Tơợ đơơh ra diu, pa bhlâng bâc đha nuôr Cơ Tu vel Tà Vạc, thị trấn Prao, chr’hoong Đông Giang coh xa nâp âng acoon coh chô k’rong ooy Gươl đoọng pâh lêy g’luh pa căh măt Câu lạc bộ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch âng vel. Zâp bh’rợ ra văng ha g’luh pa căh măt n’nâu z’zăng liêm ta nih cơnh lâng a pươih pa zêng a tưch, a oc, ch’nêêh, pô, ch’nêêh, p’lêê p’coo. T’cooh vel, ma nưih vêy bâc ngai chăp coh đha nuor pa căh măt đha nuôr bhuôih, t’đang abhô dang chô pâh lêy g’luh pa căh Câu lạc bộ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch âng vel. T’cooh Arâl Típ, t’cooh vel Tà Vạc, thị trấn Prao, chr’hoong Đông Giang đoọng năl: Truyền thống prá pr’ma, bhrợ bh’nooch âng ma nưih Cơ Tu âi vêy tơợ đanh, bơơn đươi dua bâc coh pr’ăt tr’mông zâp t’ngay âng dha nuôr Cơ Tu:“Ting a cu rau prhay, liêm a hêê zêng pa căh đhị prá pr’ma, bhrợ bh’nooch. Xay bhrợ râu tr\vay tr’lin  k’đhap coh vel cr’noon công prá pr’ma, bhrợ bh’nooch. Bh’rợ xay truih p’too moon năc công bhrợ bh’nooch prá pr’ma đoọng ng’cơnh choom đha nuôr t’bhlâng bhrợ cha, xơợng đươi xa nay âng Đảng, Nhà nước, ma mông liêm, muy loom ting Đảng, tỉnh Ava Hồ. Râu đâu ahêê căh choom lơi.”

Ting t’cooh Arâl Bluh, Chủ nhiệm Câu lạc bộ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch vel Tà Vạc, thị trấn Prao, râu pr’hay âng prá pr’ma bhrợ bh’nooch pa căh đhị bâc g’luh tr’vay tr’lin bhlưa vel n’nâu lâng vel n’tôh, bhlưa pr’loọng đong n’nâu lâng pr’loọng đong n’tôh zêng bơơn xay bhrợ liêm crêê đhị  n’juông prá pr’ma, bhrợ bh’nooch; prá pr’ma bhrợ bh’nooch âng ma nưih Cơ Tu căh vêy nâu xay moon pa ghit muy bh’rợ, năc râu pr’ma coh đâu năc đươi bh’rợ p’ma moon, pay râu đâu đoọng pma moon râu tôh. Đh’rưah lâng đêêc, ma nưih prá pr’ma bhrợ bh’nooch lâh mơ bhr’ươr pr’hay, năc dzợ năl chơơih pay pa zum cr’liêng xa nay liêm glăp, buôn năl đoọng t’đang moon ma nưih xơợng. T’cooh Arâl Bluh moon, k’đhơợng bhrợ bh’rợ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch năc cơnh đoọng k’đhơợng nhâm văn hóa ty đanh âng đha nuôr Cơ Tu:“Câu lạc bộ zi vêy 20 cha năc, coh đêêc vêy 6 cha năc bha lâng. Apêê n’nâu zêng vêy bhr’ươr pr’hay, prá pr’ma g’lăng. Đh’rưah lâng năl ghit ooy văn hóa đha nuôr Cơ Tu. A zi t’bhlâng k’đhơợng bhrợ hăt bhlâng muy c’moo năc bơr chu. Đh’rựah lâng năc bhrợ giao lueu, prá pr’ma bhrợ bh’nooch apêê Câu lạc bộ n’lơơng coh vel đong chr’hoong Đông Giang lâng t’bhlâng pa choom đoọng ha pêê lang p’niên. Bh’rợ bhrợ t’vaih Câu lạc bộ prá pr’ma bhrợ bh’nooch năc pa căh râu k’rang âng Đảng, Nhà nước cơnh lâng bh’rợ zư đơc, pa dưr chr’năp ty đanh bh’rợ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch âng đha nuôr Cơ Tu. Đha nuôr zi bhui har bhlâng!”

Prá pr’ma bhrợ bh’nooch năc đơơng âng râu g’lăng loom choom ha boop. Tu cơnh đêêc, kiêng prá pr’ma bhrợ bh’nooch choom bhlâng năc choom vêy cơnh ăt k’rong tơợ bâc c’moo lâng râu  âng aconh a bhươp pa choom đoọng. Pr’zơc Arâl Phổ ăt coh vel Tà Vạc, thị trấn Prao moon:“C’la cu pa bhlâng chăp kiêng văn hóa đha nuôr Cơ Tu, pa bhlâng năc prá pr’ma, bhrợ bh’nooch. Ting cơnh apêê pr’zơc  Cơ Tu năc choom t’mooh đoọng zư đơc, pa dưr văn hóa aconh a bhươp đơc đoọng. Ng’cơnh bhrợ đoọng đợ chr’năp liêm pr’hay văn hóa acoon coh ting t’ngay ting pa dưr lâng doó choom bil pât.”

