Đhị đêêc căh muy zư đơc bâc đhr’niêng bh’rợ liêm crêê năc dzợ liêm tr’haanh cơnh lâng bâc bh’rợ ty chr’năp pr’hăt

Cơnh lâng tr’pang têy t’bach z’hai lâng mâng loom, apêê nghệ nhân Rơ Măm âi pa xăr đơc tơơm p’oo, cram dưr vaih đợ pr’đươi âi looih coh pr’ăt tr’mông cơnh zong, apâ, ađhung,… Ting nghệ nhân A Nái coh chr’val Mo Rai, đơc đoọng bhrợ t’vaih muy bh’nơơn nhâm, mâng, liêm năc choom z’lâh cr’chăl ra văng liêm ta nih. L’lăm năc chơơih pay đợ cram, p’oo tih, t’năng, griing dâng 2 c’moo đoọng k’đhơợng nhâm râu l’boot, xang n’năc bhlăh chreh, chiah pa liêm ting n’jeh lâng taanh ting bh’nơơn cơnh cr’noọ. Nâu câi, đha nuôr dzợ bhrợ bhr’lâ bâc pr’đhang t’mêê liêm glăp lâng cr’noọ âng bâc ngai.

“Taanh muy năc chreh ting n’jeh choom vêy bh’rợ đa đơơh x’răng, z’hai, căh choom bhrợ pr’hân. Pa đhang moon bhrợ bâc, pa câl ha pêê n’lơơng, liêm apêê đoo vêy câl. Ha dang ra dzul căh choom taanh tu ca dzrăm, muy năc p’oo, z’vit năc vêy choom”.

Bhrợ k’ool năc muy coh bâc bh’rợ ty đanh âng ma nưih Ba Na. K’ool Ba Na đơơng râu liêm la lay, buôn năl cơnh lâng bh’rợ căh lâh vêy x’ră lâng pr’hoọm tăm. Pr’đươi đoọng bhrợ k’ool Ba Na năc k’tiêc rang bơơn aring pa liêm, xang n’năc prut, xang n’năc m’poọ pa l’boot coh grôh n’loong. Râu la lay năc apêê nghệ nhân Ba Na căh đươi pa pan p’đhiêr đoọng mai năc đươi dua muy c’năt n’loong căh câ c’loh đoọng bh’râp. Bêl k’tiêc bơơn mai  tôc năc pa đhâng đơc đhị ra nap, apêê đoo n’jưah mai n’jưah lươt đhiêr ga ving, bhrợ t’vaih xang năc vêy boh coh cr’hơơng đhị tang. Pr’căn Y Khen coh chr’val Kon Braih đoọng năl, muy bêệ k’ool liêm, năc kiêng vêy tr’pang têy bhriêl x’răng, g’lăng t’bach âng apêê m’mai đh’rưah lâng pr’đơợ plêêng k’tiêc liêm glăp.

“C’năt ta đía năc choom bhrợ pa ghit, cr’hơơng bâc năc vêy choom, oih cr’hơơng ha dang u hăt năc căh choom chêên. Ta đía tươc bêl lêy u tăm năc vêy ha dợ z’bur boh, c’năt k’đhap bhlâng năc ta đía. Ha dang bhrợ căh ghit năc buôn cr’đooh lâng ha vooh, bêl tơơp ta đía năc pr’toh xoọ đêêc, năc ahêê ta đía tr’xin cơnh đâu năc vêy k’rêêm loom”.

Bh’rợ taanh adin âng c’bhuh A Ráp âng ma nưih Gia Rai t’mêê bơơn xay moon năc c’kir văn hóa phi vật thể k’tiêc k’ruung. N’đhơ xooc đâu đha nuôr đươi dua n’jeh chỉ công nghiệp, n’đhang công dzợ p’zay k’đhơợng đơc dợ pr’hoọm, x’rắ ty ahay. Ra pă năc đợ x’ră âi looih cơnh c’lâng tih, ar amơt, x’ră bâc cơnh đh’rưah lâng pr’hoọm cơnh rơơc, tăm, bhrôông, t’viêng… Pr’căn Y Dẻo coh chr’val Ia Chim xay moon:

“Acu bêl ahay ting pa choom cơnh amế, amế pa choom đoọng ha cu, đanh đanh năc năl tươc đâu, tươc t’cooh acu năl, acu vêy choom cơnh đâu. Bêl a hay, pân đil ngai công zêng choom t’taanh, adin n’nâu ca ih xa nâp zâp ngai zêng choom xâp”.

