Ooy cr’chăl ặt ma mung lâng pa dưr pa xơc, đhanuôr acoon coh Chứt ơy năl cơnh lêy bhrợ, zư lêy bâc râu chr’năp liêm đăh văn hoá chr’năp, chrooi pa xoọng zư lêy râu liêm chr’năp ooy đăh văn hoá acoon coh Việt Nam.

Manưih Chứt ăt ma mung đăn lâng crâng k’coong, tợơ ahay ăt ma mung đhị đâu đhi tôh. Ooy pr’ăt tr’mung âng apêê, crâng a’bhưy, da ding đhêl căh nặc mưy đhị ặt ma mung năc dzợ đhị tơơm riah văn hoá. Manưih Rục năc c’bhuh apêê acoon coh Chứt bêl ahay ăt ma mung coh gợp đhêl, crâng k’coong ch’ngai, vêy bâc j’niêng pr’hay chr’năp, ooy đâu vêy bhiệc bhuôih Giang Sơn ta bhrợ bêl c’xêê 9 âm lịch zâp c’moo đoọng zươc mưy hân noo bơơn bhrợ ha roo a’bhoo bâc liêm, vêêl bhươl têêm ngăn. Ooy j’niêng bh’rợ nâu, t’cooh vêêl pay 2 c’năt am k’tứi lêy glâm coh piing, bhrợ p’căh loom luônh chăp nhêr lâng a’bhô dang. Apêê k’đươi zâp a’bhô dang crâng k’coong, k’tiêc k’ruung, tô bhuh ahay chô lêy, ooy đâu p’têêt pa zưm đhanuôr, p’too pa choom lang p’niên ooy đăh trách nhiệm zư lêy crâng, zư lêy đợ râu chr’năp liêm đăh văn hoá. Nâu đoo năc mưy ooy đợ râu văn hoá phi vật thể chr’năp pr’hăt âng manưih Rục moon lalay, manưih Chứt moon zr’nưm, tỉnh Quảng Trị xoọc t’bhlâng zư lêy.

T’cooh Đinh Văn Chờ, mưy nghệ nhân coh vêêl Hoá Lương, chr’val Hoá Sơn, chr’hoong Minh Hoá, tỉnh Quảng Bình, xoọc đâu năc chr’val Kim Điền, tỉnh Quảng Trị đoọng năl, manưih Chứt bêl đâu căh dzợ ăt lalay mưy apêê coh crâng k’coong, gợp đhêl cơnh ahay, hân đhơ cơnh đêêc, apêê cung dzợ ặt pa zưm lêy crâng k’coong, lâng tơơm riah n’leh vaih ooy zâp cr’liêng pr’hat, bhiệc bhuôih caih, ooy xa nay t’ruih zâp t’ngay. Đợ râu văn hoá nâu ha dang căh zư lêy năc r’dợ ting bil pât. T’cooh Đinh Văn Chờ đh’rưah lâng bâc nghệ nhân, t’cooh vêêl, trưởng vêêl ơy p’zay châc lêy zư zâp pr’hat xa nưl lâh bil, bhrợ pa dưr cớ đợ j’niêng bh’rợ bhiệc bhan ty chr’năp ahay lâng pa choom đoọng ha lang p’niên, đợ apêê bha lâng đăh bhiệc zư lêy văn hoá ooy ha y chroo. T’cooh Đinh Văn Chờ rơơm kiêng: “Văn hoá năc đoo pr’đơợ đăh cr’noọ bh’rợ lêy bhrợ pa dưr pa xơc âng xã hội. Đảng lâng Nhà nước k’rang lêy năc đhanuôr acoon coh Chứt bhui har, hâng hơnh. Chr’năp bhlâng đoọng lêy bhrợ ha cơnh pa dưr, zư lêy râu chr’năp văn hoá âng manưih Chứt”.

Cr’chăl đăh j’niêng bh’rợ, manưih Chứt dzợ zư đợc bâc pr’hat xa nưl chr’năp pr’hay. Đợ pr’hat p’căh đhị zâp bêl bhiệc bhan, bhuôih ha roo t’mêê, hơnh deh đông t’mêê, xay xơ... Cr’liêng pr’hat, bhr’ươr pr’hat âng manưih Chứt liêm pr’hay cơnh râu p’rá xa nay âng đhi noo, bhuh xoọng, căh cậ xay truih đợ xa nay t’ruih zâp t’ngay.

