Đắh zư lêy râu ma bhưy chr’nắp âng tr’coọ xa’nưl ty

T’coóh Bhlung Agrưn cung cắh mặ hay năl liêm gít ha bêl ơy lêy pa choom lâng choom chi ớh zâp râu tr’coọ xa’nưl âng manứih Cơ Tu tơợ ha bêl. Mưy dzợ hay, tơợ bêlk’tứi nắc t’coóh ơy bhrợ năl lâng zâp râu tr’coọ xa’nưl ty chr’nắp âng acoon cóh đay. Đợ g’lúh đh’rứah chấc lêy bơơn a’xiu, cắh cậ bêl lướt cóh ha rêê nắc k’conh âng t’coóh buôn âng đơơng j’nưl tâm bhréh alui lâng a’luốt ahen. Lâng Agrưn bơơn lêy xơợng đợ tr’coọ xa’nưl pr’hay tơợ đợ tr’coọ xa’nưl âng k’conh đay chi ớh, xang nặc t’coóh nắc ting chắp kiêng bhlâng. Ting ặt cơnh đêếc, zâp bêl tớt xơợng apêê ga rựa t’ha n’toong chiing, t’pêếh n’jưl, plong a’luốt nắc t’coóh cung nhăn moót chi ớh, chi ớh bấc chu nắc cung choom, bơơn apêê t’coóh t’ha cóh vel đông pa choom đoọng liêm gít lấh mơ.

Đhị c’moo c’xêê cắh dzợ lấh k’rơ, hân đhơ cơnh đêếc, t’coóh nắc dzợ đợc bhrợ lứch c’rơ bh’rợ âng đay đoọng ha tr’coọ xa’nưl ty chr’nắp. Ting cơnh t’coóh, zâp t’ngay ha dang cắh vêy âng đơơng chi ớh tr’coọ xa’nưl nắc xơợng nga ngoọp lâng hay bhlâng. T’coóh Agrưn choom chi ớh liêm choom zâp râu tr’coọ xa’nưl cơnh n’jưl tâm bhréh, abel, a’luốt. T’coóh moon, zâp râu tr’coọ xa’nưl nắc zêng dưr váih đợ xa’nưl pr’hay liêm lalay. Cung zêng vêy k’rong pazưm đợ râu bhui har, ta u loom, da dê, tr’dzơơng lêy, mốp loom... lâng nắc cơnh cr’noọ xa’nưl loom luônh âng manứih Cơ Tu. Tu cơnh đêếc, ha dang ngai năl liêm gít ooy đoo nắc bêl xơợng apêê chi ớh nắc choom năl cơnh cr’noọ loom luônh ha cơnh. Xang bêl prá xay, t’coóh Agrưn nắc k’đhơợng chi píah tơợp bhrợ têng mưy n’jưl tâm bhréh đoọng ha ta mooi lêy. N’jưl bơơn ta bhrợ tơợ p’lêê alui goóh bhrợ t’boọng, pay mưy n’coo am dal lâng nắc lêy chọ a’ngoọn bhrợ a’ngoọn n’jưl...

Ting cơnh t’coóh Agrưn, n’jưl tâm bhréh nâu nắc lêy ba buôn bhlâng. A’chặc âng n’jưl nâu nắc ta bhrợ lâng cr’đêê, bêl lêy pay nắc pay tơơm tíh liêm đơơng chô đợc pa goóh liêm ma mơ xang nặc đợc cóh tir ta pêếh đoọng bhrợ pa rơợc lâng đoọng oó crêê k’muôr boọm. Hộp n’jưl nắc lêy pay đợ p’lêê a’lui vil liêm, griing, n’căr ki đặ, oó lấh pậ cung oó lấh tứi. Đhị boọp a’lui nắc lêy bhứah đoọng dưr xưl liêm pr’hay. Lâng n’jưl tâm bhréh chr’nắp lấh mơ nắc hộp n’jưl. Hân đhơ cơnh đêếc, liêm pr’hay lấh nắc bhiệc bhrợ t’váih đh’riêng xa’nưl, tu nắc mưy ooy đợ bh’rợ lêy quyết định bhrợ padưr xa’nưl pr’hay liêm âng n’jưl tâm bhréh.