Đha nuôr Ba Na, Gia Rai, Xơ Đăng, Gié Triêng… n’đăh Tây Quảng Ngãi vêy bâc bh’rợ ty đang liêm pr’hay đoọng ha cr’noọ đươi dua coh pr’ăt tr’mông, cơnh taanh adin, taanh apâ, a đhung, bhrợ n’dza,  bhrợ têng tr’coó xa nul, đh’đhêêh, k’ool, c’cooch m’mai, bhrợ p’nanh. Coh zr’lụ đha nuôr tỉnh  Quảng Ngãi,  c’bhuh đhi noo acoon coh công vêy muy bơr bh’rợ ty đanh cơnh: k’ool, bhrợ bhooh, taanh adin… T’cooh Phan Đức Luận, bêl ahay bhrợ Giám đốc Sở Văn hóa, Thông tin tỉnh Kon Tum ty đoọng năl, lâh đhị c’leh mr’cơnh, bh’rợ ty đanh âng zâp c’bhuh acoon coh vêy c’leh bh’rợ la lay. Ting n’năc, bh’rợ pa zum bơr tỉnh Kon Tum lâng Quảng Ngãi vêy bhrợ t’vaih pr’đơợ liêm ga măc ha bh’rợ pa dưr văn hóa.

“6, 7 c’bhuh đhi noo âng hêê Ba Na, Gia Rai, Xơ Đăng, Giẻ Triêng, Brâu, Rơ Măm năc đh’rưah lâng Quảng Ngãi. Quảng Ngãi hăt lâh n’đhang công vêy râu c’leh la lay. Zâp c’bhuh ma nưih cơnh đêêc năc âi k’độ k’rong muy râu văn hóa lang ahay la lay âng đoo. Năc đoo muy bêl pr’đoọng pr’đhooi đoọng ahêê vêy đh’rưah zư đơc, tr’zooi ha dưr,đh’rưah pr’too pr’choom, đh’rưah pa dưr k’rơ”.

Bh’rợ ty đanh căh muy pa căh pr’ăt tr’mông liêm pr’hay bâc cơnh âng đha nuôr apêê đhi noo acoon coh, năc dzợ bhrợ t’vaih râu t’bơơn zên lâng năc đợ bh’nơơn du lịch liêm pr’hay t’đang t’pâh t’mooi. Cơnh lâng loom chăp kiêng bh’rợ âng đha nuôr apêê acoon coh lâng râu k’rang âng tỉnh Quảng Ngãi vêy bhrợ t’vaih zr’lụ bhưah ga măc đoọng bh’rợ ty đanh bơơn k’đhơợng đơc lâng pa dưr k’rơ ting t’ngay./.

SẮC MÀU NGHỀ TRUYỀN THỐNG CÁC DÂN TỘC QUẢNG NGÃI

Phía Tây tỉnh Quảng Ngãi mới là vùng đất trù phú, nơi 43 dân tộc anh em cùng chung sống đã tạo nên một bức tranh văn hóa đa sắc màu. Nơi đây không chỉ lưu giữ nhiều phong tục, tập quán tốt đẹp mà còn nổi bật với những nghề thủ công truyền thống độc đáo

Với đôi bàn tay khéo léo và sự kiên trì, các nghệ nhân Rơ Măm đã biến những cây lồ ô, cây tre mộc mạc thành những vật dụng quen thuộc trong đời sống như gùi, rổ, rá, nong, nia... Theo nghệ nhân A Nái ở xã Mo Rai, để tạo ra một sản phẩm bền, đẹp phải trải qua quá trình chuẩn bị tỉ mỉ. Trước tiên là lựa chọn những cây tre, lồ ô thẳng, lóng dài, khoảng hai năm tuổi để đảm bảo độ dẻo, sau đó chẻ, chuốt thành sợi nan và đan theo hình khối đặc trưng của từng vật dụng. Ngày nay, bà con còn cải tiến nhiều mẫu mã để phù hợp hơn với nhu cầu thị trường.

 “Đan một là chẻ nan phải có động tác nhanh nhẹn, chẻ khéo léo, làm vội vàng không được, không thành sản phẩm. Ví dụ làm nhiều đó, mình bán cho người ta, đẹp người ta mới mua được. Nếu mà nứa không đan được vì nhanh gãy, một là lồ ô hai là giang”.