T’cooh Đinh Xuân Bàn, coh vêêl Yên Hợp, chr’val Thượng Hoá, chr’hoong Minh Hoá, tỉnh Quảng Bình xoọc đâu năc chr’val Kim Điền, tỉnh Quảng Trị năc manưih kiêng châc lêy k’rong pa zưm văn hoá acoon coh Chứt lâng ta lêy năc mưy thư viện dzợ ma mung ooy đăh văn hoá ty ahay. T’cooh Bàn ting pâh bhrợ bâc bhiệc bhan văn hoá, ting p’căh ooy đợ xa nưl n’jưl, c’năt pr’hat, j’niêng cr’bưn ty ahay; lâng k’đươi moon đhanuôr zư lêy đợ râu chr’năp liêm đăh pr’ăt tr’mung zâp t’ngay. T’cooh Đinh Xuân Bàn đoọng năl, ooy đợ t’ngay bhuôih ha roo t’mêê, manưih Chứt đh’rưah ăt pa zưm lâng hát đợ pr’hat lâng p’rá acoon coh ooy xa nưl n’jưl Chơ-ra-bon dzợ ta moon năc n’jưl n’coo. N’jưl nâu năc tr’coọ xa nưl dzợ vêy manưih Chứt zư đợc. Đh’rưah lâng xa nưl n’jưl pr’hay ha ngur, đợ cr’liêng pr’hat âng đhanuôr Chứt cung chr’năp pr’hay bhlâng. T’cooh Đinh Xuân Bàn k’rang zư lêy đợ pr’hat xa nưl âng manưih Chứt: “Bêl ahay tơợ lang a’conh a’bhướp, zâp râu chr’năp liêm nâu dzợ zư đợc ha dợ đợ t’tưn apêê ma chêêt bil năc zâp râu chr’năp ma bhưy nâu cung ma bil. Bhiệc châc lêy k’rong zư đợc đợ râu chr’năp liêm âng a’conh a’bhướp ahay đợc đoọng lâng xrặ t’vaih đợ pr’hat đoọng pa choom, clan bhưah tươc đhanuôr đợ râu chr’năp ty âng acoon coh đay ha cơnh, k’coon cha châu ha y chroo cung năl lâng zư đợc văn hoá acoon coh Chứt lâng zâp pr’hat xa nưl âng vêêl đông”.

Bhiệc lêy zư văn hoá acoon coh Chứt pa zưm lâng pa dưr pa xơc du lịch năc đoo c’lâng lươt bhrợ liêm crêê, zooi đoọng đhanuôr căh mưy zư lêy đợ pr’hoọm văn hoá chr’năp liêm năc dzợ bhrợ pr’đơợ bhrợ cha, pa dưr pa xơc pr’ăt tr’mung. Bâc vêêl đông đhị tỉnh Quảng Trị ơy pa dưr, bhrợ liêm choom zâp râu chr’năp văn hoa ahay đoọng bhrợ pa dưr bh’rợ du lịch vêêl bhươl, du lịch sinh thái, du lịch châc lêy cha mêêt năl.

Zư lêy văn hoá acoon coh căh nặc mưy zư lêy đợ rây ty ahay năc dzợ p’têêt pa zưm âng bêl ahay lâng xoọc đâu. Lâng acoon coh Chứt, bh’rợ nâu k’đươi moon râu moot bhrợ âng pa zêng đhanuôr - tơợ nghệ nhân, đhanuôr tươc zâp cấp chính quyền. Đhị pr’đơợ tỉnh Quảng Trị xoọc lêy chô pa dưr pa xơc nhâm mâng, pa dưr dal pr’ăt tr’mung đhanuôr acoon coh, năc bhiệc zư lêy văn hoá acoon coh Chứt pa zưm lâng du lịch căh nặc mưy bh’rợ, năc dzợ pr’đơợ đoọng manưih Chứt dưr băr dzang lâng apêê pr’zợc.