Lêy pa choom đoọng ha pêê lang t’tưn

T’coóh Bhling Agrưn dzợ ta năl tước nắc mưy manứih zư đợc lâng bhrợ bh’noóch pr’hay bhlâng cóh zr’lụ A Tiêng. T’coóh cung năl k’zệt xa’nay t’ruíh ty chr’nắp ahay, zâp hi dưm nắc cung đui truíh đoọng ha lang apêê p’niên cóh vel Tà Vàng xơợng.

Hân đhơ cơnh đêếc, t’coóh Agrưn cung ặt k’rang, tu lang p’niên xoọc đâu cắh lấh kiêng lêy ta moóh pa choom râu tr’coọ xa’nưl âng đoo pa choom đoọng. Hadang ting ặt cơnh đâu nắc ha y chroo lang apêê ga rứah t’ha manứih Cơ Tu zêng chô lâng a’bhướp a’dích ahay, zâp râu tr’coọ xa’nưl ty chr’nắp nắc ta ha vil lơi zêng. Cr’noọ cr’niêng ga mắc chr’nắp lấh mơ âng cu nắc bơơn pa choom đoọng ha coon a’châu, cơnh nắc k’conh cu lâng đợ apêê t’coóh t’ha bêl ahay ơy pa choom đoọng ha cu. Tu đợ tr’coọ xa’nưl lâng đợ pr’hát xa’nay nắc đoo r’vai ma bhưy chr’nắp âng manứih Cơ Tu, nắc t’coóh Agrưn xay moon cơnh đêếc.

Cơnh đêếc, t’coóh Bhling Agrưn dưr dzoọng k’đươi moon zâp apêê a’châu chô ooy Gươl đoọng pa choom ha pêê bhiệc n’toong chi ớh chiing cha gâr, múa tân tung da dặ, bhiệc chi ớh n’jưl, plong a’luốt. Bấc apêê p’niên k’tứi cóh vel Tà Vang mơ 9-14 c’moo nắc ơy dưr váih đợ apêê n’toong chiing cha gâr, n’jưl pr’hay cơnh Bhling Akich, Bhling Hiền, Alăng Nhân... đhị râu pa choom k’đơơng âng t’coóh Agrưn lâng 2, 3 cha’nặc n’lơơng, vel Tà Vàng nắc ơy vêy mưy c’bhúh chiing goong p’niên k’tứi.

Râu lêy cha mêết ga mắc chr’nắp lấh mơ nắc râu tin đươi âng đhanuôr coh vel đông, lâng âng chr’hoong Tây Giang đoọng ha t’coóh Agrưn. Zâp bêl váih bh’rợ pr’hát xa’nưl cóh chr’val cắh cậ bhiệc bhan văn hoá cóh chr’hoong, tỉnh... t’coóh Agrưn ta luôn nặc manứih p’cắh mặt đoọng lêy pấh chi ớh. Ooy đêếc, mưy Agrưn ơy đợc đoọng tất lang tr’mung âng đay đoọng ha bhiệc chấc lêy, bhrợ têng zâp râu tr’coọ xa’nưl lâng padưr liêm choom đợ râu chr’nắp liêm văn hoá ty chr’nắp âng manứih Cơ Tu./.

Lão nghệ nhân Bh'ling Argưn

        Đã bước qua tuổi 62 nhưng ông Bh’ling Argưn, dân tộc Cơ Tu, ở thôn Tà Vàng, xã A Tiêng, huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam vẫn  tràn đầy nhiệt huyết với việc bảo tồn văn hóa truyền thống của cha ông.  Những nhạc cụ truyền thống của dân tộc mình ông đều biết sử dụng, ông cũng chịu khó tìm tòi, chế tác và truyền lại cho lớp trẻ.

Giữ hồn âm nhạc  truyền thống

Ông Bh’ling Argưn cũng không còn nhớ rõ đã học và biết chơi các loại nhạc cụ của người Cơ Tu từ khi nào. Chỉ nhớ rằng, từ nhỏ ông đã làm quen với các loại nhạc cụ truyền thống của dân tộc mình. Những lần cùng cha ra suối bắt cá, hay khi lên rẫy, cha ông luôn mang theo chiếc đàn tâm bét alui và cây sáo ahen. Và Argưn được thưởng thức những thanh âm trong trẻo phát ra từ những nhạc cụ mà cha mình chơi rồi đem lòng yêu mến nó. Cứ thế, mỗi khi ngồi nghe người lớn đánh chiêng, đàn, thổi sáo thì ông cũng xin vào đánh theo, đánh nhiều thành quen, được các già trong làng chỉ bảo thêm, thế rồi rành rẽ.

