T’ngay đâu, “C’năt t’ruih “ma nưih pa dưah đh’reh cr’ay âng bhươl cr’noon” năc cớ xay truih muy bơr bh’rợ liêm choom đoọng cha groong cr’ay a ngăt crêê tươc hot.

3. Lơi oó dzợ ộm hót – bh’rợ k’tứi, rau liêm choom năc bấc

-Muy bh’rợ pa chăp ch’mêệt lêy ga măc bhlâng coh Đài Loan (486.341 cha năc manuyh ga rựa), vêy ta p’căh coh tạp chí BMC Infectious Diseases c’moo 2010, đoọng lêy:

+ Coh c’bhuh manuyh doọ ơy crêê cr’ăy angăt, ộm hót bhrợ k’rơ đhr’năng chêệt bil tu crêê cr’ăy a ngăt tươc 9 chu t’piing lâng manuyh căh ơy ộm hót.

+Pa bhlâng, bêl c’bhuh n’nâu căh dzợ ôm hót, đhr’năng chêệt bil xiêr lâh muy pâng ( m’mơ 65%), xiêr ma mơ lâng manuyh doọ ơy ộm hót.

+G’dzoóc hót bhrợ pa hư c’bhuh đương zư lêy xooh, bhrợ k’ăy k’đhap u dưah, pa hư biểu mô c’lâng pr’hơơm lâng bhrợ đại thực bào phế nang pa bhrợ căh dzợ lâh k’rơ – tế bào vêy chr’năp pa bhlâng coh bh’rợ zâl cha groong vi khuẩn a ngăt.

-Bh’rợ pa chăp ch’mêệt lêy cóh Ấn Độ lâng Trung Quốc đoọng lêy manuyh ộm hót pa dưah cr’ăy a ngăt năc căh buôn đơơh u dưah, cr’ăy xoóh đanh đươnh lâh mơ lâng dưr vaih đhr’năng a ngăt zâl zơ nươu k’rơ lâh mơ t’piing lâng manuyh doọ ộm hót căh cậ manuyh ơy lơi hót. Zơ nươu pa dưah a ngăt (cơnh Rifampicin lâng Isomiazid) vêy cơnh crêê rau zr’năh k’đhap tu ezyme loom crêê k’ăy tu nicotine bhrợ t’vaih, bhrợ ha nồng độ zơ nươu pa dưah coh aham xiêr, tơợ đêêc pa xiêr đhr’năng u tiêng âng zơ nươu.

-Bh’rợ pa chăp ch’mêệt lêy âng Chiang et al. 2012 đhị Đài Loan coh 500.000 manuyh đoọng lêy năc đhr’năng vaih cớ cr’ăy lao k’rơ lâh mơ lâng manuyh ộm cớ hót xang bêl pa dưah ơy dưah cr’ăy, t’piing lâng manuyh doọ ộm hót căh cậ ơy lơi hót.

-Muy xa nay tơợ WHO (2008) p’too moon năc ộm hót năc rau bha lâng vaih cớ cr’ăy a ngăt, tu xooh lâh crêê cr’ăy lâng c’rơ zâl cha groong pr’luh cr’ăy đhur pa bhlâng. Manuyh vaih cớ cr’ăy a ngăt buôn ăt lâng đhr’năng vaih cr’ăy a ngăt zâl cha groong zơ nươu pr’dưah, bhrợ pa dưah bil bấc zên prặ, pa dưah đanh đươnh lâng đhr’năng pa trơơi cr’ăy ooy manuyh n’lơơng công k’rơ lâh mơ. Lơi oó dzợ ộm hót năc bhrợ ha xooh dưah đơơh lâh mơ, pa dưr đhr’năng crêê cơnh bh’rợ pa dưah lâng pa xiêr đhr’năng vaih cr’ăy cơnh lơơng. Ting n’năc, zâl cha groong liêm choom bhlâng vaih cớ cr’ăy a ngăt, pa bhlâng coh manuyh bêl ahay ơy vaih cr’ăy a ngăt căh cậ ơy pa dưah cr’ăy a ngăt l’lăm đêêc.

