Amê, ing khế hơnăm kố troh khế hơnăm ki ê, xuân ối rak vế idrâp chêng, rơkong rơngê ting ting, hơ’muăn hdrôu ƀă mâu tơdroăng ki krá tung dế dêi khôi túa lĕm tro Rơđế. A rơnó “kâ plâ hơnăm ôu plâ khế” a Tây Nguyên, drêng hngêi trá xŏn  hiăng châ mơjiâng krá kâk, mơngế Rơđế a kong pơlê Dak Lak hiăng pro rơkâu xối hơniâp ro to hngêi túa lĕm tro ki nếo châ mơjiâng pro. Kơ’nâi kố, vâi krâ-nhŏng o ƀă pú hmâ kô rơtế tơmâng tơdroăng ki hơniâp ro a Tĭng rơkâu xối to hngê nếo a cheăm Čư̆ Pơng, kong pơlê Dak Lak.

Ing kơxo má, hngêi túa lĕm tro pơlê pơla a ƀuôn Khal, cheăm Čư̆ Pơng, kong pơlê Dak Lak hiăng hlo hên hĕng mơngế prôk mot, prôk lo hbrâ ăm tĭng rơkâu xố to hngêi nếo. Krâ pơlê ƀă mâu ngế ki châ kuăn pơlê loi tơngah tung pơlê hiăng rơtế rơnêu bro mâu tơmeăm hdroăng, mơnúa tôu vâ hmâng idrâp chêng koăng ti lâi; vâi rơtăm hbrâ drôu xiâm, hơ’nêh mâm ƀă pơtăng mâu tăng, kơƀăng; vâi kơdrâi lĕm tơ-eăng bâ ƀă ếo pơtâk ki lĕm krip dêi kuăn ngo, pêi báu, xiah kơchâi, ‘mâi on vâ pế pơchên hmê kơchâi. Rêm ngế pơrá pêi viâ rêm tơdroăng, mơjiâng chiâng tíu ki hơniâp ro, sôk suâ, hâk phiu. Nâ H’Hinh Niê, ối a buôn Khal ai tối tiah kố:

“Ing kơxo má vâi nâ o akố hiăng hbrâ rơnáu hên tơdroăng, troh akố vâ veăng pêi viâ mâu hnoăng cheăng, trối pế pơchên hmê kơchâi nhâ, mâm, hbrâ rơnêu, rơmêt mâu kế kâ, kơpuih văng tung hngêi trăng vâ koh tơdah mâu vâi krâ ki pơkuâ ngăn pơlê pơla. Á hâk phiu, ro hơniâp xua châ pơtối mơnhông tung rak vế ƀă thăm mơdêk khôi túa, vêa vong dêi hdrông kuăn ngo Rơđế ing chal vâi krâ nah troh nôkố”.

Tĭng rơkâu xối to hngêi nếo hmâ châ pêi pro tiô khôi túa, vêa vong dêi kuăn ngo Rơđế, vâ koh hâk hâi túa lĕm tro pơlê pơla ƀuôn Khal- “toăng hngêi tơdjuôm” dêi pơlê nếo châ mơjiâng pro kêi. Xua cho hngêi ối tơdjuôm mê tâi tâng pơlê pơla rơtế hbrâ mâu tơmeăm vâ rơkâu xối. Mâu tơmeăm hdroăng mê ai: 1 to chu, 1 to í, 6 xiâm drôu ƀă mâu kế kâ xua tơná vâi krâ-nhŏng o ki pêi mơjiâng dêi xêh.

