Bấc lang n’nâu, p’nenh ting manuýh Cơ Tu tước ooy da ding k’coong, ta bơơn a chim a đhắh, pa dưr pr’ắt tr’mông. Cóh bơr chu zâl arọp Pháp lâng Mỹ, p’nenh nắc đợ vũ khí zư lêy đhanuôr cóh bhươl cr’noon. Apêê t’coÓh ta ha cóh cr’noon Bhờ Hôồng 1 xay moon, p’nenh lâng manuýh Cơ Tu nắc chr’nắp pa bhlâng, tu cơnh đêếc bêl glúh lướt tơợ đong p’nenh nắc vêy ta đơơng âng. A noo Bhriu Bút xay truíh: “K’conh pa bhướp bêl ahay đươi dua p’nenh đoọng ta bơơn a chim a đhắh, zâl arọp a bhuy. P’nenh đoọng penh a ọc crâng, pazêng a đhắh ga mắc. Ha dzợ cóh bh’rợ zâl arọp a bhuy, xơợng apêê lang k’conh pa bhướp xay truíh, p’nenh ng’penh tơợ ch’ngai k’dâng 20 tước 25 mét, doọ vêy u đh’âr k’rơ, nắc arọp doọ buôn bơơn n’năl đhị manuýh penh. Đoo bêl ơy bưới ch’pơơr cha rắh bêl ơy ta penh crêê ooy a chắc nắc cắh dzợ choom pa dứah. Rau đêếc nắc rau chr’nắp âng p’nenh. Nâu cơy nhà nước cắh đoọng ta bơơn a chim a đhắh nắc đhiệp pa choom penh đoọng lướt tr’thi”.

Cha rắh nắc vêy đhanuôr Cơ Tu chiáh bhrợ t’pa oo. Manuýh Cơ Tu đươi cha rắh vêy ta bưới độc vêy ta pay tơợ muy n’loong cóh crâng, nắc đhiệp muy manuýh cóh da ding k’coong n’đắh mặt t’ngay lơớp Quảng Nam a năm n’năl. Đoo bêl đươi dua, manuýh Cơ Tu nắc lướt ooy da ding k’coong, chang k’ruung k’zệt km đoọng col chô đơơng, xang n’nắc chiáh tóch đoọng bhrợ t’váih vũ khí chr’nắp pa bhlâng. Ha dzợ bh’rợ bhrợ têng p’nenh nắc bh’rợ nghệ thuật pa bhlâng. A noo Bhriu Bê prá: “P’nenh âng manuýh Cơ Tu, tơợ bấc lang n’nâu nắc vêy a bhuúc a vuáh manuýh Cơ Tu ahay ơy bhrợ. Bh’rợ bhrợ têng p’nenh vêy ta pa choom tơợ lang n’nâu tước ooy lang n’tốh. Đoọng choom bhrợ têng p’nenh n’nâu. Rau k’đháp pa bhlâng nắc chêếc lêy n’loong đoọng bhrợ. N’loong nắc ng’chêếc cóh crâng. N’loong bhrợ p’nenh cắh vêy u bấc cơnh n’loong n’lơơng. Vêy cơnh cậ lướt bơr pêê t’ngay nắc vêy bơơn lêy. Tước bêl chô ooy đòng nắc ta địa ooy óih xang n’nắc nắc ng’bật, k’tuốy. Ha dang manuýh cắh choom bhrợ bêl bhrợ nắc buôn tr’đéh, penh cắh lấh ca crêê. Moon zazum bhrợ p’nenh k’đháp pa bhlâng, cắh lấh bấc manuýh choom bhrợ têng, ha dzợ penh nắc nâu cơy vêy bấc manuýh choom penh”.

Cắh bơơn penh a đhắh grơơ, cắh bơơn penh c’chêết k’ha riêng a rọp a bhuy cơnh lang apêê a conh a bhướp ahay, nắc apêê penh p’nenh cóh cr’noon Bhờ Hôồng 1 nâu cơy xay p’cắh rau tr’béch âng đay lâng bấc bơơn pay pa chô ch’ner tơợ bh’rợ bhiệc tr’thi penh p’nenh cấp tỉnh, cấp k’tiếc k’ruung. Tr’haanh bhlâng nắc cơnh Bhriu Thiện vêy lấh 10 bơơn ch’ner tr’nơớp cóh pazêng chu bhrợ bhiệc bhan tr’thi penh p’nenh cấp tỉnh. Cắh cậ cơnh Bhriu Bê, Bhriu Bút công nắc đợ manuýh penh p’nenh ta béch pa bhlâng tr’haanh cóh tỉnh Quảng Nam. Bhriu Bút xayn moon penh p’nenh nắc vêy đợ kỹ thuật lâng ta luôn ng’pa choom penh.

Đợ apêê penh p’nenh cơnh Bhriu Bút, Bhriu Bê ta luôn pa choom penh cóh zập t’ngay. Buôn nắc apêê đoo pa choom penh đhị đhăm k’tiếc bhứah ch’ngai bhươl cr’noon, doọ buôn bấc manuýh lướt chô đoọng doọ choom t’váih rau liêm crêê. Tu penh cóh tang, nắc apêê penh buôn pa choom penh cóh ha bu, bêl pleng ch’ngaách. Bhriu Bê prá: “Pa choom penh p’nenh buôn cóh ha bu k’dâng tơợ 4 tước 5 giờ. Penh p’nenh cóh ra diu nắc k’đháp tu p’răng puýh, p’nenh buôn crêê tr’đéh”.