Làm gốm là một trong những nghề thủ công lâu đời của người Ba Na. Gốm Ba Na mang vẻ đẹp mộc mạc, dễ nhận diện với hình thù đơn giản, ít hoa văn và sắc đen bóng đặc trưng. Nguyên liệu chính gốm Ba Na là đất sét được sàng lấy bột mịn, sau đó nhào, đập thật dẻo trong máng gỗ. Điều đặc biệt là các nghệ nhân Ba Na không dùng bàn xoay mà sử dụng một đoạn thân gỗ hay chiếc cối giã gạo để úp. Khi đất nặn được đặt cố định trên tấm phên, người thợ dùng tay vừa nặn vừa di chuyển vòng quanh, tạo hình xong sẽ hơ và nung trong đống lửa ngoài trời. Bà Y Khen ở xã Kon Braih cho biết, một mẻ gốm đẹp, chất lượng đòi hỏi sự khéo léo của nghệ nhân cùng với điều kiện thời tiết và nhiệt độ phù hợp.

“Đoạn hơ lửa phải làm cho kỹ, than như thế này, than phải nhiều mới được, lửa nếu sơ sơ thì không chín, khi nào hơ tới đen thì khi đó mới đi nung, đoạn khó nhất là hơ như thế này là khó nhất. Nếu làm không kỹ là nó vỡ luôn, khi bắt đầu lửa lên là nổ luôn, phải hơ thế này thì nung mới yên tâm”.

Nghề dệt thủ công truyền thống của nhóm A Ráp thuộc dân tộc Gia Rai vừa được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Dù hiện nay bà con sử dụng sợi chỉ công nghiệp, nhưng vẫn tỉ mỉ lưu giữ những màu sắc, họa tiết hoa văn cổ xưa. Bố cục thường là những nét họa cơ bản, gần gũi như đường thẳng, đường cong, đường gấp khúc, hình đa giác, kết hợp hài hòa với các gam màu quen thuộc như cam, đen, đỏ, xanh lá... Bà Y Dẻo ở xã Ia Chim chia sẻ: 

“Tôi ngày xưa học mẹ, mẹ tập cho cô, lâu lâu là biết tới nay, tới già mình biết, mình giỏi như thế này(n) Ngày xưa, phụ nữ phải biết dệt như thế, thổ cẩm may đồ mặc, quần áo, đàn bà cũng vậy, đàn ông cũng vậy”.

Đồng bào Ba Na, Gia Rai, Xơ Đăng, Gié Triêng... ở phía Tây Quảng Ngãi có nhiều nghề thủ công truyền thống độc đáo để phục vụ nhu cầu của cuộc sống, như dệt thổ cẩm, đan lát, làm rượu cần, chế tác nhạc cụ, rèn, gốm, tạc tượng, đẽo thuyền độc mộc, làm nỏ. Ở khu vực đồng bằng tỉnh Quảng Ngãi, cộng đồng các dân tộc cũng có một số nghề truyền thống như: gốm, làm muối, dệt thổ cẩm... Ông Phan Đức Luận, nguyên Giám đốc Sở Văn hóa, Thông tin tỉnh Kon Tum cũ cho biết, bên cạnh nét tương đồng, nghề truyền thống của mỗi dân tộc có nét độc đáo riêng. Theo đó, việc hợp nhất hai tỉnh Kon Tum và Quảng Ngãi sẽ mở ra cơ hội lớn cho sự giao thoa, phát triển văn hóa. 

 “6-7 dân tộc của mình Ba Na, Gia Rai, Xơ Đăng, Giẻ Triêng, BRâu, Rơ Măm lại cùng với Quảng Ngãi. Quảng Ngãi ít hơn nhưng mà cũng có nhiều cái đặc điểm. Mỗi một dân tộc như thế bản thân nó chứa đựng một cái văn hóa dân gian riêng của nó. Đó là một cái dịp may mắn để chúng ta có với nhau, tồn tại với  nhau, cùng nâng đỡ, chúng ta cùng học tâp, gói lại với nhau để cùng phát triển”.

Nghề thủ công truyền thống không chỉ thể hiện đời sống tinh thần phong phú của đồng bào các dân tộc anh em, mà còn tạo thêm thu nhập và là những sản phẩm du lịch độc đáo thu hút du khách. Với tình yêu nghề của đồng bào các dân tộc và sự quan tâm của tỉnh Quảng Ngãi sẽ mở ra không gian rộng lớn để nghề truyền thống được bảo tồn và ngày càng phát triển./.