Ma nứih Cơ Tu bêl cắh ma mông, vêy đhr’niêng tr’pác cr’van cơnh coọng, ma nao, a rác… đớc đoọng ha pêê ca coon cóh pr’loọng đong. Muy pâng pr’chăm công bơơn pác đoọng ha ma nứih căh ma mông lâng bơơn đớc đh’rứah cóh t’răng. Tu cơnh đeếc, đợ cr’nuuc ma nao ty âng ma nứih Cơ Tu xoọc hắt bhlâng.

T’coóh vel Y Kông, ma nứih Cơ Tu xoọc ma mông đhị vel Tống Cói,chr’val Ba, chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam đoọng năl: Cơnh lâng ma nứih Cơ Tu cóh zr’lụ da ding ca coong Quảng Nam, tơợ tứi (n’dhơ n’jứih, n’đil) tước apêê pr’conh, pr’căn căh cậ t’coóh t’ha zêng ra văng đoọng ha đay đợ bêệ coọng pa nâng, a rac bấc pr’hoọm căh cậ ma nao vêy cơnh liêm la lay.

C’bhúh mã não nắc muy râu cha nắc bha lâng, cắh choom cắh vêy cóh bấc bêl bhiệc bhan, Tết toc, xay xơ âng ma nứih Cơ Tu… Bấc c’bhúh cha năm lâng cr’liêng ma naok’tứi vil, đhr’đhép cắh cậ p’nong dal (c’rôl). C’chăl lâng apêê cr’liêng mã nào nắc đợ cluôi a đhăh,, c’ríah cr’bhái, pr’dưr ma nứih ta coóch âng n’loong chr’nắp… C’rôl bh’nhăn liêm, cluôi a óc, a đhăh bh’nhăn dal.. nắc c’léh ha râu c’rơ ma bhuy âng ma nứih n’nắc đhị vel bhươl.

Ma nứih Cơ Tu pa bhlâng chăp lêy ma não. Pân jứih Cơ Tu buôn za mưa đoọng ha ch’roonh đợ cr’nuuc ma nao pa căh loom. L’lăm a hay, muy cr’liêng ma nao bơơn xăl ma mơ lâng p’nong c’roóc. Xoọc đâu, nắc đhêêng vêy 50.000 tước 100.000 đồng công mặ ạ câl muy cr’nuuc ma nao bhrợ lâng nhựa bấc râu. N’dhdơ cơnh đêếc, cr’liêng ma nao nâu câi căh vêy chr’năp cơnh a hay.

Cơnh lâng ma nứih Cơ Tu, ma naonắc cha năm chrnắp bhlâng cóh apêê cha năm, nắc c’léh âng râu ca van ca bhố. Mã não công nắc pa nooi căh choom căh vêy cóh xay xơ âng ma nứih Cơ Tu zr’lụ da ding ca coong Quảng Nam. Đh’rứah lâng cr’liêng a rác bấc pr’hoọm, ma naonắc râu cha năm bơơn đươi dua bâc bhlâng âng pân jứih pân đil Cơ Tu. Apêê pân đil c’mâr căh cậ pr’căn zêng cuuc mã não.