Coh vel đong chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam vêy lâh 73% năc đha nuôr Cơ Tu ăt ma mông. Năc ma loom zư đơc, pa dưr chr’năp văn hóa ty đanh âng đha nuôr năc râu chrnăp đoọng Đông Giang k’đhơợng zư đơc văn hóa la lay âng vel đong. Bâc ‘moo đâu đâu, zâp câp, zâp ngành, chính quyền vel đong chr’hoong Đông Giang âi bhrợ t’vaih bâc lơp pa choom prá pr’ma, bhrợ bh’nooch ha đha đham Cơ Tu; bhrợ t’vaih 4 Câu lạc bộ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch coh apêê vel vêy bâc dha nuôr Cơ Tu ăt ma mông. P’căn A Ting Tươi, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam đoọng năl: vel đong p’ghit bhrợ pa dưr văn hóa đha nuôr Cơ Tu đhị bh’rợ xay truih văn hóa, liên hoan văn hóa, thể thao, pa dưr văn hóa, bhrợ têng giao lưu lâng đha nuôr Cơ Tu coh vel đong tỉnh Quảng Nam:“Xooc đâu, coh vel đong chr’hoong Đông Giang, bh’rợ prá pr’ma bhrợ bh’nooch công dzợ, xang năc đhưưng xí công dzợ, n’đooh a dooh, zâp râu pr’chăm cr’núuc zêng dzợ… Năc đoo chr’năp ty đanh. Zâp c’bhuh acoon ma nưih  zêng vêy văn hóa la lay âng acoon ma nưih đay. Coh cr’chăl ha nua, chính quyền chr’hoong Đông Giang âi t’bhlâng xay truih, p’too moon đha nuôr zư đơc, pa dưr coh apêê vel bhươl đha nuôr ăt ma mông.”

C’moo 2015, bh’rợ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch coh apêê chr’hoong da ding ca coong tỉnh Quảng Nam bơơn Bộ Văn hóa, Thể thao lâng Du lịch xay moon năc c’kir văn hóa phi vật thể k’tiêc k’ruung. Tu cơnh đêêc, bh’rợ ghi âm, xră bhrợ cớ đợ cr’liêng pr’hat bh’nooch, prá pr’ma pr’hay âng lang l’lăm đoọng pa choom đoọng ha lang t’tun năc râu chr’năp đoọng zư đơc lâng pa dưr đợ chr’năp văn hóa liêm pr’hay coh pr’ăt tr’mông âng đha nuôr Cơ Tu./.

Đông Giang: Bảo tồn nói lý, hát lý của dân tộc Cơ Tu

PV Hôih Nhàn

Trong đời sống văn hoá tinh thần của đồng bào Cơ Tu, ngoài các lễ hội truyền thống như: đâm trâu, mừng lúa mới, mừng Gươl mới hay cưới hỏi, ngày hội dân ca dân vũ…thì các nghệ thuật nói lý, hát lý truyền thống....cũng đóng vai trò quan trọng trong đời sống sinh hoạt hàng ngày của đồng bào Cơ Tu.  Nói lý, hát lý là hình thức ứng khẩu sử dụng trong đời sống sinh hoạt văn hóa văn nghệ của người Cơ Tu….

Từ sáng sớm, rất đông bà con Cơ Tu ở thôn Tà Vạc, thị trấn Prao, huyện Đông Giang trong trang phục truyền thống tụ tập về Gươl để chứng kiến lễ ra mắt Câu lạc bộ nói lý, hát lý của thôn. Mọi công việc chuẩn bị cho buổi ra mắt khá chu đáo với mâm cúng tươm tất gồm đầy đủ gà, lợn, gạo, hoa, quả. Già làng, người có uy tín trong cộng đồng đại diện dân làng cúng, gọi mời tổ tiên, thần linh về chứng kiến lễ ra mắt Câu lạc bộ nói lý, hát lý của thôn. Ông A Râl Típ, già làng thôn Tà Vạc, thị trấn Prao, huyện Đông Giang cho biết: Truyền thống nói lý, hát lý của dân tộc Cơ Tu đã có từ lâu đời, được sử dụng phổ biến trong đời sống sinh hoạt hàng ngày của đồng bào Cơ Tu.  “Theo tôi cái hay, cái đẹp chúng ta đều thể hiện qua nói lý, hát lý. Giải quyết những việc mâu thuẫn trong cộng đồng, thôn bản bằng nói lý, hát lý là bà con dễ chấp nhận. Công tác tuyên truyền cũng thông qua nói lý, hát lý, để làm sao bà con tăng cường làm ăn sản xuất, chấp hành chủ trương, đường lối của Đảng, Nhà nước, sống đoàn kết, một lòng theo Đảng, theo Bác Hồ. Cái này chúng ta không thể bỏ được.”

