Bơr pêê t’ngay coh muy tuần, a moó H’Bhieo Êban (amí B Nêch), coh cr’noon Alê B, phường Ea Tam, thành phố Buôn Ma Thuột dưr đơơh bhlâng đoọng ra veh đợ r’veh r’đoong âng pr’loọng đong choh đoọng đơơng âng ooy chợ pa câl. Hân đhơ coh đong vêy xe máy, xe đạp năc amoó dzợ đơc hàng hoá ooy zung đoọng guy coh hoọng lâng ha mơ dzợ căh lưch ta t’mot ooy zong năc k’độ coh a nung đơc coh hoọng xe. A moó H’Bhieo xay moon, tơợ k’tứi tươc pậ banh, zong năc pr’đươi chr’năp bhrợ đoọng ha amoó đơơng âng pazêng rau hàng hoá, r’veh r’đoong. Zong năc pr’đươi chr’năp, liêm buôn đoọng doọ ng’k’diic, glơợc đợ coh chr’lang năc đhiệp muy ng’guy a năm: “Tơợ đanh ahay tươc nâu cơy năc zong n’nâu ơy vêy ta đươi. Bêl ahay zong n’nâu năc vêy ta đươi ooy bâc bh’rợ tr’nêng, cơnh guy oih, guy đác. Nâu cơy năc doọ dzợ ng’lươt dzệt đac coh c’lang đac cơnh ahay, oih công căh lâh ng’câm. Nâu cơy đươi zong đoọng guy r’veh, guy pazêng rau hàng lươt ooy chợ, câl bhlêy. Đươi zong liêm buôn lâh mơ, tu ng’guy coh hoọng, năc doọ trơ vâng ha têy, căh cậ ng’đơơng k’diic chr’đhung, căh cậ cr’độ cơnh lơơng năc lưch k’đhơợng đhị têy, k’đhap lâh mơ, buôn nhưh têy.”

Công cơnh amoó H’Bhieo, bâc pân đil Êđê coh thành phố Buôn Ma Thuột công đươi zong đoỌng đơơng âng hàng hoá lâng đoọng manuyh câl năc đơơh n’năl hàng hoá tơợ bhươl cr’noon. Đhị pazêng chợ coh Đắk Lắk, buôn pa bhlâng ng’bơơn lêy đợ zong vêy ta ra pặ, coh đêêc đơc pa câl bấc rau r’veh r’đoong, p’lêê p’coo âng pr’loong đong choh bhrợ, hân noo n’đoo năc chr’na đha năh hân noo đêêc, cơnh axậ k’đậc, za cai, ổi, xoài… T’cooh Y Ký Niê (aê Vô), coh cr’noon Trưng, chr’val Krông Jing, chr’hoong Mdrắk, tỉnh Đắk Lắk xay moon, tơợ đanh ahay, lâng manuyh Êđê, bh’rợ taanh zong năc âng pân juyh, ha dzợ manuyh đươi zong năc lưch apêê pân đil. Tơợ dzợ k’tưi, pazêng p’niên pân đil ơy vêy pa bhươp căh cậ k’conh taanh đoọng muy bêệ zong k’tưi đoọng guy lươt ooy ha rêê căh cậ lươt dzệt guy đac coh tu tọm chô đơơng đươi. Zong năc pr’đươi chr’năp năc apêê ađhi amoó hân đoo công vêy lứch: “Lâng manuyh Êđê năc đhiệp pân đil a năm guy zong, ha dzợ lâng pân juyh năc đhiệp glơợc đợ a năm. Pân đil Êđê lươt ooy ha rêê năc guy bâc rau, cơnh ch’na, đac ộm, guy ha roo, guy oih, guy r’veh r’đoong lâng pazêng pr’đươi n’lơơng vêy ta bơơn tơợ ha rêê, coh crâng.”

