Căh lâh ngai n’năl hót năc dzợ đh’rưah t’vaih rau căh liêm crêê âng cr’ăy a ngắt xooh – muy coh pazêng cr’ăy trơơi boọ bhrợ t’vaih rau chêệt bil bâc bhlâng coh bha lang k’tiêc. G’dzoóc hót bhrợ đhur c’rơ zâl cha groong cr’ăy, t’bil pr’đươi zư lêy c’lâng pr’hơơm, bhrợ t’vaih rau liêm buôn đoọng ha vi khuẩn cr’ăy a ngắt lướt moot lâng dưr vaih k’rơ pa bhlâng

# Manuyh ộm hót năc căh muy:

-Buôn crêê cr’ăy a ngắt bâc lâh mơ,

-Ting n’năc cr’ăy ngân lâh mơ,

-K’đhap đoọng pa dưah,

-Lâng vêy đhr’năng dưr vaih cớ cr’ăy, ng’chêệt bil k’rơ lâh mơ.

Ng’ộm hót năc pa xiêr rau đơ tiêng âng zơ nươu pa dưah cr’ăy a ngắt, bhrợ pa đanh cr’chăl ăt pa dưah coh bệnh viện, bil bâc zên pa dưah, ting n’năc bhrợ t’vaih k’rơ lâh mơ đhr’năng trơơi boọ ooy manuyh n’lơơng tơợ bh’rợ k’ooh đanh đươnh.

Ha dang căh vêy ta zâl cha groong, rau pazum đh’rưah bhlưa hót lâng lao xooh năc bhrợ t’vaih bâc rau cr’ăy cr’naanh ngân, bhrợ zih bh’rợ t’bil pr’luh cr’ăy lao lâng bhrợ k’ức manuyh crêê tươc ooy đhr’năng choom ng’chêệt bil ha dzợ đhr’năng n’năc năc choom ng’zâl cha groong.

Tu cơnh đêêc, doọ dzợ ộm hót năc muy coh pazêng bh’rợ ba buôn pa bhlâng ha dợ rau liêm choom bhlâng, năc đoọng:

-Pa xiêr đhr’năng crêê cr’ăy a ngắt lâng doọ choom ng’chêệt bil,

-Pa dưr k’rơ đhr’năng u dưah âng cr’ăy,

-Cr’ăy doọ dzợ u vaih cớ,

-Lâng manuyh bhuh xoọng doọ crêê trơơi boọ pr’luh cr’ăy.

Muy n’jeh hoot nâu cơy – vêy cơnh choom vaih muy g’luh cr’ăy a ngắt ngân bhlâng. Lơi oó dzợ ộm hót năc bh’rợ chr’năp, liêm pr’hay – đoọng ha pr’zớc, ha pr’loọng đong lâng ha prang zập ngai.

1.A ngắt lâng hót: Bơr rau zr’năh k’đhap k’rong đh’rưah

Cr’ăy A ngắt xooh năc cớ “rau c’chêệt manuyh căh ha leh’ vêl vêy ta moon năc rau tu bha lâng bhrợ t’vaih rau chêệt bil bâc bhlâng tu cr’ăy trơơi boọ, z’lâh pr’luh cr’ăy COVID-19. Ting cơnh Global Tuberculosis Report 2024 âng WHO, coh c’moo 2023, năc vêy k’dâng 10,8 ưc manuyh t’mêê crêê cr’ăy a ngắt lâng 1,25 ức manuyh lâh chêệt bil tu pr’luh cr’ăy n’nâu. Hân đhơ đợ manuyh chêêt doọ lâh bâc t’piing lâng 1,32 ức coh c’moo 2022, năc đhr’năng pr’luh cr’ăy n’nâu bhrợ t’vaih ng’chêệt bil công dzợ k’rơ lâh mơ, pa bhlâng năc coh pazêng k’tiêc k’ruung vêy bâc manuyh crêê cr’ăy a ngắt cơnh Ấn Độ, Inđônêsia, Trung Quốc, Philippines lâng Pakistan.