Xoọc đâu, đhị apêê zr’lụ đha nuôr Cơ Tu ặt ma mông công dzợ bấc t’coóh vel căh câh ma nứih ga rứa t’ha vêy váih cr’nuuc ma naobơơn zư đớc đhị bấc lang. Nâu đoo nắc đợ cr’nuuc mã não ty pa bhlâng pr’hăt, chr’nắp ma mơ lâng dăng zợ ty. Muy cr’nuuc choom xăl lâng 5 tước 7 p’nong t’rí. Tu cơnh đêếc, đợ đha đhâm CƠ Tu đha rựt, cắh vêy ma naopa bhlâng k’dháp pay k’điêl. Công tu cắh vêy cr’van chr’nắp cơnh ma nao tu cơnh đêếc, apêê đha đhâm Cơ Tu đha rựt nắc pay pâ đil c’mai, t’coóh lấh a đay. Ha dang brương tr’nu, bhrợ cha choom vêy jập cr’van, nắc apêê dha đhâm n’nắc vêy pay k’điêl tu p’niên lấh. Lâng pr’hêl tr’nơợp đoọng ha ca conh ca căn k’đil nắc đoo cr’nuuc ma nao. Pa rạch cớ, muy cha nắc pr’conh Cơ Tu ca van, choom pay muy c’mâr Cơ Tu liêm dâng 16 tước 17 c’moo. Ting pr’chăp âng ma nưuíh CƠ Tu, ngai cuuc bấc cha năm, cóh đêếc vêy bấc cr’nuuc ma nao nắc ma nứih n’nắc vêy pa căh pr’đơợ ma bhuy, pa căh đoọng ha c’bhúh ca van ca bhố. Bêl cuuc ma nao, ma nứih Cơ Tu buôn xập xa nập adin lâng cuuc coọng prặ, pa nâng. Ma nao bơơn lêy cơnh nắc râu chr’nắp zooi đoọng ha pêê đoo doó buôn lum râu đh’réh cr’ay, xật ch’gợu, đoọng pa liêm, zư lêy c’rơ.

Ma nao pa căh đoọng ha râu liêm tu cơnh đêếc bơơn đha nuôr Cơ Tu xrắ pa cắh cóh zấp đhị. X’rắ ma nao bơơn đươi đoọng pa chăm cóh a din, Gươl, x’nur lâng muy bơr pr’đươi n’lơơng.

Vêy bêl tước lâng vel bhươl Cơ Tu cóh 3 chrhoong Nam Giang, Đông Giang lâng Tây Giang moọt bêl Tết căh cậ hân noo bhiệc bhan, a hêê bơơn lêy đợ ma nứih t’coóh t’ha, đha dhâm c’mâr,… Cơ Tu xập đợ xa nập bhưưng ang liêm chr’nắp, cuuc đợ cr’nuuc ma nao, a rac bấc pr’họom. Xoọc đâu, đhị zr’lụ ma nứih Cơ Tu ặt ma mông, bấc cr’nuuc ma nao bơơn zư đớc z’zăng bấc, n’dhơ căh lấh chr’nắp mơ a hay. Nâu đoo cắh muy nắc pr’đươi đoọng pa chăm nắc dzợ muy cr’van za zum âng acoon cóh Cơ Tu, choom bơơn zư đớc pa liêm./.

Mã não làm đẹp của người Cơ Tu

                                                     Nguyễn Văn Sơn/Dân Việt

Theo phong tục của người Cơ Tu ở vùng núi tỉnh Quảng Nam, khi sinh con dù gái hay trai đều lấy theo họ cha và được thừa hưởng gia tài, trang sức khi cha mẹ mất hoặc cha đi lấy vợ khác.

  Người Cơ Tu khi qua đời, có tục lệ chia của như coòng, mã não, chuỗi cườm… để lại cho các con trong gia đình. Một phần trang sức cũng được chia cho người chết và được để cùng trong quan tài. Vì thế, những chuổi mã não cổ của người Cơ Tu hiện rất hiếm.

Già làng Y Kông, dân tộc Cơ Tu hiện đang sống thôn Tống Coóih, xã Ba, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam cho biết: Đối với người Cơ Tu ở vùng núi Quảng Nam, từ em bé (trai hay gái) đến những người đàn ông, phụ nữ khi bước sang tuổi trung niên, hay người già, đều trang bị cho mình những chiếc vòng đeo cổ với độ dài, ngắn, những chuỗi hạt cườm nhiều màu hoặc mã não có độ tinh xảo khác nhau.

 mã não là một loại trang sức chủ đạo, không thể thiếu trong những dịp lễ, Tết, cưới, hỏi, lễ hội của người Cơ Tu... Những chuỗi trang sức (C’rôn) bằng những hạt mã não nhỏ có hình tròn, lục giác hay bầu dục. Xen kẽ giữa các hạt mã não là những nanh heo rừng, lông gáy heo rừng, vuốt con gấu, hình nhân gỗ làm bằng gỗ quý…C’rôn càng đẹp, nanh heo càng dài…là biểu tượng của sức mạnh, quyền lực, địa vị của người đó trong cộng đồng.

