân Trạp. Bêl đhr’nông đông bhrợ liêm xang, đhanuôr coh vêêl đơơng chô đợ n’hang manưih bil chô đhị đâu đoọng đhanuôr coh vêêl đông tươc băt hương, zươc rơơm râu pr’đoọng liêm crêê. Xang nặc, zâp ngai tô bhuh lêy đơơng mưy p’nong bé lâng chrooi đoọng zên câl mưy p’nong ta rí chọ ooy cha nur. Zâp đhị cha nur nâu năc lêy chọ mưy a’ngoọn p’têêt tươc ping xal âng tô bhuh.

T’ngay thứ 2 năc j’niêng bh’rợ bha lâng âng A - Riêu - Ping, tơợ ta rựp brương, đhanuôr đhị zâp tô bhuh xập đợ xa nập ty chr’năp âng đhanuôr acoon coh Pa Cô pa zưm đhị zr’lụ bhrợ j’niêng bh’rợ nâu. Apêê dzoọng đhiêr, lươt ting apêê đơơng c’bhoọr, chiing cha gâr lâng ting t’nơơt đh’rưah lâng g’rooh. Ting t’nooi manưih lêy đhiêr lươt. Đhị m’pâng năc zâp râu bh’năn p’rơơi âng zâp tô bhuh âng đơơng, lêy chọ ooy cha nur đoọng ha đợ apêê lâh bil lâng a’bhô dang. Xang nặc, j’niêng bh’rợ tăc ta rí bhuôih a’bhô dang lâng manưih lâh bil. Tươc hi dưm t’ngay thứ 3, đhanuôr năc bhrợ j’niêng bh’rợ âng đơơng r’vai âng tô bhuh chô ăt đhị ping xal. Lâng ooy zâp t’ngay bhrợ j’niêng bh’rợ nâu, xa nưl cha gâr, chiing ting ặt xưl ta luôn. T’cooh Côn Thêm, coh chr’val La Lay, tỉnh Quảng Trị moon, j’niêng bh’rợ nâu năc râu văn hoá ma bhưy chr’năp ga măc bhlâng âng đhanuôr Pa Cô, p’căh moon râu lêy chăp hay tươc đợ apêê lâh bil. A - Riêu - Ping cung năc g’luh đoọng k’coon cha châu chô k’rong pa zưm liêm nhâm lâh mơ: “Tươc bêl j’niêng bh’rợ A - Riêu - Ping năc lêy bhrợ, mơ 15 c’moo căh cậ 20 c’moo năc bhrợ mưy chu, bhrợ ga măc bhlâng. Lêy ra văng liêm ghit lâng zư đợc j’niêng bh’rợ nâu. Ooy j’niêng bh’rợ nâu năc vêy tăc ta rí, k’rooc, bé lâng xang nặc vêy bhuôih caih”.

Zâp j’niêng bh’rợ nâu vêy bhrợ ting n’juông liêm crêê, hân đhơ cơnh đêêc bhrợ liêm buôn lâh mơ đhị bêl bhuôih zâp a’bhô dang. Ha dang bêl ahay, lêy bhuôih đoọng bâc ta rí k’roọc, xoọc đâu zâp tô bhuh âng đơơng mưy p’nong bé lâng chrooi đoọng zên câl mưy p’nong ta rí bhuôih a’bhô dang, xang nặc pay lêệ đoọng ha pêê đhanuôr cha đăh.