Ha dợ, g’dzoóc hót năc pa xiêr c’rơ prang manuyh coh bha lang k’tiêc. Xay moon đớc âng WHO năc zập c’moo vêy k’dâng 8 ức manuyh chêệt tu ộm hót, coh đêêc 7 ức manuyh năc ộm trực tiếp lâng 1,3 ức manuyh doọ ộm năc dưr chêệt bil tu crêê ha nghêết g’dzoóc hót. Rau đâu bhrợ ha hót năc rau tu bhrợ t’vaih đhr’năng chêệt bil k’rơ pa bhlâng năc choom ng’zâl cha groong, bhrợ t’vaih bâc rau cr’ăy cr’naanh n’lơơng cơnh ung thư, da dul lâng cr’ăy xooh k’đhap căh choom dưah.

Pa bhlâng cậ, bêl muy cha năc ộm hót năc crêê cr’ăy a ngắt xooh, rau crêê tươc âng bơr rau n’nâu năc căh muy u k’rong ting n’năc năc dzợ tr’zooi ting c’lâng căh liêm crêê, bhrợ t’vaih cr’ăy ngân lâh mơ. Ting cơnh c’bhuh Y tế bha lang k’tiếc WHO:

-Manuyh ộm hót vêy đhr’năng crêê cr’ăy a ngắt xooh bâc lâh 2 chu t’piing lâng manuyh doọ ộm;

-Bêl ơy crêê cr’ăy a ngắt, manuyh ộm hót buôn vaih cr’ăy ngân lâh mơ, k’đhap ng’cha groong lâh mơ;

-Bêl pa dưah năc công căh lâh đơơh u dưah, đhr’năng vaih cớ cr’ăy công k’rơ lâh mơ;

-Cr’chăl u dưah công đanh lâh mơ, bhrợ zr’năh k’đhap ooy bh’rợ pa dưah ha manuyh lâng hệ thống y tế.

-C’rơ zâl cha groong công đhur tu nicotine lâng pazêng rau chất độc coh g’dzoóc hót năc bhrợ ha achăc azân căh mặ zâl Mycobacterium tuberculosis.

2. Ộm hót – năc “c’lâng” liêm buôn đoọng ha vi khuẩn a ngắt mot lâng dưr vaih

2.1 Pa hư rau đương zư lêy c’lâng pr’hơơm

Pazêng rau x’xóc lâng đơ đác coh mr’loọng vêy chr’năp năc đương cha groong, bhrợ k’đoong lâng t’bil lơi pazêng pui pai, vi khuẩn gluh tơợ xooh. Hân đhơ cơnh đêêc:

-G’dzoóc hót bhrợ pa hư pazêng rau x’xóc t’bil pui pai, bhrợ t’bil pr’đươi k’tuôih pa sạch pazêng cr’liêng vi khuẩn lâng pui k’tứi gluh tơợ mr’loọng.

-Ting n’năc, chất độc coh hót bhrợ tr’xăl pazêng rau chất đơ đác, bhrợ ha mr’loọng u gooh, căh mặ zâl pazêng rau bhrợ t’vaih cr’ăy.

-Bêl đơ đác n’nâu đhur, vi khuẩn cr’ăy a ngắt buôn pa bhlâng moót ooy đhậu ooy xóoh.

2.2 Bhrợ đhur pr’đươi zâl cha groong cr’ăy coh xooh

Pr’đươi zâl cha groong pr’luh cr’ăy vêy bh’rợ năc đương c’chêệt vi khuẩn a ngắt tơợ bêl tơớp moót. Hân đhơ cơnh đêếc, ộm hót bhrợ đhur pa bhlâng đhr’năng n’nâu:

-Pazêng rau chất độc cơnh nicotine, formaldehyde, cadmium coh g’dzoóc hót bhrợ ha đại thực bào phế nang căh lâh zâl cha groong- pr’đươi n’nâu năc đương lêy lâng zâl cha groong vi khuẩn cr’ăy a ngắt.

-Bh’rợ p’căh pr’đươi zâl cha groong lâng bhrợ t’vaih cytokine âng đại thực bào căh liêm crêê dzợ, bhrợ ha bh’rợ t’vaih đhr’năng zâl pr’luh cr’ăy zih bhlâng.