Người Cơ Tu rất quý trang sức mã não. Trai Cơ Tu thường tặng người yêu những chuỗi hạt mã não làm quà hay vật tín chấp. Cha mẹ cũng thường chia của hồi môn cho con gái khi về nhà chồng. Trước đây, mỗi hạt mã não được trao đổi ngang với một con trâu, con bò. Hiện nay, chỉ có 50.000 đến 100.000 đồng cũng mua được một chuỗi mã não bằng nhựa tổng hợp. Tuy nhiên, hạt mã não bây giờ không có nhiều giá trị như trước đây.

Đối với đồng bào Cơ Tu, mã não là trang sức quý giá nhất trong các đồ trang sức, là biểu tượng của sự giàu có, no ấm. Mã não cũng là sính lễ không thể thiếu trong phong tục cưới hỏi của đồng bào Cơ Tu vùng núi Quảng Nam. Cùng với hạt cườm ngũ sắc, mã não là thứ trang sức được sử dụng nhiều nhất của nam và nữ Cơ Tu. Các cô gái trẻ hay phụ nữ lớn tuổi đều đeo trang sức mã não.

Hiện nay, tại các vùng đồng bào Cơ Tu sinh sống vẫn còn rất nhiều già làng hay người già lớn tuổi có những chuỗi mã não được lưu giữ qua nhiều thế hệ. Đây là những chuỗi mã não cổ hết sức quý hiếm, có giá trị ngang hàng với các loại ché cổ. Một chuỗi mã não có thể được trao đổi bằng 5 đến 7 con trâu. Chính vì thế, những chàng trai Cơ Tu nghèo, không có mã não rất khó lấy vợ. Cũng vì không có tài sản giá trị như mã não nên các chàng trai Cơ Tu nghèo phải lấy phụ nữ góa chồng, tuổi cao gấp 2 đến 3 lần của mình. Nếu sau này, làm ăn phát đạt có của cải, thì các chàng trai đó sẽ cưới vợ trẻ hơn. Và món quà đầu tiên để làm sính lễ với cha mẹ vợ cũng là những vòng mã não. Ngược lại, một người đàn ông Cơ Tu giàu có, có thể cưới cô gái Cơ Tu xinh đẹp khoảng 16 đến 17 tuổi. Theo quan niệm của người Cơ Tu, người nào đeo nhiều trang sức, trong đó có nhiều chuỗi mã não thì người đó sẽ chứng tỏ vị thế quyền lực, đại diện cho giới thượng lưu. Khi đeo vòng mã não, người Cơ Tu thường mặc thổ cẩm và đeo thêm kiềng bạc to, tròn. Mã não được họ xem như là vật thiêng giúp người tránh xa tà ma, bệnh tật, để làm đẹp, tránh gió độc, bảo vệ sức khỏe. 

Mã não tượng trưng cho cái đẹp nên thường được đồng bào Cơ Tu khắc họa sinh động trong nghệ thuật trang trí dân gian. Hoa văn của mã não được dung để trang trí trên trang phục thổ cẩm, nhà làng truyền thống (gươl), cột lễ đâm trâu (xnur) và một số vật dụng khác.

Có dịp đến các bản làng vùng cao của người Cơ Tu ở 3 huyện Nam Giang, Đông Giang và Tây Giang vào dịp Tết hoặc mùa lễ hội, chúng ta sẽ được tận mắt xem những người già, chàng trai, cô gái …. Cơ Tu mặc những bộ trang phục thổ cẩm truyền thống đẹp mắt, đeo những chuỗi hạt cườm, mã não màu huyết dụ hay vàng cam. Hiện nay, tại vùng núi người Cơ Tu sinh sống, những chuỗi mã não được lưu giữ khá nhiều, tuy không còn giá trị như trước đây. Đây không chỉ là đồ vật trang sức mà còn là một tài sản văn hóa vật thể chung của dân tộc Cơ Tu, cần được bảo tồn, lưu giữ./.