Ở cái tuổi đã không còn trẻ nữa, nhưng ông vẫn dành hết tâm can của mình cho nhạc cụ truyền thống. Theo ông, mỗi ngày nếu không đem nhạc cụ ra chơi, ngày đó thấy trống vắng, và nhớ nó lắm. Chỉ hôm nào bận đi rừng hoặc đau ốm mới đem chúng treo góc nhà. Ông Argưn có thể chơi thành thạo các loại nhạc cụ như: đàn tâm bét alui, đàn abel, sáo ahen, đàn gơrưna (hay còn gọi là nhạc cụ đuổi chim), khèn bơ rét, sáo a lướt… Ông bảo: “Mỗi một loại nhạc cụ đều phát ra những âm thanh kỳ diệu, rất lạ, độc đáo. Nó cũng hội đủ vui, buồn, thương, ghét, giận, hờn và nó như tiếng lòng của người Cơ Tu. Bởi vậy, nếu ai hiểu về nó thì khi nghe người ta đánh có thể biết tâm trạng thế nào”. Nói rồi, ông Argưn cầm con dao bắt đầu chế tác một cây đàn tâm bét alui cho khách xem. Đàn được làm từ quả bầu khô khoét rỗng ruột, một ống lồ ô dài hơn sải tay và dùng dây rừng làm dây đàn…

Theo ông Argưn, cây đàn tâm bét alui có cấu tạo đơn giản. Thân đàn là loại cây nứa, khi chọn phải là cây thẳng đem về để cho khô đều rồi gác lên giàn bếp để lấy khói tạo màu vàng và giúp khỏi mối mọt. Hộp đàn phải chọn những quả bầu tròn, già, vỏ mỏng, không to quá cũng không nhỏ quá. Miệng bầu phải rộng mới phát ra âm thanh vang. Đối với cây đàn tâm bét alui, quan trọng nhất là hộp đàn. Tuy nhiên, ấn tượng nhất là kỹ thuật tạo tiếng âm, bởi đó là một trong những yếu tố quyết định tạo nên âm thanh chuẩn của cây đàn tâm bét alui.

Truyền “lửa” cho đời sau

Ông Bh’ling Argưn còn được biết đến là người gìn giữ và hát lý hay nhất vùng A Tiêng. Ông cũng thuộc lòng hàng chục câu chuyện cổ tích, mỗi tối vẫn hay kể cho lớp trẻ trong làng Tà Vàng nghe.

Nhưng ông Bh’ling Argưn cũng nặng lòng lo lắng, bởi lớp trẻ bây giờ không mấy người chịu học lấy cái vốn âm nhạc mà ông trao truyền. “Nếu cứ thế này thì mai kia lớp người già Cơ Tu về với tổ tiên, các loại nhạc cụ truyền thống sẽ trôi vào quên lãng. Mong ước lớn nhất của tôi là được truyền dạy cho con cháu như chính cha tôi và những bậc cao niên trong làng đã từng truyền dạy. Bởi những làn điệu dân ca, đến những giai điệu của nhạc cụ, là cả cái hồn của người Cơ Tu” – ông Argưn tâm sự.

Vậy là ông Bh’ling Argưn đứng ra vận động các cháu đến Gươl để bày cho chúng cách đánh cồng chiêng, múa tâng tung da dá, cách đánh đàn, thổi sáo. Nhiều em nhỏ trong làng Tà Vàng từ khoảng 9 - 14 tuổi đã trở thành những người đánh cồng chiêng, đàn hay như: Bh’ling Akich, Bh’ling Hiền, Alăng Nhân… Dưới sự dìu dắt của ông Argưn và một vài người lớn tuổi khác, làng Tà Vàng đã có một đội cồng chiêng nhí.

Sự ghi nhận lớn nhất là niềm tin của dân làng, của địa phương, và của huyện Tây Giang dành cho ông Argưn. Mỗi khi có phong trào văn nghệ ở xã, hay sự kiện văn hóa ở huyện, tỉnh… ông Argưn luôn là hạt nhân đại diện được lựa chọn tham gia. Ở đó, có một Argưn đã dành cả cuộc đời cho việc tìm tòi, chế tác các loại nhạc và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của người Cơ Tu./.

                                 Bài và ảnh: Quảng Nam Online