4. Bh’rợ zâl cha groong bha lâng: Cha năc manuyh – Zập ngai – Chính sách

4.1. Lâng đhanuôr:

-Đơơh loon lướt khám ch’mêệt lêy cr’ăy angăt bêl n’leh vaih đhr’năng vêy cơnh choom vaih cr’ăy, cơnh: k’ooh đanh đươnh lâh 2 tuần, k’hiir doọ lâh ngân coh ha bu, dưr oóch đơơh căh n’năl hau tu, gluh cr’hâu coh ha dum, Đơơh ng’bơơn lêy đoọng đơơh ng’pa dưah lâng zâl cha groong đhr’năng trơơi boọ.

-Đơơh ng’lơi hót năc liêm choom lâh mơ, pa bhlâng năc coh cr’chăl pa dưah cr’ăy a ngăt, vêy manuyh bhuh xoọng crêê cr’ăy lao căh cậ năc coh c’bhuh manuyh vêy cơnh buôn crêê cr’ăy a ngăt (manuyh t’cooh ta ha, manuyh c’rơ đhur). Lơi oó dzợ ộm hót năc căh muy pa xiêr đhr’năng crêê pr’luh cr’ăy năc dzợ pa dưr rau liêm choom bêl pa dưah cr’ăy.

-Zư lêy manuyh bhuh xoọng bơơn g’đéch gr’dzoóc hót, pa bhlâng năc p’niên k’tứi, manuyh t’cooh ta ha lâng manuyh xoọc vaih cr’ăy cr’ooh. Bhrợ t’vaih môi trường doọ vêy gr’dzoóc hót coh đong ắt, zr’lụ bhrợ bhiệc lâng coh zr’lụ ăt tớt zazum.

-T’bhlâng ting xay bhrợ bh’rợ xay truih, p’too pa choom, bh’rợ prá xay ooy bh’rợ zâl cha groong cr’ăy a ngăt lâng hót. Bh’rợ pa dưr c’năl năc zooi tr’xăl ooy cr’noọ bh’rợ nhâm mâng coh zập ngai.

4.2 Lâng cơ sở y tế:

-Xay moon, p’too pa choom bh’rợ lơi hót lâng bh’rợ khám lâng pa dưah cr’ăy a ngăt đhị pazêng tuyến y tế. Manuyh y tế năc vêy ta pa choom đoọng xay truih xa nay, p’too pa choom manuyh k’ăy lơi hót năc cơnh muy coh pazêng bh’rợ pa dưah.

-Bhrợ đợ bh’rợ zooi đoọng lơi hót liêm choom, pazêng vêy:

+C’bhuh đương xay moon, p’too pa choom coh bhươl cr’noon.

+Đoọng zơ nươu xăl nicotine crêê cơnh xa nay.

+Đương lêy cr’chăl lơi hót, đh’rưah lâng pa dưah cr’ăy a ngăt lâng p’too pa choom.

-Bhrợ bh’rợ ch’mêệt lêy lâng n’năl đhr’năng ộm hót coh pazêng apêê crêê cr’ăy, tơợ đêêc prá xay đhr’năng vaih cr’ăy, vêy cr’noọ bh’rợ zâl cha groong đơơh loon.

-T’bhlâng xay truih, p’too pa choom coh pazêng zr’lụ khám, pa dưah đh’reh cr’ăy, đươi poster, bha ar bha tơ, clip truyền hình lâng p’too pa choom tih đoọng xay moon ghít đhr’năng crêê tươc bhlưa ộm hót lâng cr’ăy a ngăt, công cơnh rau liêm choom âng bh’rợ lơi hót.

4.3 Ooy chính sách lâng ha zập ngai – Xa nay bh’rợ bha lâng coh bh’rợ zâl cha groong rau crêê tước đh’rưah bơr rau căh liêm crêê năc hót lâng a ngăt xooh

Muy coh pazêng bh’rợ choom bhlâng ơy vêy Tổ chức Y tế bha lang k’tiêc p’too moon năc bhrợ đợ bh’rợ prang zập n’đăh MPOWER – đợ pr’đươi chính sách năc ơy vêy ta bhrợ liêm choom coh bấc k’tiêc k’ruung đoọng zâl cha groong đhr’năng ộm hót. Ghít năc:

-M (Monitor) – Đương ch’mêệt lêy: Đương ch’mêệt lêy ghít bhlâng đhr’năng ộm hót lâng prá xay rau liêm choom âng bh’rợ xay bhrợ chính sách zâl cha groong hót.

-P (Protect) – Zư lêy: Ga ving lâng bhrợ zr’lụ doọ vêy g’dzoóc hót đoọng ng’zư lêy manuyh doọ ộm hót, pa bhlâng năc coh zr’lụ zazum cơnh bệnh viện, trường học, đong bhrợ bhiệc, bến xe.