-Coh x’rịa năc, vi khuẩn cr’ăy a ngắt buôn pa bhlâng g’đéch đhr’năng zâl cha groong, ăt đanh đươnh coh xooh lâng bhrợ t’vaih cr’ăy a ngắt.

2.3 Bhrợ tr’xăl cấu trúc lâng bhrợ t’vaih rau tr’xăl coh xooh

Bh’rợ ộm hót đanh đươnh bhrợ t’vaih rau tr’xăl căh liêm choom pr’đươi âng xooh, ghít năc:

-Bhrợ t’vaih cr’ăy k’đhap ng’pa dưah lâng bhrợ pa hư mô pa têệt đh’rưah coh phế nang, bhrợ pa xiêr đhr’năng tr’xăl khí lâng t’bil lơi vi sinh vật.

-Bhrợ t’ría phế nang lâng bhrợ t’vaih đ’đong khí căh liêm choom, bhrợ t’vaih rau liêm crêê đoọng ha vi khuẩn cr’ăy a ngắt ăt p’lơơp lâng cheh vaih bâc.

-Pazêng rau tr’xăl n’nâu năc căh muy pa dưr k’rơ đhr’năng crêê cr’ăy a ngắt, năc dzợ bhrợ zr’năh k’đhap ha bh’rợ pa dưah, bhrợ ha cr’ăy vaih đanh lâng buôn bhlâng dưr vaih cớ.

2.4 Pa dưr k’rơ đhr’năng pa trơơi vi khuẩn cr’ăy a ngắt ha zập ngai

Manuyh ộm hót buôn năc k’ooh bấc, k’ooh đanh tu k’cượt coh mr’loọng lâng vaih cr’ăy coh mr’loọng, tu bhrợ t’vaih năc g’dzoóc hót. Nâu đoo năc rau bhrợ t’vaih k’rơ bhlâng âng bh’rợ pa trơơi vi khuẩn cr’ăy a ngắt ooy môi trường tơợ đác cr’choh bêl k’ooh (aerosol lâng đác cr’ooh k’tứi) coh không khí.

-Ta luôn k’ooh lâng k’ooh k’rơ căh muy bhrợ k’ăy ha xooh năc dzợ ting pa trơơi vi khuẩn cr’ăy a ngắt k’rơ lâh mơ, pa bhlâng năc lâng manuyh ơy crêê cr’ăy a ngắt căh ơy ta bơơn n’năl, căh cậ năc coh cr’chăl pa dưah căh ơy dưah.

-Coh zr’lụ céch cơnh coh pr’loọng đong, zr’lụ bhrợ bhiệc, phòng ắt pa dưah cr’ăy, pazêng cr’liêng vêy vi khuẩn năc choom ắt coh không khí đanh bhlâng, bhrợ đhr’năng trơơi boọ k’rơ pa bhlâng ha zập ngai, pa bhlâng năc p’niên k’tứi, manuyh t’cooh đhur, manuyh xoọc k’ăy căh cậ c’rơ đhur.

-Pa bhlâng, manuyh nghiện hót năc căh buôn lêy ghít ooy đhr’năng k’ooh căh cậ năc căh tộ lướt khám lêy, bhrợ ha apêê đoo năc manuyh pa trơơi cr’ăy, bhrợ zr’năh k’đhap ha bh’rợ đương ch’mêệt lêy lâng cha groong pr’luh cr’ăy lao./.

TÁC ĐỘNG CỦA HÚT THUỐC LÁ ĐỐI VỚI LAO PHỔI – MỐI NGUY CỘNG ĐỒNG

Thuốc lá từ lâu đã được biết đến là kẻ thù số một của sức khỏe cộng đồng, gây ra hàng loạt bệnh nguy hiểm như ung thư, tim mạch, đột quỵ và bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính. Mỗi năm, hơn 8 triệu người chết vì thuốc lá, trong đó không ít người chưa từng hút nhưng vẫn bị ảnh hưởng bởi khói thuốc thụ động

Nhưng ít ai biết rằng thuốc lá còn là “đồng phạm nguy hiểm” của bệnh lao phổi – một trong những bệnh truyền nhiễm gây tử vong hàng đầu thế giới. Khói thuốc làm suy yếu hệ miễn dịch, phá vỡ hàng rào bảo vệ đường hô hấp, tạo điều kiện cho vi khuẩn lao xâm nhập và phát triển mạnh mẽ

Người hút thuốc không chỉ:

-Dễ nhiễm lao hơn,

-Mà còn bị bệnh nặng hơn,

-Khó điều trị hơn,

-Và có nguy cơ tái phát, tử vong cao hơn.