Tơợ bâc c’moo đâu, cấp uỷ, chính quyền vêêl đông đh’rưah lâng t’cooh vêêl, trưởng vêêl, manưih bâc ngai chăp coh đhanuôr Pa Cô ta luôn k’rang lêy p’too p’zương đhanuôr zư lêy đợ râu văn hoá liêm chr’năp nâu. Hân đhơ cơnh đêêc, ooy đăh bhrợ j’niêng bh’rợ nâu lêy pa xiêr đợ j’niêng bh’rợ căh liêm crêê, bil bâc zên. Đhanuôr Pa Cô cung lơi zi lâh bâc j’niêng bh’rợ ooy j’niêng A -Riêu - Ping, bhrợ k’miah lâh mơ, hân đhơ cơnh đêêc cung dzợ liêm chr’năp, bhrợ p’căh râu zư pa dưr truyền thống mưy văn liêm crêê, glặp liêm lâng pr’ăt tr’mung t’mêê. Nghệ nhân Kray Sức, coh chr’val Tà Rụt, tỉnh Quảng Trị moon, bâc đhị bhrợ j’niêng bh’rợ nâu ha dợ ơy lêy bhrợ ha cơnh đoọng liêm glặp lâng pr’đợ tr’mung. Râu chr’năp bha lâng âng j’niêng bh’rợ nâu năc zư lêy, pa dưr đợ râu văn hoá âng đhanuôr lâng đoọng zâp ngai lalua bhui har mưy cơnh têêm ngăn bhlâng: “Moon năc j’niêng bh’rợ A - Riêu - Ping, ooy đâu A -Riêu năc đoo j’niêng bh’rợ, Ping năc xal. Tơợ cr’liêng xa nay nâu năc ahêê năl liêm ghit đợ bh’rợ âng j’niêng bh’rợ nâu crêê tươc ping xal. Cr’noọ bh’rợ âng manưih Pa Cô zi, lâh mơ pr’ăt tr’mung đhanuôr năc dzợ vêy a’bhô dang. Ooy j’niêng bh’rợ nâu, azi k’rong pa zưm zâp lang p’niên đoọng ma tr’năl đh’rưah lâng cung đoọng lêy bhrợ pa liêm pr’ăt bh’rợ âng acoon manưih lâng pr’ăt tr’mung a’bhô dang”./.

GIỮ NÉT VĂN HÓA NGƯỜI PA CÔ GẮN VỚI BÀI TRỪ HỦ TỤC

Giữa đại ngàn Trường Sơn hùng vĩ, có một lễ hội truyền thống là A- riêu- Ping của đồng bào Pa Cô, tỉnh Quảng Trị. Vào ngày 10/11/2023, lễ hội này chính thức được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia. A- riêu- Ping không chỉ là nghi lễ nhà mồ, lễ cải táng để tưởng nhớ người đã khuất mà còn là minh chứng sống động cho tinh thần đoàn kết, lòng tri ân và bản sắc văn hóa ngàn đời của người Pa Cô.

Lễ hội A- riêu- Ping là lễ hội quan trọng nhất của người dân tộc Pa Cô ở tỉnh Quảng Trị, còn gọi là lễ cải táng hay lễ nhà mồ. Lễ hội này thể hiện lòng hiếu nghĩa, tôn kính tổ tiên và là dịp để bà con quy tụ, thắt chặt đoàn kết, giải quyết các vấn đề cộng đồng, chung tay xây dựng bản làng no ấm, phồn vinh và hạnh phúc.

Trong lễ hội này, người còn sống chăm lo cho người đã khuất; chăm sóc mồ mả tổ tiên, ông bà, dòng tộc. Lễ hội cũng nhắc nhở con cháu luôn nhớ ơn các vị thần linh, ông bà, tổ tiên để rồi cầu mong thế giới thần linh che chở cho con người và có những ứng xử chuẩn mực về đạo đức giữa người với người, giữa con người với thế giới tự nhiên. Tùy vào đời sống kinh tế, cứ 10 năm, 15 năm hoặc 20 năm, người Pa Cô ở miền tây Quảng Trị tổ chức lễ A-riêu- Ping một lần. Già làng Hồ Văn Môn, ở bản La Lay, xã La Lay, tỉnh Quảng Trị cho biết, ngày nay ngoài các nghi lễ truyền thống, lễ hội A- riêu- Ping còn có thi đấu thể thao như bắn nỏ, đi cà kheo, hát dân ca, đánh cồng chiêng. “Lễ A- riêu- Ping là lễ hội rất tốt đẹp trong cuộc đời của người dân tộc Pa Cô mình. Mình phải luôn tôn trọng và giữ gìn lễ hội này, giữ gìn bản sắc đó để con cháu hiểu được. Đây là tín ngưỡng không thể mất đi được, phải luôn duy trì để cho con cháu mai sau”.