-O (Offer) – Ng’zooi: Bhrợ têng đoọng bh’rợ ng’zooi lơi hót cơnh c’lâng xay truih đơơh, prá xay, p’too pa choom, zơ nươu xăl nicotine lâng xa nay bh’rợ ng’bhrợ têng coh bhươl cr’noon.

-W (Warn) – Moon pa rơớt: Đươi đợ hình ảnh ghít coh t’nôm hót lâng pazêng bh’rợ xay truih ooy zập ngai đoọng pa rơớt đhanuôr ooy rau căh liêm crêê âng hót, coh đêêc năc đhr’năng crêê tươc ooy cr’ăy a ngăt.

-E (Enforce) – Xay bhrợ: T’bhlâng bhrợ k’rơ bh’rợ căh đoọng quảng cáo, zooi đoọng, khuyến mãi hót coh pazêng rau bh’rợ.

-R (Raise) – Pa dzoóc zên thuế: Pa dzoóc zên thuế lâng zên pa câl hót – muy coh pazêng bh’rợ tr’nêng ơy vêy ta moon năc liêm choom bhlâng đoọng pa xiêr cr’noọ kiêng đươi dua, pa bhlâng năc coh c’bhuh manuyh vêy thu nhập m’bứi lâng đha đhâm c’mor.

Bh’rợ bhrợ pa dưr môi trường ăt mamông doọ vêy g’dzooc hót năc rau t’đui đoọng bha lâng ng’bhrợ k’rơ lâh mơ, lâng bh’rợ âng zr’lụ ăt zazum cơnh:

“Bhươl cr’noon doọ vêy g’dzoóc hót”

“Trường học doọ vêy g’dzoóc hót”

“Bệnh viện doọ vêy g’dzoóc hót”

Coh đêêc , chính quyền vel đong, tổ dân phố, hội pân đil, đoàn đha đhâm c’mor lâng manuyh t’cooh ta ha năc bhrợ bh’rợ đương ch’mêệt lêy, p’too pa choom lâng zooi manuyh ộm hót lơi hót, doọ dzợ kiêng ộm cớ.

Rau ting pâh bhrợ đơơh loon âng zập ngai năc dzợ coh bh’rợ đương ch’mêệt lêy, xay truih bh’rợ ộm hót coh zr’lụ ăt zazum, zâl cha groong hót lất xa nay, lâng đh’rưah bhrợ pa dưr pr’ăt tr’mông liêm ch’ngaách. Coh zr’lụ bhươl cr’noon, da ding k’coong, zr’lụ ch’ngai bha dăh – zr’lụ ta bhúch bh’rợ y tế la lay – năc choom bhrợ t’vaih c’bhuh ma zooi bh’rợ lơi hót đươi ooy bhươl cr’noon, vêy rau pa choom ooy bh’rợ tr’nêng tơợ manuyh bhrợ bh’rợ y tế coh vel đong.

Chr’năp bhlâng, choom pa têệt chính sách zâl cha groong hót lâng Xa nay bh’rợ k’tiêc k’ruung zâl cha groong cr’ăy a ngăt, đươi ooy bh’rợ:

-Đươi dua xa nay prá xay lâng pa choom ng’lơi hót ooy bh’rợ khám, pa dưah lâng manuyh crêê cr’ăy a ngăt;

-Pa choom manuyh k’ăy lơi hót đoọng pa dưr rau liêm choom bêl pa dưah, pa xiêr đhr’năng pa dưah căh u dưah lâng vêy cơnh vaih cớ cr’ăy.

-Đươi dua y tế ơy vêy đoọng k’rong đh’rưah bh’rợ ch’mêệt lêy cr’ăy a ngăt lâng bh’rợ xay moon oó ộm hót đhị zr’lụ ăt zazum./.

TÁC ĐỘNG CỦA HÚT THUỐC LÁ ĐỐI VỚI LAO PHỔI – MỐI NGUY CỘNG ĐỒNG

Trong CM “Thầy thuốc buôn làng” tuần trước, chương trình có đề cập đến những tác động của hút thuốc lá liên quan đến bệnh lao phổi và mối nguy hại cho cộng đồng khi hít phải khói thuốc. Hôm nay, CM “Thầy thuốc buôn làng” tiếp tục đề cập một số giải pháp hiệu quả để ngăn ngừa bệnh lao phổi liên quan đến thuốc lá.    

