Bhiệc bhan Xăng Khan tơợp bhrợ tơợ j’niêng bh’rợ bhuốih tô bhúh, a’bhướp a’dích âng manứih bhuốih bhrợ-manứih vêy đhr’năng prá xay lâng a’bhô dang, nắc đhị pa noong p’têết âng acoon manứih lâng a’bhô dang. Manứih bơơn apêê bhuốih zư pa dứah cr’ay nắc tự lêy bhrợ lục mạy, cắh cậ lục niệng (nắc acoon ta pay băn-k’coon bơơn ta zooi zúp) âng manứih bhuốih bhrợ. Bêl k’noọ bhrợ bhiệc bhan Xăng Khan, manứih bhuốih bhrợ nắc lêy pay t’ngay liêm crêê. Manứih bhuốih bhrợ nâu k’đhơợng bhrợ zâp bh’rợ lêy bhuốih, đơơng zâp râu pr’đươi bhuốih bhrợ đoọng ooy zâp apêê a’bhô dang, a’bhưy plêệng k’tiếc... Lấh mơ manứih bhuốih nâu lêy vêy pa xoọng m’bứi bhlâng 1 cắh cậ 2 manứih zooi bhuốih phụ hân đhơ cơnh đêếc nắc zâp 5 cha nặc. Zâp apêê bhuốih bhrợ nâu lêy pa choom đoọng ha y chroo dưr váih manứih bhuốih bhrợ bha lâng. Manứih bh’bhuốih Lừ Văn Xuân, chr’val Châu Hoàng, chr’hoong Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An đoọng năl: “Manứih bhuốih bhrợ zư padứah đợ apêê k’ay k’naanh. Ơy dứah k’rơ nắc manứih ta zư padứah lêy bhrợ bhiệc Xăng Khan. Manứih bhuốih bhrợ ting râu ma bhưy chr’nắp nắc manứih dzoọc ooy plêệng zước nhăn đoọng ha đhanuôr cóh vel đông, acoon a’châu tô bhúh, pân jứih pân đil, t’coóh p’niên vêy c’rơ pa bhrợ. Lấh mơ dzợ nắc đợ a’đhắh dzăm cóh crâng cung k’rơ, bơơn bhrợ bấc. Manứih bhuốih pa dứah nâu nắc vêy c’rơ g’lêếh zư lêy c’rơ tr’mung ha đhanuôr cóh vel đông. Zâp ngai bơơn ta zư padứah nắc apêê moon bhrợ k’coon âng t’coóh.”

Bhiệc bhan Xăng Khan ta bhrợ ooy 1 t’ngay 1 hi dưm, đhị đông âng pr’loọng đông manứih bhuốih pa dứah lâng đhị zr’lụ đông đoo nâu. Lấh mơ, pr’đươi lêy bhuốih bhrợ apêê dzợ đươi dua tr’coọ xa nưl, chiing cha gâr, chi ớh pr’hát xa nưl. Lấh mơ, đhanuôr acoon cóh Thái bhrợ pa dưr tơơm n’loong váih pô ta moon nắc tơơm Xăng Tang-vêy đhị moon nắc tơơm boọc mạy cắh cậ cha nur. Nâu đoo nắc lêy pa đhâng đợc đhị m’pâng đông âng manứih bhuốih pa dứah, đhị bha lâng âng bhiệc bhan Xăng Khan. Ooy cha nur nâu nắc vêy zâp a’đhắh dzăm ta bhrợ lâng tơơm xằng tang, váih bấc pr’hoọm. Bêl manứih bhuốih bhrợ nâu liêm xang, apêê k’coon lâng đhanuôr cóh vel đông nắc lêy t’nơớt chi ớh zr’lụ cha nur nâu, đh’rứah ôộm búah n’dza lâng zước nhăn râu pr’đoọng pr’đhooi liêm choom lâng c’la đay, pr’loọng đông, vel bhươl.