Drêng mâu tơmeăm hdroăng, cho tơmeăm ki vâ pleăng mê hiăng hbrâ rơnáu tŭm têk, vâi rơtăm hiăng tôu ƀai chêng dó inâi koh tơdah tơmối chuât xơtó vâ mơhno tối pơxiâm vâ troh a chôu phut rơkâu xối. Klêi mê, pôa pơchâu pêi pro dêi hnoăng cheăng tơná cho rơkâu xối tiô kơ vâi krâ hiăng hnê tơdjâ ‘măn ăm nah. Tung pơla rơkâu xối mê, ai tung idrâp chêng koăng vâ tơrŭm pơla pơlê pơla, pơtroh mơhno dêi i hiâm mơno dêi kuăn pơlê ‘na tơdroăng kring vế, rak ngăn ăm môi toăng hngêi ki nếo châ mơjiâng pro ƀă  rêm ngế kuăn pơlê rêh ối - cheăng kâ tơniăn, ivá mo rơdêi, đi đo tơrŭm, achê dêi pó, tơdroăng rêh ối ai tŭm kế tơmeăm, châ xo hên kế tơmeăm ing chiâk deăng, ing pêi kâ.

Tiô pôa Y HLiêm Mlô, ối tối cho pôa Phước, cho mơngế pơchâu, xuân cho krâ pơlê Khal, hdrối nah, túa ki rơkâu xối to hngêi nếo dêi mơngế Rơđế ai 5 tơdroăng: ki apoăng cho rơkâu xối pơtâng ăm khu xeăng ‘nâi hiăng pro kêi môi toăng hngêi nếo; klêi mê, rơkâu xối mơhúa jâ pôa; klêi mê, rơkâu xối ăm hngêi i krá kâk; klêi mê nếo, rơkâu xối ivá kuăn pơlê ƀă mơ’nui cho rơkâu xối ăm ivá kơ kăn rơpŏng ki nếo mơdâng pro hngêi nếo mê. Nốkố, tĭng rơkâu xối hiăng châ kơdroh iâ, ngăn tiô kơ hngêi rơpŏng dah ai xêh kế tơmeăm hên lơ iâ, ai hên pro kân, ai iâ pro kŭn.

“Ki kal pơxúa dêi tĭng rơkâu xối to hngêi nếo tiô khôi hmâ vâi krâ roh nah a mâu pơlê cheăm, ahdrối, tung pơla ƀă kơ’nâi lăm kếo, ko loăng tung kong vâ mơdâng hngêi, xuân ai drêng ‘nâ tro pro xôi, pro mâu tơdroăng ôh tá lĕm ƀă tuăn mơno xeăng, mê vâi krâ khoh athế rơkâu xối tĭng vâ troh tah lôi tơdroăng ‘mêi, rak vế mâu tơdroăng ki lĕm tro vâ kăn rơpŏng hngêi châ trâm hên tơdroăng ki pon mơhúa, ai ivá mo rơdêi têi ‘răng”.

Idrâp xơtó dêi chêng koăng rế hiá thăm rế hơniâp ro ó tâ drêng vâ mơgêi roh rơkâu xối mê, xua mê, ga xuân cho vâ troh a roh ki xah ôm hêi, ôu kâ, kâ hmê tơdjuôm ƀă mâu vó drôu ki hiăng châ bêng pêng ngâ vó. Tung toăng hngêi ki nếo mê, rêm ngế ối tâ tá dêi pó rơtế kâ mâu kơchâi nhâ, mâu mâm, ká, ôu drôu xiâm ƀă châ tâng, châ hmâng idrâp chuât pu hung pu hung dêi chêng koăng. Pôa Y Yuynh Kƀuôr-Kăn pơkuâ pơlê Khal tối ăm ngin ‘nâi tiah kố:

“Tĭng rơkâu xối to hngêi nếo cho roh ki hên kơdrâm vâi krâ- kuăn pơlê tơkŭm troh akố, vêh tơbâ mâu khôi túa, vêa vong dêi chal vâi krâ roh nah, tung mê ai mơ’no chêng koăng vâ tôu, ôu drôu xiâm ƀă rơtế tơrŭm dêi pó tơvế râng, rak chôu mâu khôi hmâ dêi kuăn ngo ing chal vâi krâ hiăng hnê ‘măn ăm sap ing nah. Ngin thăm rế hơniâp ro, achê, ƀă rơtế dêi pó kơdo mơ-eăm pêi cheăng kâ, mơnhông pơlê cheăm rế hía rế xông tơtêk”.

