Tu vêy pr’đươi zư padứah 2, 3 râu cr’ay cơnh p’lung, c’lâng luônh, ra’lọc liêm chr’nắp đoọng ha chặc a’rang… chè Ra Zéh dưr váih bấc cóh zr’lụ k’coong ch’ngai Đông Giang tỉnh Quảng Nam bơơn bấc ngai chấc lêy câl. Bơơn lêy râu liêm chr’nắp kinh tế tơợ chè Ra Zéh nâu, chr’hoong Đông Giang xoọc t’bhlâng zooi zúp đhanuôr bhrợ têng m’ma, groong bhrợ đhị chóh padưr cóh chr’val Tư lâng zâp zr’lụ đăn đâu đoọng padưr thương hiệu bh’nơơn pr’đươi liêm chr’nắp âng vel đông, chrooi pa’xoọng padưr pa’xớc pr’ắt tr’mung, t’bil ha ul pa’xiêr đha’rứt ha đhanuôr cóh vel đông…

    Chè Ra Zeh dưr váih bấc cóh zr’lụ dading Đông Giang, tỉnh Quảng Nam. Chè Ra Zeh váih cơnh a’ngoọn, hi’la k’tứi, độp xơợng ngam, a’tăng, tưn taách. Tơợ đenh ahay, zư padứah cr’ay cắh choom bếch pị, dạ dày, c’lâng luônh loom, zêệ úh lâng đác lêy ôộm choom ra’lọc liêm cha’ngaách a’chặc. Bơơn năl pr’đươi chr’nắp âng chè nâu, bấc ngai nắc tơợp lêy p’gít bấc lâng ôộm đươi bấc. bấc apêê lướt câl đắh đồng bằng lướt chấc lêy câl bấc, hân đhơ cơnh đêếc cắh zâp đoọng pa’câl.

    Bơơn lêy râu liêm choom kinh tế, c’moo 2015, chr’hoong Đông Giang bhrợ padưr bh’rợ zooi zúp, khuyến khích đhanuôr lêy chóh t’bhứah t’bấc, chóh pazưm mưy đhị. Lấh mơ, chè Ra Zeh liêm glặp lâng pr’đơợ k’tiếc cóh chr’val Tư lâng bơr pêê đhị zr’lụ đăn đêếc. Amoó Lê Thị Vân cóh vel Điềm, chr’val Tư đoọng năl: “Moon zr’nưm nắc t’nơơm chè a’ngoọn nâu padưr liêm choom. ting zr’lụ k’tiếc laliêm. nắc chè nâu tơợ chóh tước bơơn bhrợ k’noọ 1 c’moo. ting ađay nắc lêy kiêng pay cắt ôộm ha bêl cung choom. đông zi nắc lêy chóh púah pa’goóh.”

Ha dợ amoó Hồ Thị Poon, cóh vel Điềm, chr’val Tư bhui har moon: “Đông zi chóh lâng bhrợ ch’rung. Cung ơy cắt 2, 3 chu đoọng ôộm. diịc điêl zi tự moót ooy crâng pay m’ma đơơng chô chóh lấh 100 t’nơơm. Hadang k’rong bhrợ lâng vêy đhị pa’câl têêm ngăn nắc vêy pachô kinh tế liêm dal, bấc apêê lướt câl đươi.”

    Đoọng đhanuôr k’rêệm loom chóh ha dợ doọ râu k’rang bh’nơơn pr’đươi, Tổ Hợp tác Chè Ra Zeh chr’val Tư glúh váih. Nâu đoo nắc đơn vị trực tiếp câl pay bhrợ têng lâng têêm ngăn zên đoọng ha đhanuôr cóh zr’lụ. tu cơnh đâu, bấc pr’loọng Cơ Tu chr’val Tư, lấh mơ nắc zâp pr’loọng đha’rứt, đăn đha’rứt lêy chóh lâng padưr pa’xớc chè Ra Zeh nâu. Đợ pr’loọng pấh bhrợ ooy xa’nay bh’rợ nâu bơơn chính quyền zooi zúp m’ma, phân bón lâng pa choom zâp kỹ thuật chóh liêm crêê kỹ thuật đoọng têêm ngăn chất lượng chè. Anoo Đinh Văn Nhá, Phó Ban Nông nghiệp chr’val Tư, chr’hoong Đông Giang đoọng năl: “Chr’val Tư cung ơy bhrợ padưr Tổ hợp tác tợơ 7 tước 10 cha’nặc đoọng bhrợ têng. Xoọc đâu Tổ hợp tác cung ơy vêy máy bhrợ pa’goóh âng chr’hoong zooi đoọng. ha dợ đắh bhiệc câl pay chè đoọng ha đhanuôr, Tổ hợp tác cung ơy xay moon liêm đắh zên. Ha dang đhanuôr vêy bh’nơơn nắc Tổ hợp tác cung lướt câl pay đấh đoọng ha đhanuôr. Hân đhơ cơnh đêếc, xoọc đâu bh’nơơn pr’đươi cắh bấc.”