T’coóh Nguyễn Anh Tuấn, Gíam đốc Trung tâm văn hoá truyền thống chr’hoong Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An đoọng năl: “Bhiệc bhan Xăng Khan ting t’ngay pa dưr pa xớc váih mưy bh’rợ bhrợ đoọng t’ngay ha ma nứih bhuốih pa dứah bhiệc bhan. Bhiệc bhan nâu bhrợ bấc cơnh lâng ra văng lêy bhrợ zâp cơnh. Hân đhơ cơnh đêếc, bhiệc bhan nâu lêy bhrợ p’cắh cớ cắh cậ nắc p’cắh ooy a’pướih bhuốih pa zêng vêy a’ọc, a’vị đêệp bấc pr’hoọm, a’xiu, a’bạ, hương, pô, búah... zêng nâu nắc đợ râu lêy bhuốih bhrợ âng manứih bhuốih nâu k’đươi moon. Ha dang cơnh bhrợ chắp hơnh a’bhướp a’dích, tô bhúh nắc manứih bhuốih bhrợ ra văng, ha dợ bhiệc bhan âng đhanuôr bhrợ nắc apêê đhanuôr ra văng. Lấh mơ, bhiệc bhan Xăng Khan buôn bhrợ cóh đông. Đhị cha nur nâu vêy mưy zợ búah n’dza. Zợ nâu đợc đoọng zâp apêê bhuốih bhrợ lâng k’coon cha châu ôộm, hát t’nơớt chi ớh đhị đâu, zước nhăn râu pr’đoọng pr’đhooi.”

Cắh vêy ngai mặ hay ghít bhiệc Xăng Khan nâu ơy váih tơợ ha bêl, nắc mưy năl bhiệc nâu buôn zâp apêê bhuốih bhrợ cóh zâp vel đông bhrợ zâp c’moo. J’niêng bh’rợ bhuốih bhrợ nâu bấc cơnh, zâp j’niêng bh’rợ nắc vêy mưy cơnh bhuốih bhrợ nắc đợ trường ca, sử thi, xa nay t’ruíh bh’lêê bh’la lâng đợ xa nay bh’rợ bhrợ têng t’váih vel bhươl, đợ anh hùng acoon cóh Thái, ooy pr’ắt tr’mung âng a’dích a’bhướp tô bhúh ooy plêệng k’tiếc, ooy zâp a’pêê bhuốih bhrợ ơy vêy c’rơ g’lêếh pa choom đoọng bhiệc pay zanươu, zư pa dứah cr’ay. Tiến sĩ Vi văn An, trưởng phòng Đông Nam Á, Bảo tàng acoon cóh học Việt Nam đoọng năl: “Buôn lêy mơ 3 c’moo cắh cậ 5 c’moo apêê bhrợ bhiệc bhan Xăng Khan ga mắc bhlâng, lấh mơ nắc manứih bhuốih bhrợ lâng c’la đông lêy lêệng mưy p’nong a’ọc. Ha dợ đợ apêê bơơn ta zư padứah cr’ay nắc apêê đoọng a’tứch, lấh mơ nắc zooi đoọng zên câl a’ọc. Zâp c’moo, moót c’xêê 3, bêl vêy ha roo tơợp pô váih, nắc xay moon p’cắh đoọng g’lúh apêê ra văng bhrợ bhiệc bhan Xăng Khan.”

Moót bhrợ bhiệc bhan bha lâng, zâp apêê bhuốih bhrợ nâu zâp j’niêng bh’rợ cơnh bhiệc bắc tôn hình-nắc bhuốih k’đjươi a’bhưy plêệng chô pấh bhiệc bhan, bhiệc chánh tang-nắc hơnh déh râu liêm chr’nắp âng cha nur lâng k’đươi zâp a’bhô dang chô pấh, bhiệc xơ phù xưa lắc xơn-bhuốih a’bhô dang crâng k’coong, bhiệc bhan xơ ký yên-bhuốih đoọng râu pr’đoọng pr’đhooi, bhiệc bhan nàng ò-bhuốih lêy a’bhô giang cr’liêng a’tứch, cắh cậ dzợ ta moon bhiệc xiểng vắn-nắc bhuốih lêy cr’liêng a’tứch đoọng bhrợ p’cắh râu ma bhưy chr’nắp âng manứih bhuốih bhrợ, bhiệc bhan păm xăng tang-nắc bhlếh cha nur lâng bhrợ pr’lứch hơơn.