Theo ông A Râl Bluh, Chủ nhiệm Câu lạc bộ nói lý, hát lý thôn Tà Vạc, thị trấn Prao: Cái hay của nói lý, hát lý thể hiện ở chỗ nhiều cuộc tranh cãi, mâu thuẫn giữa làng này với làng kia, giữa gia đình này với gia đình nọ đều được giải quyết ổn thoả, hợp lý, thuận tình qua những câu nói lý, hát lý; Nói lý hát lý của người Cơ Tu không phải mổ xẻ, phân tích một sự việc hiện tượng, mà cái lý ở đây là dùng hình tượng ẩn dụ, nhân hóa, ví cái này hiểu nghĩa cái kia. Cùng với đó, nghệ nhân nói lý, hát lý phải ngoài giọng hát hay, truyền cảm, còn phải biết chọn lựa kết hợp nội dung phù hợp, súc tích, dễ hiểu để thu hút người nghe. Ông A Râl Bluh cho rằng, duy trì việc nói lý, hát lý là cách để bảo tồn văn hóa truyền thống của đồng bào Cơ Tu: “Câu lạc bộ chúng tôi có 20 thành viên, trong đó có 6 thành viên là chủ lực. Những người này đều có giọng hát lý tốt, nói lý hay. Cùng với đó là am hiểu sâu sắc về văn hoá đồng bào Cơ Tu. Chúng tôi cố gắng duy trì mỗi năm sinh hoạt ít nhất là hai lần. Cùng với đó là tổ chức giao lưu hát lý, nói lý với các Câu lạc bộ khác trên địa bàn huyện Đông Giang, và tiếp tục truyền dạy cho các thế hệ trẻ. Việc thành lập Câu lạc bộ nói lý, hát lý là thể hiện sự quan tâm của Đảng, Nhà nước đối với công tác giữ gìn, phát huy giá trị truyền thống của nghệ thuật nói lý, hát lý của dân tộc Cơ Tu. Bà con chúng tôi rất là vui mừng.”

Nói lý, hát lý là nghệ thuật ứng khẩu mang tính đối đáp nhanh, sâu lắng về ý tứ, cô đọng về tính chất, thâm thúy về nội dung. Do vậy, muốn nói lý hát lý đạt ở trình độ cao cần phải khổ luyện học hỏi, tích lũy kinh nghiệm sống và kinh nghiệm của cha ông truyền lại. Bạn A Râl Phổ, ở thôn Tà Vạc, thị trấn Prao chia sẻ: “Bản thân tôi rất yêu văn hoá đồng bào Cơ Tu, nhất là nói lý, hát lý. Theo tôi đối với các bạn trẻ người Cơ Tu cần phải học hỏi để bảo tồn, phát huy bản sắc văn hoá của cha ông để lại. Để làm sao những giá trị tốt đẹp văn hoá dân tộc ngày càng phát triển và không bị mất đi.”

Trên địa bàn huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam có hơn 73% là đồng bào Cơ Tu sinh sống. Chính ý thức bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá truyền thống của người dân là yếu tố quan trọng để Đông Giang giữ gìn bản sắc văn hoá riêng của địa phương. Những năm gần đây các cấp, các ngành, chính quyền địa phương huyện Đông Giang đã mở nhiều lớp dạy nói lý, hát lý cho thanh niên Cơ Tu; thành lập 4 Câu lạc bộ nói lý, hát lý ở các thôn bản có đông đồng bào Cơ Tu sinh sống. Bà A Ting Tươi, Phó Chủ tịch Uỷ ban nhân dân huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam cho biết: địa phương chú trọng xây dựng và phát triển văn hoá đồng bào Cơ Tu thông qua việc quảng bá văn hoá, liên hoan văn hoá, thể thao, phục dựng văn hoá, tổ chức giao lưu với đồng bào Cơ Tu trên địa bàn tỉnh Quảng Nam: “Hiện nay trên địa bàn huyện Đông Giang nghệ thuật nói lý, hát lý vẫn còn, rồi đánh trống, đánh chiêng vẫn còn, thổ cẩm truyền thống, các loại trang sức vẫn còn… Đó là giá trị truyền thống. Mỗi dân tộc đều có văn hoá riêng của dân tộc đó. Làm sao để bảo tồn và phát huy, thì trong thời gian qua chính quyền huyện Đông Giang đã tích cực tuyên truyền, vận động bà con giữ gìn, bảo tôn, phát huy ngay ở các bản làng của đồng bào sinh sống.”

Năm 2015 nghệ thuật nói lý, hát lý ở các huyện miền núi tỉnh Quảng Nam được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản phi vật thể quốc gia. Vì thế, việc ghi âm, biên soạn lại những lời hát lý, nói lý hay của các thế hệ trước để truyền giảng lớp trẻ là rất cần thiết nhằm bảo tồn và phát huy những giá trị văn hoá đặc sắc trong đời sống tinh thần của đồng bào Cơ Tu./.