3. Bỏ thuốc – hành động nhỏ, hiệu quả lớn

- Một nghiên cứu theo dõi tiến cứu quy mô lớn tại Đài Loan (486.341 người trưởng thành), công bố trên tạp chí BMC Infectious Diseases năm 2010, cho thấy:

+ Ở nhóm người không có tiền sử lao, hút thuốc làm tăng nguy cơ tử vong do lao đến 9 lần so với người chưa từng hút.

+ Đặc biệt, khi nhóm người hút thuốc này bỏ thuốc, nguy cơ tử vong do lao giảm hơn một nửa (~65%), xuống ở mức tương đồng với người chưa từng hút.

+ Khói thuốc lá làm tổn thương hàng rào bảo vệ phổi, gây viêm mạn tính, phá huỷ biểu mô hô hấp và làm giảm hoạt động của đại thực bào phế nang – tế bào đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát vi khuẩn lao.

- Nghiên cứu tại Ấn Độ và Trung Quốc cho thấy người hút thuốc điều trị lao có thời gian hồi phục chậm hơn, tổn thương phổi kéo dài hơn và khả năng chuyển sang lao kháng thuốc cao hơn so với người không hút hoặc người đã bỏ thuốc. Thuốc điều trị lao (như Rifampicin và Isoniazid) có thể bị ảnh hưởng bởi các enzyme gan hoạt hóa do nicotine, khiến nồng độ thuốc trong máu giảm, từ đó làm giảm hiệu quả điều trị.

- Nghiên cứu của Chiang et al. (2012) tại Đài Loan trên gần 500.000 người cho thấy tỷ lệ tái phát lao cao hơn rõ rệt ở người tiếp tục hút thuốc sau khi điều trị thành công, so với người không hút hoặc đã bỏ thuốc.

- Một phân tích từ WHO (2008) khuyến cáo rằng hút thuốc lá là yếu tố nguy cơ độc lập làm tăng tỷ lệ tái phát lao, do sự tổn thương phổi mạn tính và suy giảm miễn dịch hô hấp kéo dài. Bệnh nhân bị tái phát lao thường đối diện với nguy cơ cao hơn mắc lao kháng thuốc, tốn kém hơn, kéo dài thời gian điều trị và nguy cơ lây lan cho cộng đồng tăng mạnh. Bỏ thuốc lá giúp phổi hồi phục nhanh hơn, tăng khả năng đáp ứng điều trị và hạn chế biến chứng. Đồng thời, ngăn ngừa hiệu quả nguy cơ tái phát lao, đặc biệt ở người đã từng nhiễm hoặc điều trị lao trước đó.

4. Giải pháp phòng chống đồng bộ: Cá nhân – Cộng đồng – Chính sách

4.1. Với người dân:

- Chủ động tầm soát bệnh lao khi có các dấu hiệu nghi ngờ như ho kéo dài trên 2 tuần, sốt nhẹ về chiều, sụt cân không rõ nguyên nhân, ra mồ hôi ban đêm. Phát hiện sớm là yếu tố quyết định trong điều trị và phòng lây lan.

- Cai thuốc lá càng sớm càng tốt, đặc biệt nếu đang điều trị lao, có người thân mắc lao hoặc thuộc nhóm nguy cơ cao (người già, người suy giảm miễn dịch). Bỏ thuốc không chỉ giảm nguy cơ mắc bệnh mà còn tăng hiệu quả điều trị.

- Bảo vệ người thân khỏi hút thuốc thụ động, nhất là trẻ nhỏ, người cao tuổi và người mắc bệnh hô hấp. Hãy tạo môi trường không khói thuốc tại nhà, nơi làm việc và trong các không gian sinh hoạt chung.

- Tích cực tham gia các chương trình truyền thông, sinh hoạt cộng đồng về phòng chống lao và tác hại thuốc lá. Việc nâng cao nhận thức sẽ giúp thay đổi hành vi bền vững trong cộng đồng.

4.2. Với cơ sở y tế:

- Tích hợp tư vấn cai thuốc lá vào quá trình khám và điều trị bệnh lao tại các tuyến y tế. Nhân viên y tế cần được đào tạo để cung cấp thông tin khoa học, khuyến khích người bệnh từ bỏ thuốc lá như một phần của kế hoạch điều trị toàn diện.