Vào ngày đầu của lễ hội, dân làng chọn một mảnh đất bằng phẳng ở trung tâm thôn, dựng một ngôi nhà tạm gọi là Ân Trạp. Khi ngôi nhà làm xong, dân làng sẽ đưa tro cốt của những người ở dòng họ đến đó để bà con làng xóm đến thắp hương, cầu nguyện những điều tốt đẹp. Sau đó, mỗi dòng họ sẽ đưa một con dê đến và góp tiền mua một con trâu buộc vào các cọc gỗ. Ở mỗi cọc gỗ sẽ buộc một sợi dây nối đến phần mộ của dòng họ.

Ngày thứ 2 là lễ chính của A- riêu- Ping, từ sáng sớm, người dân ở các dòng họ trong trang phục truyền thống của người đồng bào thiểu số Pa Cô tập trung ở khu vực diễn ra lễ hội. Họ đứng thành vòng tròn, đi theo đoàn người mang tù và, cồng chiêng, trống và nhảy theo điệu nhạc rồi hô vang. Đoàn người đi vòng tròn. Ở giữa vòng tròn là các con vật các dòng họ đưa đến, buộc vào các cọc gỗ để dâng lên những người đã mất và đấng thần linh. Sau đó, nghi lễ đâm trâu để tế thần và người đã mất. Đến ngày thứ 3, người dân sẽ làm nghi thức đưa tiễn hương hồn tổ tiên về nơi an nghỉ. Và trong các ngày diễn ra lễ hội, tiếng trống, tiếng cồng chiêng vang lên liên tục. Ông Côn Thêm, ở xã La Lay, tỉnh Quảng Trị nói rằng, lễ hội là nét văn hóa tâm linh lớn nhất của đồng bào Pa Cô, tỏ lòng tôn kính đến những người đã mất. A-riêu- Ping cũng là dịp con cháu tụ họp, thắt chặt thêm tình cảm. “Đến dịp lễ hội A- riêu- Ping thì mình phải tổ chức, thời điểm tổ chức là 15 năm hoặc 20 năm 1 lần thì sẽ diễn ra lễ hội lớn. Mình phải chuẩn bị kỹ lưỡng và phải giữ gìn lễ hội này. Trong lễ hội sẽ có đâm trâu, đâm bò, đâm dê và sau đó là lễ cúng”.

Các nghi lễ của lễ hội được thực hiện theo đúng trình tự, nhưng có đơn giản hơn ở phần tế các vị thần linh. Nếu ngày xưa, cần phải tế nhiều trâu bò, hiện nay mỗi dòng họ chỉ cần mang đến một con dê và góp tiền để mua một con trâu tế thần, sau đó làm thịt thết đãi bà con.

Từ nhiều năm nay, cấp ủy, chính quyền địa phương cùng già làng, trưởng bản, người có uy tín trong cộng đồng Pa Cô luôn quan tâm vận động bà con giữ gìn bản sắc văn hóa tốt đẹp này. Tuy nhiên, trong tổ chức lễ hội cần phải hạn chế những hủ tục, tốn kém và hình ảnh gây phản cảm. Cộng đồng Pa Cô cũng giản lược các nghi thức trong lễ hội A-riêu-Ping, thay thế bằng những hình thức tế lễ tiết kiệm hơn nhưng vẫn trang trọng, thể hiện sự tiếp nối truyền thống một cách văn minh, phù hợp với đời sống mới. Nghệ nhân Kray Sức, ở xã Tà Rụt, tỉnh Quảng Trị cho rằng, nhiều nơi diễn ra lễ hội nhưng đã cải biến cho phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội. Điều cốt yếu nhất của lễ hội là lưu giữ, phát huy những nét văn hóa của đồng và để mọi người thực sự vui chơi một cách thoải mái. “Gọi là lễ hội A- riêu- Ping trong đó A- riêu là lễ, Ping là lăng, nói ngược lại là hội lễ lăng. Từ nội dung đó thì chúng ta hiểu được hoạt động của lễ hội này liên quan đến mồ mả.  Quan niệm của người Pa Cô chúng tôi, ngoài đời sống xã hội thì còn có thế giới tâm linh ở xung quanh. Trong lễ hội này, chúng tôi hội tụ lại các thế hệ trẻ để có thể nhận biết nhau và cũng để giải quyết mối quan hệ giữa đời sống con người và đời sống tâm linh”./.