Rơkâu xối hâk phiu to hngêi nếo dêi mơngế Rơđế cho ƀă tơdroăng ki loi tĭng, koh mơnê kơ khu xeăng hiăngu veăng gum ăm kăn rơpŏng hngêi pêi chiâk pêi deăng, pêi cheăng kâ châ hên kế tơmeăm ƀă ai xêh hên kế tơmeăm vâ mơdâng pro hngêi ối nếo. Ƀă hngêi trăng tơdjuôm dêi pơlê pơla, tĭng rơkâu xối kố cho vâ pơtối po mâu tơdroăng ki vâ tơdjêp, tơrŭm pơla rêm ngế, ƀă hnối mơhno tối tuăn loi tơngah kơ tơdroăng pơkuâ ngăn dêi Đảng, Tơnêi têa tung tơdroăng pơtối rak vế, ƀă mơnhông mơjiâng ki kơnía git mâu khôi túa lĕm tro dêi hdrông kuăn ngo.

Ô vâi krâ-nhŏng o ƀă pú hmâ! Tung pơla tơdroăng rêh ối tiô chal nếo nôkố, a kong pơlê Dak Lak, mâu toăng hngêi xŏn dêi mơngế Rơđế xuân u ối, tơkéa vâ tối trối mơhúa dêi pơlê pơla. Ôh tá xê to tíu ối dêi rơpŏng hngêi mê hngêi trá xŏn ối cho vâ mơhno um méa dêi tơdroăng ki khu vâi kơdrâi pơkuâ rak ngăn. Amê, ing hơnăm kố troh hơnăm ê, xuân u ối rak vế idrâp chêng, rơkong rơngê ting ting, hơ’muăn hdrôu ƀă mâu kế tơmeăm kơnía ki trâu rơdâ khât dêi túa lĕm tro Rơđế.

Tung hâi ki to hngêi nếo, môi toăng hngêi trá xŏn a buôn Čuôr Kăp, bêng Tân Lập, rơpŏng pôa Y Yên tơkŭm po mơdĭng rơkâu xối. Kế tơmeăm ki hdroăng mê cho chu kriếo ƀă 5 xiâm drôu. Tiô pôa pơchâu, inâi cho pôa Ti, a ƀuôn Čuôr Kăp tối, tơdroăng ki mơdâng pro hgêi trá xŏn ôh tá xê to vêh mơjiâng pro ƀă pêi pro kêi, mê ki kal má môi cho túa rơkâu xối tơrŭm pơla kuăn pơlê, khu xeăng ƀă pơlê pơla. Tung hâi mơdĭng mê, idrâp chêng koăng chuât xơtó, pêng păm rơkong ki rơkâu hâk dêi pó, tung lâp pơlê ki rơtế hơniâp ro mê.

“Ƀă hdrông mơngế Rơđế mê klêi kơ’nâi mơjiâng môi toăng hngêi trá xŏn nếo, hngêi kân rơdâ lĕm tiah mê athế ai rơkâu xối xeăng tiô vâi krâ roh nah hiăng hnê djâ, kal athế rơkâu xối vâ koh mơnê kơ khu xeăng, pế pơchên hmê kơchâi vâ krếo khĕn vâi krâ-nhŏng o tung pơlê troh ôu kâ, hâk phiu. Vâi krâ roh nah ai loi dêi, tâng ai pro ti mê, nếo châ khu xeăng tŏng gum, ai ivá ƀă pêi cheăng kâ châ tơniăn, châ pon mơhúa”.

