Rơcang lài sơlàu phan pơdơng duh khoai bal mờ wil tơl ală phan pơ dơng jat bơhiàn bơh yau, mò Quách Thị Hoa Phượng, kòn cau Mường ơm tàm thôn 3, sàh Hòa Thắng, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk ki ngàm jà cau bơ jơu tus ala mat hìu bơnhă bơyai lơh duh kah mò pàng. Mò pà git, cau Mường ntrờn ơm kis bơh Hòa Bình tus Dăk Lăk pơgap mờ do rlau 50 nam. Tàm ù tiah ƀòn pa, khi kung gam sền gàr mờ prap gàr, mblàng wơl ală bơhiàn niam chài niam bơnĕ kòn cau he dê. Tàm hơ̆, broă jà cau bơ jơu tus lơh yàng hòi dan pràn kơldang să jan, hòi dan ring lơngai hìu bơnhă in tàm pah dơ̆ lơh yàng, duh kah là bơhiàn gah huềng ờ gơtùi ờ geh: “Ală ngai lơh yàng, ngai duh kah mò pàng den he pal geh cau bơ jơu tus lơh yàng, ngan là pơthi mò pàng pah nam pal geh wil tơl. Cau bơ jơu tus den pal lơh yàng hòi ală ồng, ală mò rê sàu piang, jơh sàu den jà ală ồng, ală mò lik lòt”.

Gơ wèt mờ cau Mường, cau bơ jơu là cau lơh tơn đơs bơ jơu – dùl broă bơyai lơh niam chài bơh yau geh lơh tàm ală bơhiàn lơh yàng gơ jat bal mờ pin dờn gah huềng. Bơ jơu Mường geh lơh gơs bơh jơnau bơ jơu, anih bơyai lơh mờ cau tờm đơs bơ jơu. Jơnau bơ jơu là ală jơnau nrĭ, geh tơngume li la, cèng uă jơnau yal yau kòn cau; đơs bè kah yau, mblàng bơh lơi geh jơi phan, broă gơlik geh tàm trồ tiah tàm rài kis rài yau. Jơnau bơ jơu geh bơceh jat jơnau nrĭ, geh sap, geh akhar, gơ pal jat jơnau sồr bơceh lơh. Cau Mường ờ geh akhar cih, den tàng ală jơnau bơ jơu geh mblàng wơl mờ bơr bơh ală rài cau bơ jơu, prap gàr bơh ală bơhiàn lơh yàng tàm ƀòn lơgar. Cau bơ jơu là ală cau geh bồ tơngoh wă wờng bơ jơu, git uă jơnau bơ jơu mờ chài ngan lơh ală broă lơh yàng, bơhiàn bơh yau.

Jat cau bơ jơu ồng Bùi Văn Minh ơm tàm sàh Hòa Thắng pà git, bơ jơu geh đơs tàm tơl hìu bơnhă, nàng kờñ lơh dùl bơhiàn lơi hơ̆, bè ies ƀồc, lơh yàng tòm nhai deh kòn, rac yàng tơn jơh rềs àr, lùp lap, lơh hìu pa: “Pơn yơu bè Mường Bi, Mường Vang, Mường Thàng, Mường Động, jơh ală ndrờm geh cau bơ jơu lơm, tơl kơnhoàl halà sàh kung geh jơnau bơ jơu, jơnau rac yàng kung krơi. Sa tềp krơi, ñô bau rò kòn ƀan, rò bơr tơu kung krơi. Hơ̆ sồng ală dơ̆ lơh chờ, ngai bồ nam, lơh yàng tơrmù tờm gơnơng kung krơi”.