Hút thuốc lá còn làm giảm hiệu quả của thuốc điều trị lao, kéo dài thời gian nằm viện, tăng gánh nặng chi phí, đồng thời làm gia tăng nguy cơ lây lan lao ra cộng đồng thông qua các cơn ho dai dẳng.

Nếu không được kiểm soát, sự kết hợp giữa thuốc lá và lao phổi sẽ tạo thành vòng xoáy bệnh tật nguy hiểm, làm chậm tiến trình xóa bỏ bệnh lao và khiến hàng triệu người tiếp tục đối mặt với tử vong có thể phòng ngừa được.

Vì vậy, bỏ thuốc lá là một trong những biện pháp đơn giản nhưng hiệu quả nhất để:

-Giảm nguy cơ mắc lao và tử vong,

-Tăng khả năng điều trị khỏi bệnh,

-Hạn chế tái phát,

-Và bảo vệ người thân khỏi nguy cơ lây nhiễm.

-Một điếu thuốc hôm nay – có thể là một trận lao dai dẳng ngày mai. Bỏ thuốc là hành động cấp thiết, nhân văn và đúng đắn – cho chính bạn, cho gia đình và cho cả cộng đồng.

1. Lao và thuốc lá : Hai gánh nặng cộng dồn

Bệnh lao phổi tiếp tục là “kẻ giết người thầm lặng” khi được xác nhận là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong do bệnh truyền nhiễm, vượt qua cả COVID‑19. Theo Global Tuberculosis Report 2024 của WHO, trong năm 2023, đã có khoảng 10,8 triệu ca mắc mới lao và 1,25 triệu người tử vong do bệnh này. Mặc dù số ca tử vong đã giảm nhẹ so với 1,32 triệu của năm 2022, mức độ tử vong vẫn ở mức rất cao, đặc biệt tại các quốc gia có gánh nặng lao nặng nề như Ấn Độ, Indonesia, Trung Quốc, Philippines và Pakistan.

Trong khi đó, khói thuốc lá đang âm thầm bào mòn sức khỏe toàn cầu. Ước tính của WHO là mỗi năm có hơn 8 triệu người tử vong vì thuốc lá, trong đó khoảng 7 triệu do hút trực tiếp và 1,3 triệu người không hút nhưng tử vong vì khói thuốc thụ động. Điều này khiến thuốc lá trở thành nguyên nhân gây tử vong hàng đầu có thể phòng ngừa được, dẫn đến nhiều bệnh lý nguy hiểm như ung thư, tim mạch và bệnh phổi mạn tính.

Quan trọng hơn, khi một người hút thuốc lá mắc bệnh lao phổi, tác động của hai yếu tố nguy cơ này không chỉ cộng dồn mà còn tương tác theo hướng tiêu cực, làm gia tăng mức độ nghiêm trọng của bệnh. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO):

- Người hút thuốc có nguy cơ mắc lao phổi cao gấp 2 lần so với người không hút;

- Khi đã mắc lao, người hút thuốc thường có diễn tiến bệnh nặng hơn, khó kiểm soát hơn;

- Tỷ lệ điều trị thành công thấp hơn, nguy cơ tái phát bệnh cao hơn;

- Thời gian hồi phục kéo dài hơn, làm tăng gánh nặng điều trị cho cá nhân và hệ thống y tế.

- Hệ thống miễn dịch suy giảm bởi nicotine và các chất độc trong khói thuốc khiến cơ thể khó chống lại Mycobacterium tuberculosis.