Môi ngế kăn rơpŏng hngêi pôa Y Yên Mlô, ối krếo cho Pâ Hương tối ăm ngin ‘nâi, rơpŏng pôa hiăng ai hngêi mĕn ƀă xơmong-gât krá kâk, la pôa xuân ối mơdâng pro hngêi trá xŏn tiô khôi hmâ vâi krâ nah, kuâ hngêi lêm tôl, trêi ƀă mơnât pro ƀă tâl loăng, tung dế cho ai tăng ki xŏn nâl Rơđế tối dêi kpan, ai chêng, hơkâ, kơnoh on. Pôa Y Yên Mlô ai tối, kố ôh tá xê to vâ tơbâ tơmeăm khoăng tiô chal vâi krâ nah, mê cho i hiâm mơno khŏm mơ-eăm châ rak vế mâu tơmeăm khoăng ki kơnía tiô khôi hmâ vâi krâ roh nah, cho vâ hnê tối, chôu ‘măn ăm rơxông kơ’nâi hlê plĕng vâ pơtối rak vế.

“Ngin ôh tá la lâi lôi hngêi trá, tiô khôi túa, vêa vong vâi krâ ngin roh nah, ngin ôh tá păng lôi. Pâ á hdrối nah hiăng tối, pó vâi kuăn mâ ta lôi hngêi trá xŏn, xua mê, cho khôi túa, vêa vong dêi kuăn ngo tơná pin, athế kơdo mơ-eăm khŏm mơjiâng pro. Nôu á xuân hiăng pơchân tối tiah mê, xua mê, á kơdo mơ-eăm kơdĭng liăn ngân, kơdĭng châ 3 hơnăm mê nếo khoh châ mơjiâng hngêi trá xŏn ki kố, á vâ pơtối rak vế dêi khôi túa, vêa vong hdrông kuăn ngo tơná”.

Tung tơdroăng rêh ối dêi mơngế Rơđế ai hên tơdroăng ki rơkâu xối, pro mơdĭng, trối tĭng pâk tuăn vâi ‘nĕng, tĭng rơkâu ivá, tĭng kâ báu nếo ƀă hên hĕng mâu tĭng ki ê. Mâu khôi túa ki rơkâu xối mê châ xêt khât drêng xối xeăng châ po tung hngêi trá xŏn, châ mơ’no tŭm ‘na drôu xiâm ƀă djâ troăng xua ing iưdrâp chêng koăng. Rêm roh ai tơdroăng leh mơdĭng, tá kăn rơpŏng hngêi ƀă vâi krâ-nhŏng o, tơmối kô rơtế ôu kâ ối tâ tá xiâm drôu, tơmâng idrâp chêng koăng. Tiô pôa Y Ring Adrơng, ối a ƀuôn Tring 1, bêng Buôn Hồ tối, idrâp chêng koăng châ chuât xơtó tung hngêi trá xŏn, pro ăm tĭng rơkâu xối mê thăm rế krih tơviah, mé luâ tơmeăm hdroăng ăm xeăng ôh tá êa ai ki klâi hên.

“Á pâ vế drêng á dế ối tơxĭn nah, rêm xoh ai ôu kâ, tơmeăm hdroăng méluâ mê cho môi to í, la tâng tung hngêi ai kơtum chêng mê xuân ối xo kơtum chêng mê vâ tôu. Ôh ta eâ rơkâu xối xeăng ƀă chu kriếo mê nếo ‘no chêng vâ i tôu, ai 1 to í ƀă 2 troh 3 xiâm drôu vâi krâ xuân hiăng chiâng vâ ‘no kơtum chêng vâ tôu”.

Ahdrối nah, hngêi trá xŏn cho tíu ki mot ối ƀă tơpui tơno, rêh ối dêi môi rơpŏng hngêi ki hên ngế Rơdế, ai tá kuăn ‘nĕng cháu chái rơtế rêh ối. Xua ti mê, vâ mơdâng pro môi toăng hngêi trá xŏn kal ai hên ngế ki veăng pêi pro, thăm nếo, ối kơnôm tơngah tâi tâng vâi krâ-nhŏng o tung pơlê. Ing tơdroăng uâ loăng, lêm hlá xá, troh a pế pơchên hmê kơchâi, tâi tâng pơlê pơla veăng lo pêi, ing mê, mơjiâng chiâng ai tơdroăng tơrŭm krá tơniăn. Nâ H’Ngui Kƀuôr, ối a ƀuôn Čuôr Kăp, bêng Tân Lập tối ăm ngin ‘nâi: “Ƀă mơngế Rơđế, ko hngêi cho hnoăng cheăng dêi tâi rơpŏng, la drêng pro klêi môi toăng hngêi mê cho kơnôm tơngah tâi pơlê i veăng tŏng.

