Tơợ m’pâng chr’hoong Si Ma Cai tước chr’val Nàn Sán ch’ngai mơ 3 cây số. Tước đâu, t’mooi căh muy bơơn lêy pazêng đhăm ruộng chuôr coh muy t’huung liêm pr’hay năc dzợ vêy zêng đhr’nong đong vêy za để ta bhậ lâng k’tiếc tệêt âng ma nuyh Nùng, đơơng c’leh ty đanh ơy ặt vaih tơợ k’ha riêng c’moo hay. Đọong bơơn bhrợ đhr’nong đong ty đanh cơnh đâu, t’cooh Thèn Xuẩn Vần ặt coh vel Đội 2, chr’val Nàn Sán, chr’hoong Si Ma Cai xay moon: Bêl ra văng choh bhrợ muy đhr’nong đong t’mêê, đhanuôr năc chơih pay đhị đhăm k’tiếc liêm buôn lâng đhr’năng bhrợ têng cha, ặt ma mông. Xang năc lêy bhrợ apêê c’nặt bh’rợ choh bhrợ đong ặt:"Cơnh j’niêng âng ma nuyh Nùng, bêl choh bhrợ đong ặt năc lêy đăh p’loọng, c’moo n’đoo liêm choom lâng p’loọng n’đắh đêêc. Lalăm choh bhrợ năc pa ghit chơih pay t’ngay c’xêê liêm, t’ngay tơợp bhrợ năc đăng lêy đoọng liêm xang đơc muy p’nong a tưch, muy p’leh lêệ ha dợ k’coh zước tơợp dang k’tiếc đoọng choh đong ặt t’mêê.

C’la đong căh cợ ma nuyh dzoọng bhuôih bhuôih xang năc đơơng cut atưch, luộc đoọng chệên. Luộc atưch ơy chêện năc pay đoọng bhuôih cớ lâng đơc pa xoọng 3 chom avị, 3 chom alăc, bha ar bhuôih, hương. Bhuôih atưch chệên xang, c’la đong căh cợ ma nuyh dzoọng bhuôih năc lêy dzung a tưch. Ha dang dzung atưch liêm năc vêy choom choh bhrợ đong, ha dang mốp năc pa đhêy căh ơy choom choh bhrợ.

Đọong bhậ k’tiếc tệêt bhrợ za đêr đong, ma nuyh Nùng bhrợ muy khuôn pazêng 4 t’la pa pan, coh đêêc 2 t’la dal mơ 1m5 tước 2m, 2 t’la ếp năc m’pâng mét pa kiêr mị đăh pa pan đoọng t’vaih khuôn. Ting cơnh t’cooh Thèn Xuẩn Vần, bêl tơợ bhậ năc đơc pa liêm đoọng 4 đăh tr’lăp tih:"K’tiếc bhrợ za đêr đong năc k’tiếc bhrôông tr’luuc m’bứi lâng chuôh năc mâng bhlầng, doó k’đooh, đươi dua đanh bhlầng, ha dợ k’tiếc lơơng năc căh choom pị bhrợ za đêr. Khuôn bhrợ cung liêm crêê, vêy cơnh đêêc năc bhậ bệêt k’tiếc vêy u liêm, tih. Zập khuôn cơnh đêêc năc dal 50 phân cơợng 30 phân. Muy đhr’nong đong vêy za đêr ta bhrợ xang năc dal 3,5-3,8met. Mị đăh tu kiêng pa dal năc k’pịt kiêr lâng bhậ t’bọo k’tiếc pa dal ooy têh.