Ntrờn ơm kis tus càr Dăk Lăk bơh nam 1954 tus ală nam 1980, tŭ do, mpồl bơtiàn kòn cau Mường tàm càr Dăk Lăk geh mờr 16 rbô nă cau, ơm kis uă ngan tàm ală kơnhoàl Ea Kar, Krông Năng, Ea Hleo, Krông Bông mờ ƀòn dờng Buôn Ma Thuột. Khà kờp làng bol bulah gal, mơya khà cau chài git lơh tơl làm bơ jơyu Mường den mìng gam 6 nă. Ală cau bơ jơu geh gơnoar broă dờng ngan tàm rài kis nùs nhơm cau Mường dê, gàr sùm tàm pơn jat tai bơta geh mat bơh bơ jơu Mường dê tàm rài kis. Bơta do sơlơ geh ai tơnggŏ loh làng tŭ bơhiàn bơh yau mpồl bơtiàn mờ pin dờn bơ jơu Mường càr Dăk Lăk neh geh Ƀộ Niam chài, Tàp pràn să jan mờ Lòt nhơl tơmut tàm mat phan lời wơl niam chài ờ di phan bơna dà lơgar bơh nhai 2 nam 2024. Cau bơ jơu ồng Bùi Văn Thành ơm tàm sàh Hòa Thắng, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột chờ hờp đơs: “Tŭ geh dà lơgar dờp là cau chài bơ jơu Mường, añ  gŏ pơn yờ să ngan ai kòn cau bol hi in. Uă nam sền gŏ broă añ lơh, pơn yơu lơh yàng tơn jơh rềs àr oh mi, làng bol in, lơh yàng tàm ală ngai rac yàng hòi dan kàl lơh sa, lơh yàng tŭ ñô bau, rò kòn ƀan, rò bơr tơu halà mut hìu pa, den ală broă hơ̆ geh bơta dờp lài ngan là bơh làng bol cau Mường bol hi, tơnơ̆ hơ̆ là geh bơta sền gròi uă ngan bơh dà lơgar dê neh pà, sền gròi tus cau Mường bol hi”.

Jat tơrgùm kờp bơh Kụk phan lời wơl Niam chài, Ƀộ Niam chài, Tàp pràn să jan mờ Lòt nhơl dê, phan lời wơl bơ jơu Mường tŭ do gam tàm 7 càr, ƀòn dờng. Tàm càr Dăk Lăk, tàm tơngai lùp sền, tơrgùm kờp mờ sền sơ wì bơta geh ngan phan lời wơl niam chài bơ jơu Mường, bơh nam 2022, càr neh pơgồp bal mờ Anih kơlôi sơnơng gùng đơs crih dà lơgar mờ ală càr geh phan lời wơl niam chài bơ jơu Mường lơh sră nggal dà lơgar tong Mpồl Bơto bơsram, kơlôi sơnơng jak chài mờ niam chài bơh Liên hợp quôk dê (UNESCO) cih mat tàm mat phan lời wơl niam chài ờ di phan bơna sền gàr jal mhar. Tiến sìh Phạm Minh Hương – Lam bồ anih kơlôi sơnơng gùng đơs crih, họk viện gùng đơs crih dà lơgar Việt Nam pà git: “Broă pal lơh tàm càr dăk Lăk là pal lơh lơma mờ kup sap ală dơ̆ đơs bơ jơu geh pơn rơ mờ wil tơl ngan rlau jơh gơtùi lơh. Broă hơ̆ rơp bơh mpồl pơlam dê lơh mờ lơh sră nggal lam lơh là anih kơlôi sơnơng gùng đơs crih, ai broă càr dê là tus bal tơn tàm broă kờp sền phan lời wơl”.

Broă bơ jơu Mường geh dờp là phan lời wơl niam chài ờ di phan bơna dà lơgar ờ mìng là bơta pơn yờ să bơh cau Mường dê, mờ gam là tŭ niam nàng càr Dăk Lăk pơn jat tai sền gàr, lơh gơ rề uă ală bơta kuơ niam ngan bơh phan lời wơl do dê tàm mpồl niam chài li la Tây Nguyên dê.