Pa châng lâng zong âng pazêng acoon coh đhị Tây Nguyên, zong âng manuyh Êđê vêy đợ rau la lay, dzung zong u dal lâh mơ, vêy ta bhrợ lâng n’loong n’hil, nhâm mang. Coh n’dup âng zong năc vêy ta bhrợ nhâm mâng lâh mơ, bêl p’tợt năc lêy nha nhâm pa bhlâng, doọ buôn c’lâm. Zong Êđê vêy bâc cơnh ga măc k’tưi, vêy đoo zong dal mơ chr’lang, vêy đoo dal mơ a dêêu lâng vêy đoo năc glặp lâng hoọng ng’guy. Guy năc pr’đươi tr’naanh ta bech pa bhlâng. T’cooh Y Tó Bkrông (aê H’Vên) coh cr’noon Tơng Jú, chr’val Ea Kao, thành phố Buôn Ma Thuột xay moon, cr’đe đoọng bhrợ têng zong năc cr’đe đơ griing, ra boọt nhâm, buôn ng’taanh. Tr’naanh vêy ta taanh cẹch pa bhlâng bhrợ t’vaih a chăc zong. Boóp zong năc vêy ta bhrợ bơr n’jeh cr’đe cơợng, nhâm mâng pa bhlâng. Zong ta taanh năc căh vêy ta đươi đơơh, năc buôn ta hấc đơc coh tir t’pêêh coh đanh đươnh. G’dzooc oih bhrợ ha zong nhâm mâng lâh mơ, vaih pr’họm bhrậu, n’jưah nhâm n’jưah la liêm. Pazêng bh’rợ n’nâu t’cooh Y Tó ơy chêêc bhrợ têng lâng ting bhrợ cơnh manuyh t’cooh ta ha coh pr’loọng đong, bhươl cr’noon bhrợ têng: “Rau đâu acu pa choom bhrợ tơợ bêl dzợ k’tứi, pa choom tơợ apêê t’cooh ta ha l’lăm ahay. Lêy apêê đoo taanh bhrợ năc a đay tươc lêy lâng nhăn bhrợ têng lêy, taanh lêy xang n’năc coh t’tun u looih lâng công choom ting taanh bhrợ. Muy bêệ zong rau bha lâng năc a chắc, xr’looh, dzung zong. Tr’nợt âng zong năc buôn ta bhrợ lâng n’loong phượng, n’loong xoan căh cậ n’loọng gạo, t’đui ooy đhr’năng pậ ga măc âng zong năc lêy pay đợ n’loong ga măc pậ k’tưi đoọng bhrợ têng zong.”

Tơợ muy pr’đươi chr’năp pa bhlâng coh pr’ăt tr’mông lâng bh’rợ ha rêê đhuôch coh bêl ahay, tươc nâu cơy zong năc dzợ rau pr’đươi ta luôn vêy ta đươi lâng apêê pân đil Êđê. Bêl ahay, zong coh hoọng ting apêê amế, a pêê amoó tươc ooy ha rêê, ooy ch’nang đac. Nâu cơy, zong ting apêê pân đil Êđê xiêr ooy đoọng, dưr vaih pr’đươi đơơng âng hàng hoá n’leh ghịt rau chr’nưp pr’hay âng văn hoá acoon manuyh./.

Chiếc gùi Êđê xuống phố

                 H Xíu

Đối với phụ nữ Êđê, từ xưa chiếc gùi là vật dụng không thể thiếu giúp họ vận chuyển nhiều loại nông sản, củi, cơm nước bằng cách đeo trên lưng. Ngày nay, tuy cuộc sống hiện đại có sự hỗ trợ của nhiều loại phương tiện khác nhau nhưng ở Đắk Lắk, nhiều phụ nữ Êđê vẫn dùng chiếc gùi để vận chuyển hàng hóa, nông sản, khi lên rẫy hay đem ra chợ bán.

Vài ngày trong tuần, chị H’Bhieo Êban (amí H Nêch), ở buôn Alê B, phường Ea Tam, thành phố Buôn Ma Thuột dậy thật sớm để sắp sửa rau quả nhà trồng, mang ra chợ bán. Tuy nhà có xe máy, xe đạp nhưng chị vẫn xếp các loại hàng hóa sẵn vào chiếc gùi mây đeo trên lưng và một ít còn lại vào chiếc rổ tre buộc ra sau xe. Chị H’Bhieo cho biết, từ nhỏ đến lớn, chiếc gùi là vật dụng thân thiết giúp chị vận chuyển các loại hàng hóa, nông sản. Gùi là vật dụng hữu ích, thuận tiện giúp giải phóng đôi tay và dàn đều sức nặng lên đôi vai: “Từ ngày xưa đến giờ thì chiếc gùi này đã được sử dụng rồi. Ngày xưa thì chiếc gùi được dùng vào nhiều việc hơn, như gùi củi, gùi nước. Ngày nay thì không còn phải đi lấy nước ở bến nước nhiều nữa, củi cũng ít dùng. Ngày nay chủ yếu dùng gùi để gùi rau, gùi các loại hàng đi chợ, mua bán. Dùng gùi thì tiện hơn vì mình đeo sau lưng nên được rảnh đôi tay, chứ như mang giỏ xách hay bao bị thì phải cầm trên tay nên vướng víu hơn, dễ mỏi tay hơn.”