T’cooh Thèn Xuẩn Vần đọong năl, kiêng đoọng za đêr đong doó choom cr’đooh năc pay đươi muy t’la pa pan đoọng bhậ pa mâng ooy za đêr đong. Bêl bhậ k’tiếc xang. Coh đhr’năng bhậ k’tiếc năc vêy muy k’bhuh thợ mộc cooch bọoc n’loong, bhlăh n’loong ting t’clăh bhan đoọng bhrợ đh’rơơng. 4 đăh za đêr ta bhậ xang năc lêy n’đhâng t’nol:"Thợ mộc bhrợ xang năc lêy t’ngay n’đhâng t’nol, n’đhang t’nol xang năc chr’tôp. Đong cơnh c’xu năc n’đhâng 4 n’juông t’nol. Zập n’juông vêy 4 bệê t’nol ga măc. T’ngay n’đhâng t’nol năc bhuôih. Bhuôih bêl đâh ra diu, bêl mặt t’ngay căh ơy ploh năc bhuôih muy chu. Ma nuyh thợ mộc pay n’loong t’cọo ooy t’nol, xang năc ra pặ pa pan đh’rơơng lalăm. Xang đêêc năc apêê ting pâh bhrợ vêy choom pa đhâng t’nol lâng bhrợ zập c’nặt bh’rợ lơơng.  Cọop 1 p’nong atưch, 12 bệê bánh, 1lit alăc đơơng chô bhuôih g’luh 2. Coh n’loong bhrợ bha bhung đong năc đơc 1 đồng bạc bhooc, căh vêy bọoc bọong k’tứi đơc ha roo, abhoo, zên coh bọong n’nặc, pay n’loong k’pịt pa liêm xang năc pay bhai bhrôông chọ pa mâng.

T’ngay mọot đong âng ma nuyh Nùng đhị chr’val Nàn Sán, chr’hoong Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai năc t’ngay chr’năp pa bhlầng. Đhr’nong đong ơy ta bhrợ têng xang đhơ pr’loọng ca van ca bhộ căh cợ đha rựt zêng bhrợ bhiệc bhan âm  cha đoọng haanh deh đong t’mêê. Cơnh lâng ma nuyh Nùng đhị Nàn Sán, n’đhâng t’nol, chr’tôp xang, cung năc pazêng t’ngay moọt ooy đong t’mêê. C’la đong lướt k’dua ađhi noo, k’bhuh xoọng tơợ ch’ngai đăn, k’dua prang vel, pa bhlầng năc apêê t’cooh t’ha, pazêng ngai năl ghit ooy j’niêng cr’bưn tước hơnh deh đong t’mêê, ting pâh lâng k’dua apêê xay moon rau boop p’rá ta nih liêm bhlầng cơnh bhrợ cha choom, ma mông aling ching doo… T’cooh Vàng Văn Thương, bh’cộ chr’val Nàn Sán, chr’hoong Si Ma Cai đọong năl: "Bêl đong ơy ta bhrợ têng xang, bêl vối đong t’mêê ting cơnh j’niêng a hay năc đơơng muy n’coo cha neh tước, vêy ngai năc đoọng zên pa căh c’rơ đoàn kết vel bhươl. Bêl hơnh deh đong t’mêê, cơnh lâng ngai choom hát năc hat tr’ơơi, pa căh xa nay p’rá hơnh deh đong t’mêê.

Đong ty âng ma nuyh Nùng chr’val Nàn Sán, chr’hoong Si Ma Cai , tỉnh Lào Cai buôn ta bhrợ năc hình chữ nhật, pa đhiêr lâng 4 đăh za đêr đong bhrợ lâng k’tiếc tệêt. Ting cơnh t’cooh Vàng Văn Thương, bh’cộ chr’val Nàn Sán, chr’hoong Si Ma Cai, bhrợ têng đong ga măc, k’tứi căh cợ ra pặ đong ặt, buôn năc c’la đong quyết định. Đong âng ma nuyh Nùng đhơ ga măc căh cợ k’tứi zêng muy pr’đhang bh’rợ năc vêy 3-4 p’loọng aluh, 1 p’loọng bhlầng lâng 1 pr’loọng đăh ch’noor. Đong ty âng ma nuyh Nùng đhị chr’val Nàn Sán năc cr’noọ bh’rợ chr’năp liêm pa căh rau liêm cra âng cr’nọo bh’rợ; năc bh’nơơn bh’rợ  bhrợ têng pa têệt lâng pr’ặt tr’mông âng pêê, tơợ bêl tơợp pr’ang tước bêl ting abhô dang./.