   Bhiệc chóh chè Ra Zeh xăng buôn, cung cơnh chóh clang. Hân đhơ cơnh đêếc, đoọng t’nơơm chè padưr pa’xớc liêm, đoọng váih bấc, k’đươi moon zâp pr’loọng đông nắc lêy bhrợ têng ch’ruung. Xang cr’chăl padưr pa’xớc tơợ 10-12 c’xêê nắc choom bơơn bhrợ. zâp c’moo choom bơơn bhrợ 3-4 chu, bơơn mơ 6-8 tấn đhị 1 hécta ooy 1 c’moo. xoọc đâu zên pa’câl chè Ra Zeh mơ 100-120 r’bhâu đồng 1 ký n’goóh, bơơn bhrợ bấc lấh mơ zâp râu tơơm chr’nóh lơơng.

   Xoọc đâu bh’nơơn pr’đươi chè Ra Zeh cóh chr’val Tư nắc ơy bơơn Phòng Công thương chr’hoong Đông Giang zooi zúp đắh nhãn mác, p’cắh đoọng pậ bhứah zâp bêl hội chợ cóh vel đông tỉnh Quảng Nam lâng thành phố Đà Nẵng. t’coóh Hồ Quang Minh, Phó Chủ tịch chr’hoong Đông Giang đoọng năl: “Chr’hoong Đông Giang cung ơy k’đươi moon đoọng ha Phòng Công thương lâng chr’val Tư, xang bêl zước moon nhãn mác nắc lêy đăng ký nhãn hiệu. cr’chăl hanua, chr’hoong cung k’đươi bh’rợ p’cắh pậ bhứah đhị zâp hội chợ. Lấh mơ nắc lâng đợ apêê ơy đươi dua bh’nơơn pr’đươi chè a’ngoọn nâu kiêng đươi. Ooy cr’chăl nâu a’tốh, azi xoọc vêy c’lâng lêy chô âng đơợng chè nâu pa’câl zâp đhị đương pa’câl pr’đươi bh’nơơn nông sản miền Trung. Hân đhơ cơnh đêếc, xoọc đâu bh’nơơn pr’đươi nâu cắh vêy váih bấc.”

    Xoọc đâu, chr’hoong Đông Giang nắc ơy đoọng bhrợ lâng xay bhrợ dự án zư lêy, padưr pa’xớc chè Ra Zeh đhị vel đông chr’val Tư lâng pazêng zên 4,7 tỉ đồng, cr’chăl tơợ c’moo 2015-2020. dự án xay moon đợc tước c’moo 2020 nắc chóh pazưm bơơn 140 hecta chè Ra Zéh, ooy đâu 40hécta chóh t’mêê lâng băn chóh pa’xoọng 100 hécta, bh’nơơn pachô 1,5-2 tấn goóh đhị 1 hécta ooy 1 c’moo. Pazêng đợ pr’đươi chè bơơn 250 tấn goóh đhị mưy c’moo./.

Đông Giang nỗ lực xây dựng thương hiệu chè Ra Zeh

                                                                           Kim Cương

     Nhờ công dụng chữa một số bệnh như dạ dày, đường ruột, thanh lọc cơ thể… chè dây mọc hoang nhiều ở vùng núi huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam được nhiều người tìm mua. Thấy được tiềm năng kinh tế từ loại chè dây này, huyện Đông Giang đang tích cực hỗ trợ người dân triển khai nhân giống, khoanh vùng trồng chuyên canh tại xã Tư và các vùng lân cận nhằm xây dựng thương hiệu sản phẩm đặc trưng của địa phương, góp phần phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo cho người dân bản địa … 

    Chè dây (người Cơ Tu gọi là Ra Zeh) mọc hoang nhiều ở vùng núi Đông Giang, tỉnh Quảng Nam. Chè Ra Zeh thân dây, lá thon nhỏ, chân chim hình răng cưa, có vị ngọt, đắng, tính mát. Lâu nay, người Cơ Tu vùng Đông Giang vẫn thường sử dụng loại cây Ra Zeh để chữa một số bệnh như dạ dày, đường ruột, đun nước uống thanh lọc cơ thể, chữa bệnh mất ngủ…Biết được công dụng của chè dây, nhiều người bắt đầu chú ý và sử dụng ngày càng phổ biến. Nhiều thương lái ở vùng xuôi lên tìm mua với số lượng lớn nhưng không đủ nguồn cung ứng.