Bhiệc bhan Xăng Khan p’têết pazưm lâng râu dưr váih, pa dưr pa xớc âng acoon cóh Thái, nắc ơy bhrợ pa dưr pr’hoọm văn hoá chr’nắp lalay cắh choom tr’lục pazưm lâng mưy acoon cóh n’đoo. Bhiệc bhan Xăng Khan dzợ zư đợc bấc j’niêng cr’bưn bh’lêê bh’la. Bhiệc Xăng Khan âng manứih Thái ơy bơơn Văn hoá, Thể thao lâng Du lịch t’moót ooy Danh mục k’cir văn hoá phi vật thể k’tiếc k’ruung t’ngay 11/9/2017./.

Lễ Xăng Khan của dân tộc Thái ở tỉnh Nghệ An

(VOV5)

Xăng Khan là một lễ hội mang đậm bản sắc văn hóa, tâm linh trong đời sống sinh hoạt của dân tộc Thái ở tỉnh Nghệ An. Bà con tổ chức lễ hội này để cầu bình an, mạnh khỏe, báo đáp ân tình của những người làm nghề mo đối với cộng đồng, tạ ơn trời đất, các vị thần linh, tổ tiên. CM “ Văn hóa các dân tộc anh em” tuần này, mời bà con và các bạn cùng tìm hiểu Lễ Xăng Khan của đồng bào Thái tỉnh Nghệ An có gì độc đáo nhé!

Lễ Xăng Khan bắt nguồn từ nghi lễ cúng tổ tiên của thầy mo - người có khả năng giao tiếp với thần linh, là cầu nối giữa con người và thần linh. Người được thầy mo chữa khỏi bệnh tự nguyện làm lục mạy, hay lục niệng (con nuôi - con được bảo hộ) của thầy mo. Trước khi tổ chức lễ Xăng Khan, thầy mo phải chọn ngày tốt. Ông mo chính (còn gọi là ông mo 1) chủ trì bài cúng, dâng lễ vật dâng lên các vị tổ sư, thần linh, trời đất... Ngoài ông mo chính phải có thêm ít nhất 1 hoặc 2 mo phụ nhưng đầy đủ là 5 mo phụ. Các mo phụ học việc để sau này trở thành mo chính. Thầy Mo Lừ Văn Xuân, xã Châu Hoàng, huyện Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An, cho biết:"Ông mo cứu chữa những người đau ốm yếu, bệnh tật. Khoẻ mạnh lại thì người được chữa khỏi làm lễ Xăng Khan. Ông mo theo tâm linh là người lên Trời cầu xin cho người dân trong bản, con cháu họ hàng, trai gái, trẻ già có sức khoẻ lao động. Hơn nữa những con thú trong rừng vật nuôi cũng khoẻ mạnh, mùa màng tươi tốt, bội thu. Ông mo có công giữ gìn sức khỏe cho dân bản. Các con người được ông mo cứu chữa người ta nói là xin làm con nuôi của ông mo.”

Lễ hội Xăng Khan diễn ra trong 1 ngày 1 đêm, tại gian nhà khách của gia đình ông mo và không gian mở là khu vực quanh nhà ông mo đó. Ngoài đồ cúng người ta còn sử dụng nhạc cụ, trống chiêng, biểu diễn văn nghệ. Đặc biệt, đồng bào dân tộc Thái dựng cây hoa thờ gọi là cây “xằng tang” (có nơi gọi là cây boọc mạy hay cây nêu). Cây này đặt chính giữa ngôi nhà của thày Mo, tựa như trục trung tâm của lễ hội Xăng Khan. Trên cây treo đầy những con thú được làm bằng lõi cây xằng tang, nhuộm đủ sắc màu. Khi thày mo hành lễ xong, con nuôi và dân bản cùng nhảy múa xung quanh cây này, cùng uống rượu cần và cầu chúc mọi điều tốt lành đến với mình, gia đình và bản làng.

