A roh hôp “Kăch măng khế 8 ƀă Hâi mơjiâng Tơnêi têa lo 2/9 - Ki kơnía chal nếo ƀă ivá rêh ối  sap nah troh nôkố”, pôa Nguyễn Trọng Nghiã - Kăn hnê ngăn ‘na tơpui tối ƀă Mơhnhôk tơdroăng cheăng dêi Tíu xiâm Tơnêi têa vêh mơnhên: Ahdrối rơnó hlá ruih hơnăm 1945, tơnêi têa pin trâm to tơdroăng ki khéa hơ’nêng xua pôu râng kơ-ât ki tro khu xâ Pơhlăng tong tơbriât xo tơnêi têa. Vâi hiăng mơjiâng pro mâu hngêi kroăng phak hên tíu, luâ tâ hngêi trung hriâm, pro kơtăng hdjip ‘nêk mơ’nêa kơ mâu ngế mơjo pâ tơnêi têa; hnoăng rêh ối; hnoăng ki tơ’lêi hlâu; hnoăng tí tăng mơjiâng tơdroăng rêh kâ ối, hơniâp ro-mâu tơdroăng ki kơnía git ki krih tơviah dêi kuăn mơngế ki tro khu xâ ‘nêk mơ’nêa. Hơnăm 1940, phát xít Nhuk hiăng mot tung Đông Duơng, kuăn pơlê Việt Nam mot tung tơdroăng ki tro 2 khu xâ djip, ‘nêk mơ’nêa, tro hjip pơkâm tui lui kơ tơdroăng. Ki xiâm dêi tơdroăng mê cho rơxông kơklêa mơ’nui hơnăm 1944, apoăng hơnăm 1945 hiăng tong lôi tơdroăng rêh dêi lối 2 rơtuh ngế kuăn pơlê.

Ing mâu khế hơnăm ki mê nah, plá on dêi kăch măng xuân ối chếo koh kân tung hiâm mơno hdroâng kuăn nơngế. Ing hâi ki pơxiâm mơjiâng a hơnăm 1930 nah, Đảng Kŏng san Việt Nam hiăng khên tơnôu, krá tơniăn, pơkuâ ngăn kuăn pơlê khên tơnôu tung tơplâ, rế mơjiâng khu lêng cheăng kal kí rế mơjiâng khu lêng ki kring vế tơniăn, mơjiâng mâu đông lêng dêi kăch măng, môi tuăn môi ihiâm vâ tơkŭm po tung kuăn pơlê, tiố tối hdrối ƀă hbrâ ăm tơdroăng ki vâ koh tơdah rêm tơdroăng ki pơhlêh nếo dêi rơxông, dêi chal.

Tung khế 8 hơnăm 1945, drêng ai tơdroăng tơplâ lâp plâi tơnêi hneăng má péa hiăng vâ tot, phát xít Nhuk hiăng têk kŏng, tiô kơ tơdroăng ki rơpâu hơnăm ai 1, tơdroăng kố hiăng pơxiâm ai. Bu tung plâ 15 hâi, pá kơdâm hlá kơ kăch măng dêi Đảng ƀă Pôa Hồ, tâi tâng hdroâng kuăn mơngế hiăng lo tơplâ xâ tung lâp tơnêi têa, tơdroăng xông pơplâ mê hiăng châ ƀlêi chiâng, plâ hnâp lôi kơleăng meăm ki pro têk mê, ing mê, tơbriât pơkuâ xo dêi hnoăng cheăng pơkuâ ngăn ing toná kuăn pơlê. Hâi lơ 2/9/1945, a Plông kân Ba Đình chal ki mê nah, pôa Hồ Chí Minh-kăn xiâm hnê ngăn tơnêi têa hneăng hdrối teăng mâ Chin phh pơtân po kân krip pơchuât “Rơkong tơbleăng tối tơnêi têa tơniăn krê, tối pơtâng angiâ kuăn pơlê ƀă tung lâp plâi tơnêi mơjiâng chiâng tơnêi têa Việt Nam Yân chuh Kŏng hoa, nôkố cho Kŏng hoa xah hô̆i chuh ngiah Việt Nam.