T’cooh Mai Xuân Thành, Phó Giám đốc Sở Văn hoá - Thể thao lâng Du lịch tỉnh Quảng Trị đoọng năl, ooy đăh văn hoá bh’lêê bh’la âng manưih Chứt vêy bâc cơnh, tơợ pr’hat xa nưl, bhiệc bhan tươc ch’na đh’năh lâng kiến trúc coh vêêl đông: “Xay bhrợ pa dưr zâp câu lạc bộ văn hoá bh’lêê bh’la coh vêêl đông acoon coh Chứt ma mung. Azi pa bhlâng k’rang lêy ooy vêêl đông vêy 2 c’bhuh manưih ặt ma mung năc manưih Rục lâng manưih Arem, nâu đoo năc 2 c’bhuh manưih m’bứi bhlâng. Đhanuôr cung bhrợ pa dưr bâc râu chr’năp văn hoá phi vật thể âng đay ooy zâp pr’hát xa nưl ơy bơơn đhanuôr năl zư lêy bhrợ pa dưr, bhrợ bâc g’luh chi ơh p’căh, pa choom đoọng âng zâp apêê nghệ nhân tươc ooy vêêl đông âng đay”./.

BẢO TỒN VĂN HÓA DÂN TỘC CHỨT GẮN LIỀN PHÁT TRIỂN DU LỊCH

Người Chứt ở tỉnh Quảng Bình cũ, nay là tỉnh Quảng Trị hiện có khoảng 1.860 hộ với hơn 7.800 nhân khẩu, tập trung ở các xã vùng sâu, vùng xa, khu vực biên giới, nơi điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn. Trong quá trình sinh tồn và phát triển, đồng bào dân tộc Chứt đã sáng tạo, gìn giữ nhiều giá trị văn hóa vật chất và tinh thần đặc sắc, góp phần gìn giữ sự phong phú của kho tàng văn hóa dân tộc Việt Nam.

Người Chứt sống gần gũi với thiên nhiên, sinh hoạt du canh, du cư từ bao đời nay. Trong đời sống tinh thần của họ, rừng thiêng, núi đá không chỉ là nơi sinh tồn mà còn là cội nguồn văn hóa. Người Rục là tộc người của dân tộc Chứt từng sống trong hang đá, rừng sâu, nổi tiếng với nhiều nghi lễ và phong tục độc đáo, trong đó có lễ cúng Giang Sơn được tổ chức vào tháng 9 âm lịch hằng năm để cầu mùa màng tốt tươi, bản làng yên bình. Trong nghi lễ này, già làng sử dụng 2 miếng tre nhỏ ném lên dao để xin keo, thể hiện lòng thành với thần linh. Họ mời các vị thần rừng, thần đất, linh hồn tổ tiên về chứng lễ, qua đó gắn kết cộng đồng, nhắc nhở thế hệ trẻ về trách nhiệm giữ rừng, giữ bản sắc văn hóa. Đây là một trong những nét văn hóa phi vật thể quý báu của người Rục nói riêng, người Chứt nói chung mà tỉnh Quảng Trị đang nỗ lực bảo tồn.

Ông Đinh Văn Chờ, một nghệ nhân ở bản Hóa Lương, xã Hóa Sơn, huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình, nay là xã Kim Điền, tỉnh Quảng Trị cho hay, người Chứt hôm nay không còn sống biệt lập trong rừng sâu, hang đá như thuở trước nhưng tinh thần của họ gắn bó với núi rừng, với nguồn cội vẫn luôn hiện hữu trong tiếng hát, lễ cúng, câu chuyện truyền đời. Những nét văn hóa đó nếu không được gìn giữ sẽ dần mai một. Ông Đinh Văn Chờ cùng nhiều nghệ nhân, già làng, trưởng bản đã miệt mài sưu tầm các làn điệu dân ca thất truyền, khôi phục các lễ hội truyền thống và truyền dạy lại cho lớp trẻ, những người có vai trò then chốt trong việc giữ gìn văn hóa trong tương lai. Ông Đinh Văn Chờ mong muốn: “Văn hóa là nền tảng tư tưởng, tinh thần thúc đẩy sự phát triển của xã hội. Đảng và Nhà nước quan tâm nên bà con dân tộc Chứt rất vui mừng, phấn khởi. Ý nghĩa vô cùng quan trọng để làm sao phát huy, bảo tồn được giá trị văn hóa của người Chứt”.