Cách làm nhà truyền thống của người Nùng ở Nàn Sán

                                              (Vov5)

Ở huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai, dân tộc Nùng chiếm gần 13% dân số toàn huyện sống tập trung tại các xã: Nàn Sán, Bản Mế, thị trấn Si Ma Cai và Quan Hồ Thẩn. Cùng với nhiều phong tục tập quán và văn hóa truyền thống, hiện nay người Nùng vẫn giữ được ngôi nhà trình tường đất của mình. Ngôi nhà của họ không chỉ là nơi để sinh hoạt, mà trong đó còn ẩn chứa nhiều phong tục tập quán.

Từ trung tâm huyện Si Ma Cai đến xã Nàn Sán mất khoảng 3 cây số. Đến đây, du khách không chỉ chiêm ngưỡng những thửa ruộng bậc thang nằm trong một thung lũng đẹp như bức tranh sơn thủy hữu tình, mà còn có cả những ngôi nhà trình tường đất của người Nùng trông rất cổ kính, tồn tại vài chục đến trăm năm. Để làm được ngôi nhà truyền thống, ông Thèn Xuẩn Vần ở thôn Đội 2, xã Nàn Sán, huyện Si Ma Cai chia sẻ: Khi chuẩn bị làm một ngôi nhà mới, đồng bào phải chọn vị trí phù hợp với điều kiện sản xuất và sinh hoạt. Mới bắt đầu tiến hành một số nghi lễ để dựng nhà:"Phong tục của người Nùng muốn làm cái nhà mới đầu tiên là phải chọn hướng nhà, tuổi nào phù hợp với hướng nào thì cửa xoay vào hướng đấy. Trước khi làm nhất là phải chọn ngày, ngày khởi công đo vuông góc các thứ xong bắt đầu đúng giờ lấy cái khuôn giã tường đặt xuống con lấy một con gà, một miếng thịt khấn báo siêu phủ thổ địa bảo vệ làm lệnh cho nhà mới của mình.

  Sau khi gia chủ hoặc thầy cúng khấn xong, con gà sẽ được mổ, làm sạch rồi đem đi luộc. Khi con gà chín thì vớt ra cúng tiếp cùng với 3 bát cơm, 3 chén rượu, vàng mã, hương. Sau khi cúng chín xong, gia chủ hoặc ông thầy sẽ tiến hành xem chân gà. Nếu chân gà tốt thì mới tiến hành khởi công, ngược lại nếu chân gà xấu thì phải hoãn lại.

Để trình tường đất, người Nùng làm một khuôn gồm 4 tấm gỗ, trong đó 2 tấm dài khoảng 1 mét rưỡi đến hai mét, 2 tấm ngắn khoảng nửa mét được bịt hai đầu của hai tấm dài để tạo thành một khuôn. Theo ông Thèn Xuẩn Vần, khi bắt đầu trình phải điều chỉnh sao cho bốn góc tường vuông góc với nhau:"Đất giã tường thì tùy theo từng chỗ được cái đất đỏ hơi pha cát thì giã chắc hơn, mai kia là nó không nứt to, hai là nó có độ bền cao hơn, còn đất khác không giã được tường cao. Khuôn giã cũng phải chuẩn, đầu khuôn cũng phải có kích cỡ hoặc cũng phải có cái dây chiếu thẳng ở giữa. Đặt hơi lệch khi tháo cái khuôn ra nó cũng lệch. Mỗi một khuôn thường cao 50 phân dày 30 phân. Một ngôi nhà hoàn chỉnh tường đất phải cao từ 3,5-3,8 mét. Hai đầu hồi muốn nâng cao lên thì bịt kín lên lại giã nâng lên.