Cũng như chị H’Bhieo, nhiều phụ nữ Êđê ở thành phố Buôn Ma Thuột cũng sử dụng gùi làm vật dụng để vận chuyển hàng hóa và để khách hàng dễ nhận ra hàng hóa từ các buôn làng. Tại đa số các chợ ở Đắk Lắk, rất dễ bắt gặp hình ảnh những chiếc gùi được xếp thành hàng, trên đó bày bán đủ loại rau, quả nhà trồng được, mùa nào thức nấy, như đọt bí, dưa leo, ổi, xoài… Ông Y Ký Niê (aê Vô), ở buôn Trưng, xã Krông Jing, huyện Mdrắk, tỉnh Đắk Lắk cho biết, từ ngày xưa, đối với người Êđê, việc đan gùi là của đàn ông, còn người sử dụng gùi hầu hết là phụ nữ. Từ nhỏ, các bé gái đã được ông hay cha mình đan cho chiếc gùi nhỏ để đeo lên rẫy hay đi lấy nước ở đầu nguồn về sử dụng. Chiếc gùi là vật dụng thân thiết mà chị em nào cũng nhất định phải có: “Đối với người Êđê chỉ có phụ nữ sử dụng gùi, còn đàn ông chỉ vác xà gạc đi thôi. Phụ nữ êđê lên rẫy thì gùi rất nhiều thứ như cơm nước mang lên rẫy, gùi lúa, gùi nước uống, gùi củi, rồi các loại rau rừng và những sản vật thu hoạch được trên rẫy, trong rừng.”

So với gùi của các dân tộc Tây Nguyên, chiếc gùi của người Êđê đặc trưng bởi phần đế gùi cao hơn, làm bằng các loại gỗ nhẹ, bền. Phần đế giúp chiếc gùi cứng cáp hơn, khi đặt trên mặt đất sẽ cân bằng, không bị đổ. Gùi Êde có nhiều kích cỡ, cao từ ngang vai đến dưới thắt lưng, vừa vặn với lưng người đeo. Chiếc gùi là sản phẩm của những đôi bàn tay khéo léo cùng với óc thẩm mỹ tinh tế. Ông Y Tó Bkrông (aê H’Vên) ở buôn Tơng Jú, xã Ea Kao, thành phố Buôn Ma Thuột cho biết, tre để làm gùi phải là loại tre già, đặc ruột. Tre chặt về được cắt thành từng khúc dài rồi pha lạt, chuốt nan và đem hong gió cho khô. Khi đan lại đem nhúng nước cho có độ dẻo, dễ đan. Các thanh nan được đan khít lại với nhau tạo thành thân gùi. Miệng gùi được cạp bằng thanh tre dày, rất chắc chắn. Gùi đan xong không đem dùng ngay mà thường được treo ở gác bếp nhiều ngày. Hơi nóng của lửa, của khói xông lên, hun chiếc gùi thêm săn chắc, lên màu nâu bóng như cánh gián, vừa bền vừa đẹp. Những kỹ năng này ông Y Tó đã tự mày mò và làm theo những người lớn tuổi trong gia đình, buôn làng: “Cái này tôi được học từ khi còn nhỏ rồi, học lại từ những người lớn tuổi đi trước thôi. Thấy họ làm thì minh lại xem rồi xin làm thử, đan thử rồi dần dần quen tay và làm thành thạo thôi. Chiếc gùi thì gồm có thân gùi, dây đeo, đế gùi. Đế gùi thì thường được làm bằng thân cây phượng, cây xoan hay cây gạo, tùy kích cỡ gùi to hay nhỏ mà phần đế gùi được lựa chọn từ thân cây to hay nhỏ để làm.”

Từ một vật dụng gắn bó mật thiết với đời sống và canh tác trong quá khứ, đến nay chiếc gùi vẫn là một vật dụng quen thuộc với nhiều phụ nữ Êđê. Ngày xưa, chiếc gùi trên lưng theo các mẹ, các chị lên nương rẫy, ra bến nước. Ngày nay, chiếc gùi lại theo nhiều phụ nữ Êđê xuống phố, trở thành một phương tiện vận chuyển hàng hóa mang đậm nét đặc trưng thương hiệu và cũng là một hình ảnh đẹp về đặc trưng văn hóa./.