Tâm ngih jong, êp ŭnh năk tâm nklang măng, bu mom Y Won Knul, tâm ƀon Ako Dhông, nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak nkoch Mdrong Dam. Nkô̆ nau nkoch lah nau tơm beh neu ntơm geh bu ndăm Mdrong Dam-ngoai tâm âk bu mom geh nau janh dăng bah rnoi Rđe: “Ndrong Dam lah kon H’Bia Knhĭ ndrel Dăm Hbu têh ndrŏng. Ur Mdrong Dam lah H’Bia Sun dŭt ma ueh ngăn, H’Bia Sun geh âk ngăn bu mom tâm êp nê hŏ rong. Păng lah nŭih gĭt blau, ăp nau lă kan geh dơi, Mdrong Dam vay hăn nsong tâm bri, jêh ri lŏ blau njêng ƀon lan đŏng...” Bah nau nkoch, du ntŭk nkah ơm kơt kăl e kơt lah geh nkah ngăn, n’ăp ma nau rêh jêng tâm ƀon lan, ăp yan ngêt khay sa năm tâm nau vay bah rnoi Rđe.

Rlau 40 năm deh,  Y Won Knul hŏ geh rlau n’gul rnoi năm nê tĭng uănh joi nau ơm bah rnoi nơm. Nô nkoch: Ntơm bah rnôk hôm kon se, rnôk ê gĭt ăp nau ot ndrong bah nau nkoch ăp ntil hŏ geh lăp êng tâm rngok, tâm nau nkah, geh mât rjăp ngăn ân păng. Rnôk hăn nti ngai ma rnăk vâl, ngai ma ngh săm ƀŭt ơm yeh bah rnoi nơm, nô kơt lah chuêl âk ngăn nau nơm tă bkah ơm. Tât jeh aơ, rnôk rlau 30 năm, păng sĭt ma ƀon lan ndrel geh ăp nau nkhêp gay ma nkah tay ăp nau păng blau mprơ nkoch tât nau nkah bah nơm, jêh nê păng njêng jêng du nau rŏ ueh ngăn. Kơt nê mro, nô geh ăp rnôk dơi nkoch nau ơm yau Mdrong Dam bah năp âk nŭih uănh.

 ‘Rnôk hôm kon se, gâp gŭ tâm ngih jong ngăn, ntŭk nơm hăn ri kŏ tăng nteh chĭng, tăng bu nkoch ndrong. Tât rnôk gâp têh, ntơm joi gĭtăp nau ăp rplay ndrel blau tĭng kơt mro lah du nau ueh jru ngăn ngên. Gâp mô gĭt mhâm ƀư ma  u che kăl e lŏ blau dơi ndring ăp nau nkoch păng jong ngăn ngên kơt nê. Nua nkoch n’hêl ngăn, yơn lŏ geh nau nkoch ƀư tma ndring nau. Ndrel lơn ma teh ndăm ri lơn ma ŭch rŏng”.

Dơi geh rêh tâm ăp ntil nau ơm yau nê lah nau kơl an nô Y Won Knul, kŏ kơt lah aka nŭih êng tâm ăp ƀon lan Tây Nguyên geh ndơn saơ ndrel kơt tĭng ăp nau ơm yau ueh ơm aơ. Nau aơ njêng luh âk nau êng êng ngan đah nau ơm bah rnoi tây Nguyên đah âk nau ơm êng êng tâm bah ntur neh. Yor mô knŭng geh tâm săm ƀŭt, nau ơm Tây Nguyên geh nkah ngăn tâm nau rêh nsum mpôl tĭng nau nkoch ma mbung, nkah tâm bôk rngok bah nŭih ƀon lan ndrel geh tâm nkoch tâm rnôk rƀŭn rgum.

 Tâm ăp nroi mpôl, nau ơm yau geh nau moh êng êng, rnoi Rđe moh lah Khan, rnoi Jrai moh lah Hri, rnoi Bunong moh lah Ot Ndrông mô lah rnoi Bahnar mbơh lah Hamon. Yơn lah, nau nsum lah ngoai tâm âk nkô̆ nau ndrong kŏ geh âk nau khuch bah rnoi nơm, geh tât ăp nau dơi jang dăng bah ăp nŭih mât ƀon lan, rdâng phung rlăng, mhik. Ăp nŭih geh nkoch kŏ nkoch tât nŭih bu blau, ma ntoh ân nau ŭch bah lĕ nsum mpôl, ân ăp nau lơh rdâng yor nau rêh ueh. Groi Giáo sư, Tiến sĩ Buôn Krông Tuyết Nhung, Ngih săm ƀŭt Đại học Tây Nguyên, mbơh:

 ‘Tâm ăp nau nkoch ndrong kŏ nkoch geh tât nkô̆. Geh ăp nau nkoch geh tât nkô̆ nau tâm lơh, ngăn lah tĭng rnoi, mpôl. Geh ăp nau nkoch ri nkoch tât nau tâm gŭ ur, sai, geh ăp nau nkoch ri nkoch tât nau pah kan jan sa mô lah geh ăp nau nkoch tât nau rêh tĭng chroh. Ndrel ngăn lah bah kơi nê lah ăp nau nkoch ueh ngăn kơt nơm saơ tâm nau ngăn, geh tât tâm nau rêh bah ăp rnoi mpôl tâm Tây Nguyên”.

Tâm nau ngăn, nau nkoch ndrong geh nkoch tâm ăp măng geh nau ngêt sa tehe, chang khĭt, njŭn sông, ăp nŭih bu gŭ êp ŭnh năk. Nŭih nkoch ri nkoch mbrơi mbrơi, leo nau nkoch mbrơi, ueh djăt. Nsing tâm nau dôl geh bah nŭih nkoch, ntŭk gŭư bah nau nkoch, nŭih nkoch rnôk nkoch ngăch, hvi bâr, rnôk nkoch lŏ hvêt, rnôk geh nkoch kơt bâr bu ur, rnôk lŏ bâr bu klô, rnôk lŏ kơt bâr chiak, rnôk lŏ kơt bâr bah yan. Kơt lah ăp nau nkoch bah khân păng kŏ nsŭn kơt tâm nŭih nơm nkoch, kơt lah geh tât nau rêh êng bah ăp nau nkoch lah ăp rnôk ueh êng. Kơt nê, geh ăp nau nkoch lôch tâm du măng, geh ăp nau nkoch jong ntơm măng aơ tât măng êng, geh rnôk lôch ma pơh.

 Nau ueh bah nau nkoch ndrong lah nau tâm ndring,, nău tâm hôr, nau tâm ơh ueh tĭng ntŭk nơm gŭ nkoch mô lah nau nkah bah nŭih nkoch. Ndri ma, nau nkoch rnôk geh nkoch jong, rnôk geh plŏ sĭt plŏ hăn tĭng gưl. Nkah ân nŭih djăt dơi geh djăt ndrel nkah, jêh nê geh gĭt n’hêl lơn nau tâm nê tâm nau ueh, tâm nau ơh, jêh ri bu lŏ nkah tât nkô̆ ndrel jêh nê kŏ blau mprơ nkoch. Nkah tay kŏ lah du nau nkah ân phung mom. Bu ranh Y Wang, Hwing, tâm ƀon Triă, xã Ea Tul, nkuăl Cư M’gar nkoch:

‘Gâp rhơn ngăn rnôk geh nau ntrŭnh bah Ngih dak mpeh ăp nau kan ntĭm nti, pơk âk jrâu ntĭm nti nau ơm yau, tur chĭng, ndrĭng nau. Kŏ ŭch ăp rơh mom ntơm jêh aơ tât ba kơi mra nsôih mât ăp nau nkoch ơm yau, ăp nau ndrĭng bah nơm du trong tŏng ăp, gay ntop geh âk nŭih gĭt âk lơn nau ơm ueh, nau nau ndrĭng bah rnoi nơm”.

Geh mât prăp rbăy dŭt âk jêng ot Ndrong Tây Nguyên geh âk nkô̆ nău nkoch n’hanh dŭt jong. Tĭng nau mbơh bah Viện khoa học xã hội Việt Nam, Bôk nau kan mêt uănh, joi, mât, rbăng ndrel ân njêng săm ƀŭt nau ơm Tây Nguyên ƀư tâm rnôk 2001-2008 hŏ geh joi geh rlau 800 nau nkoch, đah bơi tât 5.700 băng rhôp nau, ăp băng nê jong 90 mnĭt. Ndrel ma nê, hôm nha geh âk Ndrong ê hŏ geh nkoh nchih lĕ rngôch. Ntơm năm 2014, nau ơm ot ndrong bah Tây Nguyên geh N’gâng kan văn hoá, thể thao ndrel pala n’aih leo lăp tâm rnok ăp ntil ndơ ơm yau mô geh mpơl săk bah neh dak. Rnôk aơ, âk nkuăl bah Tây Nguyên gôl geh âk ntrong gay ma mât, ƀư ueh nau khlay bah ndơ ơm yau aơ. Ăp nau nsôih nê bah ăp nkuăl mra rgop nau ƀư ueh lơn tay tâm nau mât ndrel ƀư rêng nau ơm yau ueh aơ tâm nau rêh mhe./.