- Xây dựng các mô hình hỗ trợ bỏ thuốc hiệu quả, bao gồm:

+ Nhóm tư vấn tại cộng đồng.

+ Phát thuốc thay thế nicotine theo phác đồ phù hợp.

+ Theo dõi tiến trình bỏ thuốc, kết hợp điều trị lao và tư vấn tâm lý.

- Thực hiện sàng lọc và ghi nhận tình trạng hút thuốc trong hồ sơ bệnh án, từ đó đánh giá nguy cơ, thiết lập kế hoạch can thiệp phù hợp.

- Tăng cường truyền thông tại các cơ sở khám chữa bệnh, sử dụng poster, tờ rơi, clip truyền hình và tư vấn trực tiếp để nhấn mạnh mối liên quan giữa hút thuốc và bệnh lao, cũng như lợi ích khi bỏ thuốc.

4.3. Với chính sách và cộng đồng - Vai trò then chốt trong kiểm soát tác động kép giữa thuốc lá và lao phổi

Một trong những giải pháp hiệu quả đã được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến nghị là triển khai gói giải pháp toàn diện MPOWER – bộ công cụ chính sách đã được áp dụng thành công tại nhiều quốc gia nhằm kiểm soát hiệu quả việc sử dụng thuốc lá. Cụ thể:

- M (Monitor) – Giám sát: Theo dõi chặt chẽ tình hình sử dụng thuốc lá và đánh giá hiệu quả thực hiện các chính sách kiểm soát thuốc lá.

- P (Protect) – Bảo vệ: Thiết lập và thực thi các khu vực không khói thuốc để bảo vệ người không hút khỏi khói thuốc thụ động, đặc biệt tại các không gian công cộng như bệnh viện, trường học, công sở, bến xe.

- O (Offer) – Hỗ trợ: Cung cấp dịch vụ hỗ trợ cai thuốc lá như đường dây nóng, tư vấn tâm lý, thuốc thay thế nicotine và chương trình can thiệp tại cộng đồng.

- W (Warn) – Cảnh báo: Sử dụng hình ảnh trực quan trên bao thuốc và các chiến dịch truyền thông đại chúng để cảnh báo người dân về các tác hại nghiêm trọng của thuốc lá, bao gồm cả mối liên hệ với bệnh lao.

- E (Enforce) – Thực thi: Tăng cường thực thi lệnh cấm quảng cáo, tài trợ, khuyến mãi thuốc lá dưới mọi hình thức.

R (Raise) – Tăng thuế: Tăng thuế và giá bán thuốc lá – một trong những biện pháp đã được chứng minh là hiệu quả nhất để giảm nhu cầu tiêu dùng, đặc biệt ở nhóm người thu nhập thấp và thanh thiếu niên.

Việc xây dựng môi trường sống không khói thuốc là một ưu tiên cần được đẩy mạnh, với các mô hình cộng đồng như:

- “Khu dân cư không khói thuốc”

- “Trường học không khói thuốc”

- “Bệnh viện không khói thuốc”

Trong đó, chính quyền địa phương, tổ dân phố, hội phụ nữ, đoàn thanh niên và người cao tuổi cần đóng vai trò giám sát, tuyên truyền, động viên và hỗ trợ người hút thuốc bỏ thuốc, tránh tái nghiện.

Sự tham gia chủ động của cộng đồng còn thể hiện ở việc giám sát, phản ánh hành vi hút thuốc nơi công cộng, ngăn chặn thuốc lá lậu, và cùng xây dựng lối sống lành mạnh. Tại các khu vực nông thôn, miền núi, vùng sâu vùng xa – nơi thiếu dịch vụ y tế chuyên biệt – cần phát triển các nhóm tự lực hỗ trợ cai thuốc dựa vào cộng đồng, có sự hướng dẫn chuyên môn từ cán bộ y tế cơ sở.

Đặc biệt, cần kết nối chính sách phòng chống thuốc lá với Chương trình quốc gia phòng chống lao, thông qua việc:

- Đưa nội dung đánh giá và tư vấn cai thuốc lá vào quy trình khám, điều trị và theo dõi bệnh nhân lao;

- Hướng dẫn người bệnh bỏ thuốc để tăng hiệu quả điều trị, giảm tỷ lệ thất bại và nguy cơ tái phát;

- Sử dụng hệ thống y tế sẵn có để kết hợp hoạt động tầm soát lao với truyền thông cai thuốc tại cộng đồng./.