Bên cạnh nghi lễ tín ngưỡng, người Chứt còn lưu giữ nhiều làn điệu dân ca, dân vũ, dân nhạc mang âm hưởng đại ngàn. Những bài dân ca được thể hiện trong các dịp lễ hội, cúng lúa mới, mừng nhà mới, cưới hỏi… Lời ca, tiếng hát của người Chứt chứa đựng tình cảm sâu lắng, mộc mạc, như lời tâm sự của người thân, hay kể lại những câu chuyện đời sống thường nhật.

Ông Đinh Xuân Bàn, ở bản Yên Hợp, xã Thượng Hóa, huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình nay là xã Kim Điền, tỉnh Quảng Trị là người đam mê sưu tầm văn hóa dân tộc Chứt và được xem là “thư viện sống” về văn hóa truyền thống. Ông Bàn tham gia nhiều sự kiện văn hóa, chia sẻ những điệu đàn, câu hát, nghi lễ, phong tục cổ xưa; đồng thời vận động cộng đồng giữ gìn bản sắc trong sinh hoạt hằng ngày. Ông Đinh Xuân Bàn cho biết, trong những ngày cúng lúa mới, người Chứt cùng quây quần và hát những bài hát bằng tiếng dân tộc trong tiếng đàn Chơ-ra-bon hay còn gọi là đàn ống. Cây đàn này là nhạc cụ duy nhất mà người Chứt còn lưu giữ được qua các biến động lịch sử. Cùng với tiếng đàn mang âm sắc độc đáo, du dương, những câu ca, bài hát của đồng bào dân tộc Chứt cũng mang bản sắc đặc biệt. Ông Đinh Xuân Bàn rất quan tâm gìn giữ những làn điệu dân ca của người Chứt: “Trước đây từ thời ông cha các giá trị này vẫn tồn tại nhưng sau này ông cha qua đời thì các giá trị này mai một. Việc sưu tầm và tìm tòi những giá trị mà cha ông truyền lại và sáng tác ra một vài làn điệu để lan tỏa, truyền lại bà con được biết về bản sắc dân tộc của mình như thế nào, con cháu sau này cũng biết và duy trì bản sắc văn hóa dân tộc Chứt và các làn điệu của địa phương”.

Việc gắn bảo tồn văn hóa dân tộc Chứt với phát triển du lịch là hướng đi phù hợp, giúp đồng bào không chỉ giữ gìn bản sắc mà còn tạo sinh kế, phát triển kinh tế. Nhiều địa phương tại tỉnh Quảng Trị đã phát huy, khai thác có hiệu quả các giá trị văn hóa đặc trưng này để xây dựng mô hình du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái, du lịch trải nghiệm.

Bảo tồn văn hóa dân tộc không đơn thuần là giữ lại những gì xưa cũ mà còn là kết nối giữa quá khứ với hiện tại và tương lai. Với dân tộc Chứt, hành trình ấy đòi hỏi sự vào cuộc của cả cộng đồng – từ nghệ nhân, người dân cho đến các cấp chính quyền. Trong bối cảnh tỉnh Quảng Trị đang hướng tới phát triển bền vững, nâng cao đời sống đồng bào dân tộc thiểu số, thì việc bảo tồn văn hóa dân tộc Chứt gắn với du lịch không chỉ là một nhiệm vụ, mà còn là cơ hội để người Chứt vươn ra với bạn bè.

Ông Mai Xuân Thành, Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Trị cho biết, kho tàng văn hóa dân gian của người Chứt rất phong phú, từ âm nhạc, lễ hội đến ẩm thực và kiến trúc bản làng. “Triển khai xây dựng các câu lạc bộ văn hóa dân gian ở địa bàn dân tộc Chứt sinh sống. Chúng tôi đặc biệt quan tâm vào địa bàn có 2 nhóm người sinh sống đó là người Rục và người Arem, đây là 2 nhóm người có dân số rất ít. Đồng bào cũng khôi phục được nhiều giá trị văn hóa phi vật thể của mình trong đó các làn điệu dân ca, dân vũ, dân nhạc đã được đồng bào ý thức hơn trong việc khôi phục, tổ chức biểu diễn, tập luyện và trao truyền từ các nghệ nhân rộng rãi ra bản làng của mình”./.