Ôh ta xê to tơdroăng ki kơnía ƀă ai pơxúa kân khât ƀă kăch măng Việt Nam, Kăch măng Khế Tơheăm ƀlêi chiâng ối cho tơdroăng cheăng ki kal dêi hneăng tơplâ pro tơbleăng lĕm hdroâng mơngế tung lâp plâi tơnêi a chal 20. Pôa Nguyễn Trọng Nghiã, Kăn hnê ngăn Khâu hnê mơhno ƀă Mơhnhôk dêi Tơnêi têa ai tối nhên:

“Kăch măng Khế Tơheăm xuân hiăng chôu ‘măn mâu ƀai mơhriâm ki khá kơnía ăm hneăng ki mơjiâng ƀă kring vế Tơnêi têa Việt Nam xah hô̆i chuh ngiah, ‘na hnoăng cheăng pơkuâ ngăn dêi Đảng Kŏng san ƀă dêi Pôa Hồ Chí Minh-Kăn xiâm hnê ngăn tơnêi têa. Ki ƀlêi chiâng dêi kăch măng Việt Nam ‘na tí tăng hlê plĕng ‘na tơdroăng cheăng, ‘na pơtối mơdêk ivá ki tơrŭm tâi tâng hdroâng kuăn ngo ƀă tuăn i hiâm loi tơngah ki khên tơnôu, krá kâk a kuăn pơlê; trối Pôa Hồ Chí Minh, Kăn xiâm hnê ngăn tơnêi têa hneăng hdrối hiăng tối pơchân: “Tơmeăm khoăng, kong kế, ôh ta ai ki klâi kơnía tơ’mô kuăn pơlê” tung lâp plâi tơnêi ôh ta ai ki klâi ó rơdêi tơ’mô ƀă tơdroăng ki tơrŭm dêi kuăn pơlê”.

Ki ƀlêi trâng dêi Kăch măng Khế Tơheăm cho kơdró ki bâ eăng tung hneăng chal krâ nah troh nôkố ƀă kring vế tơnêi têa dêi kuăn ngo, po ăm hneăng chal ki nếo tung tơdroăng rêh ối, pêi cheăng ki mơnhông dêi tơnêi têa-chal ki pơhlêh môi tơnêi têa Việt Nam tơniăn krê ƀă ai hnoăng ki pơkâ dêi tơná. Kuăn pơlê Việt Nam ing chal ki pro kuăn têk nah hiăng chiâng mơngế ki pro pơkuâ xiâm tơnêi têa, pro kăn ki pơkuâ ngăn tơdroăng cheăng dêi tơná.

Rơtế ƀă tơdroăng vêh mơnhên ki kơnía ki rêh ối ton dêi hneăng Kăch măng Khế Tơheăm ƀă hâi Mơjiâng Tơnêi têa lơ 2/9, Yăo sư-Tiê̆n sih Phạm Hồng Tung, Viê̆n trương Viê̆n Việt Nam hok ƀă Khoa hok Phát triển, cheăng tung hngêi trung Đăi hok Quốc gia Hà Nội, tối ăm ‘nâi, vêh tơbâ tơdroăng ki kal dêi hneăng ki tơplâ kố, pin thăm rế pro hiâm tuăn loi tơngah, vêh mơnhông hiâm mơno pói rơhêng vâ mơnhông tơnêi têa kro mơdrong, tơniăn lĕm, xua môi tơnêi têa Việt Nam ki khên tơnôu, kro mơdrŏng kân pá kâi tối a la ngiâ:

“Ai peá tơdroăng hnoăng ki kân má môi dêi hneăng kăch măng kố cho rak vế ki tơniăn dêi tâi tâng hdroâng mơngế ƀă túa pơkuâ cheăng dêi kong hoa ki tiô hiâm mơno kuăn pơlê pói rơhêng vâ-ing mê, cho ki xiâm dêi hnoăng cheăng kal kí, hiâm mơno ƀă túa lĕm tro ăm tâi tâng hnoăng pêi cheăng dêi chal krâ nah ki tơniăn lĕm dêi hdroâng mơngế tung hnoăng cheăng tơplâ khên tơnôu, tơplâ hnâp khu xâ ki tong tơbriât pơkuâ ngăn tơnêi têa pin, ing mê, xuân môi tiah tơdroăng ki pơhlêh nếo ƀă tơbleăng mơhno ăm lâp plâi tpơnêi. Mot tung chal ki mơnhông nếo, mâu tơdroăng cheăng ki xiâm mê xuân ối pơtối mơdêk cho troăng hơlâ ki kân xiâm, cho ivá xiâm ƀă xuân cho hiâm mơno ki kân khât vâ mơhnhôk ăm tơdroăng ki mơnhông rĕng ƀă krá tơniăn dêi tơnêi têa”.

Kăch măng Khế tơheăm hiăng vêh mơnhên mâu ƀai mơhrriâm ki kân má môi, mê cho: Tơdroăng ki pơkuâ ngăn dêi Đảng cho ki xiâm pơkâ tung rêm hnoăng cheăng ki ƀlêi chiâng: Chuh ngiah Mác-Lênin, hiâm mơno Hồ Chí Minh, cho hlá cơ ki tơniăn krê dêi hdroâng mơngế ƀă chuh ngiah xah hô̆i cho on trâ, bâ eăng tơdjâ, séa troăng prôk troh a la ngiâ; Kuăn pơlê cho ivá cheăng ki ó rơdêi dêi Kăch măng; Troăng hơlâ mơjo pâ tơnêi têa cho ivá ó rơdêi dêi hiâm tuăn ki ó kân khât; Hneăng ki tơrŭm hdroâng mơngế cho ki xiâm khoh châ ƀlêi chiâng dêi kăch măng Việt Nam; Mơjiâng Đảng tung tơdroăng ki krúa lĕm, ó rơdêi cho ki xiâm ăm tơdroăng ki mơnhông dêi tơnêi têa.

Pôa Nguyuyễn Hoà Bình, Phŏ Ngế pro xiâm hnê ngăn ki xiâm má môi dêi Chin phuh ai tối rơdêi: Riân sap ing hâi Kăch măng Khế Tơheăm hơnăm 1945, tơdroăng cheăng chal ton nah dêi kăch măng Việt Nam dế châ pơtối chêh pơtro bâ eăng kân ó.

“Kố ôh tá xê to roh ki vâ pin rơtế hvái ngăn mê ối cho roh ki pin vâ vêh mơnhên ƀă mơnhông ki kơnía git dêi tơdroăng rêh ối ton sap ing nah ta troh nôkố dêi môi tơdroăng ki kal kân bâ eăng, 80 hơnăm ki prôk tung tơdroăng tơniăn krê, tơ’lêi hlâu, hơniâp ro dêi Việt Nam hiăng chiâng hnoăng cheăng ki kơnía kân khât, cho tơdroăng ki hâk tơngăm kân khât. Troăng prôk pa ngiâ maluâ ối trâm hên ki pơloăng mơnúa, la ƀă hiâm mơno ƀă tuăn chân tơnôu dêi 80 hơnăm hdrối mê hía nah, hdroâng kuăn ngo, mê vâ mê ôh kô châ ƀlêi trâng tơkâ luâ mâu tơdroăng ki xahpá, pơtối mơdêk, kâi chân vâ xông prôk pêa pa ngiâ tiô kơ troăng prôk ki mơjiâng tơnêi têa hơniâp lĕm, tơniăn krê, pêi pro tiô tuăn hiâm kuăn pơlê, kro mơdrŏng, ó rơdêi, hlo hlê rơkê plĕng, hơniâp ro”.