Ông Nguyễn Anh Tuấn, Giám đốc Trung tâm văn hoá truyền thông huyện Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An, cho biết:"Lễ hội Xăng Khan ngày càng phát triển thành một phong trào, tạo ngày cho ông mo tạ lễ. Lễ hội tương đối nhiều bước thực hiện và quá trình chuẩn bị rất công phu. Nhưng nếu lễ hội làm theo kiểu tái diễn hay là trình diễn thì mâm cúng gồm có thủ lợn, xôi nhiều màu, cá nước, trầu cau, hương, hoa, rượu… tất cả đều là đồ cúng tế mà thày mo yêu cầu. Nếu như tạ ơn cho các bậc tiền bối thì thày mo chuẩn bị đồ lễ còn lễ hội mà dân làm tạ ơn cho thày mo thì đồ lễ do dân làng chuẩn bị. Đặc biệt, lễ hội Xăng Khan thường làm trong nhà. Trước cây nêu có một vò rượu cần. Vò rượu cần để cho các thày Mo và con cháu cùng uống, nhảy múa hát ca xung quanh, cầu chúc may mắn cho nhau.”

Không ai nhớ chính xác lễ Xăng Khan có từ bao giờ mà chỉ biết lễ thường được các thầy mo ở mỗi bản làng tổ chức hàng năm. Nghi lễ cúng có nhiều hình thức khác nhau, mỗi nghi lễ lại có một bài cúng là những trường ca, sử thi, truyền thuyết, truyện cổ tích bằng văn vần kể về hành trình khai bản, lập mường, những anh hùng dân tộc Thái, về cuộc sống của ông bà tổ tiên trên bầu trời, về các thầy mo đã có công dạy cách bốc thuốc, chữa bệnh, cứu vớt chúng sinh. Tiến sĩ Vi Văn An, Trưởng phòng Đông Nam Á, Bảo tàng dân tộc học Việt Nam, cho biết:"Thông thường cứ 3 năm hoặc 5 năm người ta tổ chức lễ Xăng Khan rất lớn, thậm chí là ông Mo, ông chủ lễ phải mổ một con lợn. Còn những người được chữa khỏi bệnh thường là người ta góp gà, thậm chí góp tiền để mua lợn. Hàng năm vào tháng 3 khi có boọc mạ nở hoa mào gà, báo hiệu cho dịp người ta chuẩn bị tổ chức lễ Xăng Khan.”

Vào lễ chính, các mo thực hiện các nghi lễ như: lễ bắc tôn hình (lễ cúng mời ma mường trời về dự lễ), lễ chánh tang (ca ngợi vẻ đẹp cây xằng tang và mời các ma thần linh về dự), lễ “Xơ phù xưa lắc xơn” (cúng ma núi, ma rừng), lễ “Xơ ký yên” (cúng cầu yên), lễ “nàng ò” (thử thần trứng) hay còn gọi lễ xiểng vắn (bói trứng) để thể hiện tài nghệ của thầy mo, lễ păm xăng tang (hạ cây tang) kết thúc lễ.

  Lễ Xăng Khan gắn liền với sự hình thành và phát triển của dân tộc Thái, đã tạo ra bản sắc văn hóa riêng biệt không thể lẫn lộn với bất kỳ với một dân tộc nào. Lễ Xăng Khan còn bảo lưu được nhiều nghi lễ, trò diễn dân gian. Lễ Xăng Khan của người Thái đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia ngày 11 tháng 9 năm 2017./.