2. Hút thuốc lá – “cánh cửa” mở đường cho vi khuẩn lao xâm nhập và phát triển

2.1. Phá hủy hàng rào bảo vệ tự nhiên của hệ hô hấp

Hệ thống lông chuyển và lớp nhầy trong đường thở đóng vai trò như "tuyến phòng thủ đầu tiên", giúp giữ lại và loại bỏ bụi bẩn, vi khuẩn ra khỏi phổi. Tuy nhiên:

- Khói thuốc lá làm tê liệt và phá hủy tế bào lông chuyển, làm mất chức năng quét sạch các hạt vi khuẩn và bụi mịn ra khỏi đường thở.

- Đồng thời, chất độc trong thuốc lá làm giảm tiết và thay đổi thành phần của chất nhầy, khiến đường thở khô, kém khả năng bảo vệ.

- Khi hàng rào cơ học này bị tổn thương, vi khuẩn lao dễ dàng vượt qua và đi sâu vào phổi.

2.2. Suy giảm miễn dịch tại chỗ ở phổi

Hệ miễn dịch đóng vai trò kiểm soát và tiêu diệt vi khuẩn lao ngay từ khi xâm nhập. Tuy nhiên, hút thuốc làm suy yếu nghiêm trọng khả năng này:

- Các chất độc như nicotine, formaldehyde, cadmium trong khói thuốc ức chế hoạt động của đại thực bào phế nang – tế bào có vai trò phát hiện, thực bào và loại bỏ vi khuẩn lao.

- Chức năng trình diện kháng nguyên và sản xuất cytokine của đại thực bào bị rối loạn, khiến quá trình kích hoạt miễn dịch bị trì trệ.

- Kết quả là, vi khuẩn lao dễ dàng né tránh hệ miễn dịch, tồn tại dai dẳng trong nhu mô phổi và khởi phát bệnh lý lao.

2.3. Gây tổn thương cấu trúc và làm biến đổi vi môi trường phổi

Việc hút thuốc kéo dài gây nhiều thay đổi bất lợi về giải phẫu và sinh lý của phổi, cụ thể:

- Gây viêm mạn tính và phá hủy mô liên kết trong phế nang, làm giảm khả năng trao đổi khí và loại bỏ vi sinh vật.

- Làm giãn phế nang và hình thành các ổ khí bất thường, tạo điều kiện cho vi khuẩn lao “ẩn náu” và nhân lên.

- Những thay đổi này không chỉ tăng nguy cơ mắc lao, mà còn gây khó khăn trong điều trị, làm bệnh diễn tiến dai dẳng và dễ tái phát.

2.4. Tăng khả năng phát tán vi khuẩn lao trong cộng đồng

Người hút thuốc lá thường có triệu chứng ho nhiều, ho kéo dài do tác động kích thích và tổn thương đường hô hấp gây ra bởi khói thuốc. Đây chính là yếu tố nguy cơ quan trọng làm gia tăng khả năng phát tán vi khuẩn lao ra môi trường thông qua các hạt dịch tiết chứa mầm bệnh (aerosol và giọt bắn nhỏ) trong không khí.

- Việc ho thường xuyên và dữ dội không chỉ làm tổn thương thêm mô phổi mà còn góp phần mạnh mẽ vào phát tán vi khuẩn lao, đặc biệt ở những người đã nhiễm lao nhưng chưa được chẩn đoán, hoặc đang trong quá trình điều trị chưa hoàn tất.

- Trong môi trường khép kín như gia đình, nơi làm việc, phòng bệnh, các hạt chứa vi khuẩn phát tán có thể lơ lửng trong không khí nhiều giờ, làm tăng nguy cơ lây nhiễm cho người xung quanh, nhất là trẻ nhỏ, người già, người có bệnh nền hoặc hệ miễn dịch suy yếu.

- Đặc biệt, những người nghiện thuốc lá thường bỏ qua triệu chứng ho hoặc trì hoãn việc đi khám, khiến họ trở thành nguồn lây âm thầm và dai dẳng, gây khó khăn cho công tác giám sát và kiểm soát dịch tễ học lao./.