Cóh lang ahay p’nenh nắc đoọng zâl arọp a bhuy zư lêy bhươl cr’noon, nâu cơy p’nenh lâng manuýh Cơ Tu penh p’nenh cơnh muy môn thể thao truyền thống n’jứah zư lêy rau la liêm pr’hay văn hoá âng acoon manuýh, n’jứah p’too pa choom k’coon ch’chau chắp hơnh ooy rau xa nay bh’rợ chr’nắp pr’hay âng acoon manuýh./.

Nghệ thuật làm nỏ và bắn nỏ của người Cơ Tu

                                                              Lan Anh

        Người Cơ Tu gọi nỏ gỗ là nỏ thần kỳ, theo tiếng Cơ Tu là chiếc Pa’nanh.  Trải qua bao biến thiên, người Cơ Tu vẫn giữ những bí truyền về kỹ thuật làm nỏ và hàng ngày rèn luyện tay bắn. Hiện thôn Bhờ Hôồng 1, xã Sông Kôn, huyện Đông Giang là nơi sản sinh ra nhiều xạ thủ về môn bắn nỏ và cũng là nơi còn lưu truyền nghệ thuật làm nỏ của tỉnh Quảng Nam.  
       Bao đời nay, chiếc nỏ gỗ theo người Cơ Tu lên núi, băng rừng sắn thú bắn chim, nuôi sống họ. Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, chiếc nỏ gỗ còn là vũ khí chiến đấu giữ buôn làng. Các bậc cao niên trong làng Bhờ Hôồng 1 truyền lại, chiếc nỏ với người Cơ Tu có ý nghĩa đặc biệt quan trọng nên khi ra khỏi nhà nỏ luôn được đeo bên người. Anh Bhriu Bút kể: “Cha ông ngày trước cha ông dùng nỏ để bắn thú vật, chiến đấu. Nỏ dùng để bắn thú như heo rừng, các loại thú to. Còn trong chiến đấu, nghe cha ông kể, nỏ bắn cách khoảng 20m đến 25 m,không phát ra tiếng động nên địch không phát hiện ra người bắn đứng ở chỗ nào. Khi đã bôi thuốc vào đầu mũi tên bắn là trúng thì không có cách nào chữa. Đó là sự độc đáo của nỏ. Bây giờ nhà nước cấm không săn bắt nên giờ chỉ bắn để đi thi”.

Mũi tên được dân làng Cơ Tu làm từ thân cây lồ ô. Người Cơ Tu dùng mũi tên được tẩm độc dược lấy từ nhựa của một loại cây rừng mà chỉ có ở vùng núi cao phía tây Quảng Nam. Khi nào cần đến, người Cơ Tu lại băng rừng, trèo đèo lội suối hàng chục cây số lên đó chặt về, rồi vót nhọn để chế tạo nên loại vũ khí độc nhất vô nhị này. Còn chế tác phần nỏ là cả một nghệ thuật. Anh Bhriu Bê, cho biết: “Cái nỏ của người dân tộc Cơ Tu, từ bao đời nay đã được tổ tiên người Cơ Tu làm rồi. Cách làm nỏ được truyền từ đời này sang đời kia. Để làm được cây nỏ rất khó. Cái khó đầu tiên là tìm cây để làm. Cây phải lên rừng kiếm. Loại cây làm nỏ không nhiều như những cây gỗ khác. Có khi đi 2 đến 3 ngày mới tìm được. Đến khi về nhà phải  hơ nóng vào lửa rồi cạo, uốn. Nếu người không biết làm sẽ bị gẫy, bắn không được chuẩn xác. Nói chung làm nỏ rất khó ít người làm được, còn bắn nỏ thì hiện nhiều người biết”.

       Không hạ được thú dữ, không bắn chết được hàng trăm kẻ thù như lớp cha ông mình, nhưng các xạ thủ ở thôn Bhờ Hôồng 1 ngày nay thể hiện đẳng cấp của mình bằng  nhiều giải thưởng từ các hội thi bắn nỏ cấp tỉnh, cấp quốc gia. Tiêu biểu như Bhriu Thiện có hơn 10 lần giành vị trí số một trong hội thi bắn nỏ cấp tỉnh. Hay như Bhriu Bê, Bhriu Bút cũng đều là những xạ thủ bắn nỏ nổi tiếng ở tỉnh Quảng Nam. Bhriu Bút cho biết bắn nỏ đòi hỏi phải có kỹ thuật và cũng phải rèn luyện rất nhiều.

        Những xạ thủ như Bhriu Bút, Bhriu Bê hàng ngày tập luyện tay cơ đều đặn và vào giờ cố định trong ngày. Thường là họ tập ở những bãi đất trống cách xa làng, ít người đi lại để đảm bảo an toàn. Do là bắn ngoài trời nên các xạ thủ đều phải tranh thủ tập lúc mát. Bhriu Bê cho biết: “Tập bắn nỏ thường vào buổi chiều khoảng 4 đến 5 giờ. Bắn nỏ vào buổi nắng không được vì không khí nóng, nỏ sẽ không chịu được và khi bắn sẽ bị gãy”.

        Ngày xưa chiếc nỏ gỗ dùng để đánh giặc giữ làng còn bây giờ với người Cơ Tu bắn nỏ là một môn thể thao truyền thống vừa giúp gìn giữ nét đẹp văn hóa của dân tộc, vừa giáo dục con cháu tự hào về cội nguồn dân tộc./.