“Tiô khôi túa dêi mơnguế Rơđế ing chal jâ pôa nah, drêng vâ ko môi toăng hngêi mê athế tơrŭm ƀă tâi tâng pơlê. Mâu kuăn  pơlê ki ối achê kô troh veăng gum pêi pro, rơtế veăng pơchên hmê kơchâi ing mê khoh chiâng ai i hiâm mơno ‘nâi tơrŭm, mơjo pâ dêi pó, ing mê, xuân cho i hiâm mơno ki tơrŭm pơla mâu rơpŏng hngêi ƀă dêi pó, mâu hngêi rơpŏng ki kố ƀă pơlê pơla ki ê xuân ‘nâi dêi rơpó hên tâ”.

Tiô Khu ngăn ‘na túa lĕm tro, Tơ’noăng Ivá ƀă Ôm hyô kong pơlê Dak Lak tối ăm ngin ‘nâi, lâp kong pơlê dế nôkố ai dâng 5.600 toăng hngêi trá xŏn châ rak vế ƀă pơtối vêh mơdâng pro. A hên pơlê cheăm, tơdroăng ki mơdâng pro, pơtối mơdêk pro hngêi trá xŏn ƀă ôm hyô pơlê pơla, toăng hngêi ki kố hiăng chiâng tíu ki vâ tơkŭm tơpui tơno, tơbleăng tối ‘na túa lĕm tro dêi mơngế Rơđế troh ƀă tơmối tung tơnêi têa ƀă kong têa ê.

Nâ H’Nger Mlô (ối krếo cho nôu Wê̆), ối a ƀuôn Tring 1, bêng Buôn Hồ ai tối tiah kố, rơpŏng nâ hiăng ‘mâi rơnêu môi toăng hngêi trá xŏn tiô vâi krâ ki hnê djâ, la ‘mâi rơnêu bro môi iâ tiô túa chal nếo vâ tơdah ‘mot tơmối mot ôm hyô.

“Pro ti lâi vâ ga tơtô a rơnó khía hngíu, rơngiâp a rơnó tô mơdrăng, kơbong tíu bâ phuâng lĕm tâ, krúa lĕm tâ. Á hiăng ai hngêi ƀrik hngêi gât la xuân mot ối dêi tung hngêi trá, xua pin vâ rak vế ăm hngêi trá mê ai ki tơtô iâ, ôh tá tro hngíu, xua mê, troh a kơmăng on veăng á xuân ối koi a hngêi trá”.

A Dak Lak, ôm hyô pơlê pơla dế po roh ki ăm tơmối châ ngăn, châ hlo, châ ’nâi ‘na túa lĕm tro, klêi mê, xuân pêi lo liăn ăm tơná kăn rơpŏng hngêi. Tung toăng hngêi trá xŏn dêi mơngế Rơđế nôkố, ing idrâp chêng, idrâp koăng, nâl rơngê ting ting, rơ-rêk kơhnhon xuăng hiăng chôa ‘lâng vêh tiô troăng ki nếo, ôh tá xê tơbâ vế to ‘na xiâm rêi, dêi tơdroăng roh vâi krâ ton nah, mê xuân ối cho hiâm mơno pói rơhêng vâ châ rak vế mơhúa dêi kuăn ngo ăm khu rơxông hơnăm ối nếo tung chal rêh ối nôkố. Ing mê, tơdroăng ki rak vế ƀă pơtối mơdêk ki kơnía dêi hngêi trá xŏn, ôh tá xê to vâ rak vế hngêi trăng ki trá xŏn, mê ối cho rak vế khôi túa, vêa vong dêi chêng koăng tung rêm pơlê pơla, cheăm bêng.