    Thấy được tiềm năng kinh tế lớn, năm 2015, huyện Đông Giang xây dựng đề án hỗ trợ, khuyến kích người dân nhân giống, trồng tập trung vùng chuyên canh lớn. Đặc biệt, chè Ra Zeh rất phù hợp với điều kiện và thổ nhưỡng ở xã Tư và một số vùng lân cận. Chị Lê Thị Văn ở thôn Điềm, xã Tư cho hay: “Nói chung là cây chè dây này nó phát triển rất tốt. Tùy theo khu đất có màu mỡ không nữa. Bình thường thì chè dây từ khi trồng cho tới khi thu hoạch tầm gần 1 năm. Tùy mình thôi, mình muốn để cây chè dài thì mình để không thì tầm hơn 1 mét có thể cắt được rồi. Nhà tôi cũng chỉ mới trồng để uống thôi hoặc sấy khô.”

    Chị Hồ Thị Poon, thôn Điềm, xã Tư vui mừng nói: “Nhà tôi cũng có trồng và làm giàn nữa. Cũng đã cắt vài lần để uống rồi. Vợ chồng tôi tự vào rừng, nhổ cây con về trồng hơn 100 gốc. Nếu mình đầu tư và tìm được đầu ra ổn định cho sản phẩm thì hứa hẹn là cây cho kinh tế cao. Vừa rồi cũng nhiều người dưới xuôi lên hỏi mua nhiều lắm…”

     Để bà con yên tâm trồng mà không lo đầu ra của sản phẩm, Tổ Hợp tác Chè dây Ra Zeh xã Tư ra đời. Đây là đơn vị trực tiếp thu mua, sơ chế và bình ổn giá cho bà con trong vùng. Nhờ đó, nhiều hộ Cơ Tu xã Tư, nhất là các hộ nghèo, cận nghèo tham gia trồng và phát triển chè dây Ra Zeh. Những hộ tham gia chương trình được chính quyền hỗ trợ cây giống, phân bón và tập huấn các kỹ thuật trồng đúng kỹ thuật để đảm bảo chất lượng cây chè. Anh Đinh Văn Nhá, Phó Ban Nông nghiệp xã Tư, huyện Đông Giang cho hay: “Xã Tư cũng đã thành lập Tổ hợp tác từ 7-10 thành viên để hoạt động. Hiện tại Tổ hợp tác cũng đã có máy sấy do huyện hỗ trợ. Còn về việc thu mua hàng chè dây cho bà con, Tổ hợp tác cũng đã định giá rồi. Nếu người dân mình có sản phẩm thì Tổ hợp tác sẽ đến thu mau cho bà con. Tuy nhiên, hiện sản phẩm không có nhiều.” 

    Kỹ thuật trồng chè dây Ra Zeh khá đơn giản, gần giống với trồng dâm dây khoai lang. Tuy nhiên, để cây chè Ra Zeh phát triển tốt, cho năng suất cao, đòi hỏi các hộ dân phải đầu tư làm giàn. Sau thời gian  sinh trưởng từ 10 đến 12 tháng là có thể cho thu hoạch. Mỗi năm có thể cho thu hoạch từ 3 đến 4 lần, năng suất bình quân 6 - 8 tấn/ha/năm. Hiện nay, giá cây chè dây Ra Zeh dao động từ 100 - 120.000 đồng/kg khô, lợi nhuận cao hơn nhiều so với các loại cây trồng khác.

    Hiện sản phẩm chè dây Ra Zeh ở xã Tư đã được Phòng Công thương huyện Đông Giang hỗ trợ về nhãn mác, quảng bá rộng tại nhiều hội chợ trên địa bàn tỉnhQuảng Nam và thành phố Đà Nẵng. Ông Hồ Quang Minh, Phó Chủ tịch huyện Đông Giang cho biết: “Huyện Đông Giang cũng đã chỉ đạo cho Phòng Công thương và xã Tư, sau khi đăng ký nhãn mắc thì sẽ tiếp tục đăng ký nhãn hiệu. Thời gian vừa qua, huyện cũng chỉ đạo công tác quảng bá rộng rãi tại các hội chợ. Đặc biệt, đối với những người đã sử dụng sản phẩm chè dây này thì thích dùng. Trong thời gian tới, chúng tôi đang hướng tới đưa sản phẩm chè dây này bày bán tại điển bán hàng nông sản miền Trung. Tuy nhiên, hiện tại sản phẩm này không có nhiều.”

    Hiện nay, huyện Đông Giang đã phê duyệt và triển khai dự án bảo tồn, phát triển chè dây Ra Zeh trên địa bàn xã Tư với tổng kinh phí 4,7 tỷ đồng, giai đoạn từ 2015-2020. Dự án đặt mục tiêu đến năm 2020 sẽ trồng tập trung được 140ha chè dây Ra Zeh, trong đó 40ha trồng mới và khoanh nuôi trồng bổ sung 100ha; năng suất đạt 1,5 - 2 tấn khô/ha/năm. Tổng sản lượng chè dây đạt 250 tấn khô/năm…/.