Ông Thèn Xuẩn Vần cho hay, muốn cho tường mịn không bị nứt nẻ thì phải dùng một tấm gỗ bào để đập vào bức tường vừa giã xong. Trong quá trình giã tường nhà có một nhóm thợ mộc đục đẽo cột kèo, xẻ gỗ thành ván để làm sàn gác. Sau khi bốn bức tường làm xong thì sẽ tiến hành dựng cột: "Thợ mộc làm mình giã xong lại tính ngày mới dựng cột, dựng cột xong mới lợp. Nhà đơn giản hơn thường thường là 4 hàng cột. Mỗi hàng cột thì có 4 cột cái lớn. Hôm dựng cột phải cúng. Cúng tờ mờ sáng lúc mặt trời chưa mọc là cúng một lần. Ông thợ mộc lấy cây gỗ gõ mấy cái cột, xong mới cho cái sàn trước. Tất cả anh em những người đến giúp thì mới được động dựng lên lắp lung các thứ xong là bên ngoại tìm miếng vải đỏ, một cái cây cũng nhuộm đỏ đặt nóc bên ngoại phải mang về. Phải lấy một con gà, 12 cái bánh, 1 lít rượu mang về để cúng lần 2. Cây nóc ấy những nhà giàu cho một đồng bạc trắng, không có phải cho một miếng khoét cái lỗ đặt nóc vuông vắn tháo ra, thóc này, đựng ngô này, bạc, tiền nhét ở trong, lấy miếng gỗ bịt lại rồi lấy vải đỏ cuốn lại.

Ngày vào nhà mới của người Nùng ở xã Nàn Sán, huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai là một ngày đại sự. Ngôi nhà hoàn thành dù gia đình khá giả hay không đều tổ chức ăn uống vui vẻ để chúc mọi sự tốt lành. Với người Nùng ở Nàn Sán, dựng cột, lợp mái xong, cũng là ngày vào nhà mới. Gia chủ đi mời anh em họ hàng gần xa, mời cả thôn bản, nhất là các cụ ông, cụ bà, những người am hiểu về phong tục tập quán đến mừng nhà mới, góp vui và nhờ các cụ chúc mừng lời hay ý đẹp để xin phúc, lộc, thọ... Ông Vàng Văn Thương, lãnh đạo xã Nàn Sán, huyện Si Ma Cai cho biết:"Khi mà làm xong nhà mới thì anh em đến mừng nhà mới theo phong tục ngày xưa thì đem một ống gạo đến, có hộ thì mang tiền đến  thể hiện đoàn kết của thôn bản, hàng xóm. Còn khi ăn mừng nhà mới có thể nếu mà người ta đến mừng nhà mới có thể hát giao duyên đó là một số người biết hát thì tổ chức hát giao duyên mừng nhà mới, hát đối đáp mừng nhà mới."

Nhà truyền thống của người Nùng xã Nàn Sán, huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai thường là hình chữ nhật, bao quanh bằng 4 bức tường trình bằng đất. Theo ông Vàng Văn Thương, lãnh đạo xã Nàn Sán, huyện Si Ma Cai, việc làm nhà to hay nhỏ, hoăc bố trí không gian trong ngôi nhà, thường do chủ nhà quyết định. Nhà của người Nùng dù to hay nhỏ đều theo một khuôn mẫu và thường có 3-4 ô cửa  sổ nhỏ, một cửa chính và một cửa phụ. Nhà truyền thống của người Nùng ở xã Nàn Sán là công trình kiến trúc độc đáo thể hiện vẻ đẹp vật chất và giá trị tinh thần; là sản phẩm sáng tạo gắn liền với cuộc sống của họ, từ khi cất tiếng khóc chào đời đến khi nhắm mắt về với tổ tiên./.