Djâ ngin troh ƀă têa kroăng Dak Kar, cheăm Quảng Tín, kong pơlê Lâm Đồng, Ngê̆ nhân Điểu Đum ối a ƀon Bu Bir, phiu ro tối: kố cho tíu mơngế M’Nông châ hlo khu prôa tơnĭng apoăng. Pôa hâk tơngăm vêh hơ’muăn tối tơdroăng ‘na ‘’prôa tơnĭng chuât’’ dêi mơngế M’Nông.

“Sap ing roh nah, tung mâu hâi phiu ro, ai leh tơbleăng kân môi tiah, mơdĭng to hngêi nếo, mơdĭng kâ báu nếo ƀă mâu mơdĭng tơdroăng rêh ối, mơngế M’Nông xah prôa tơnĭng. Prôa tơnĭng cho prôa ki ton nah, xúa vâ phiu ro tung leh tơbleăng dêi kuăn pơlê, tơmâng phiu ro ‘nâng. Ki chuât dêi prôa hleăng lĕm, chuât troh hơngế lâp pơlê bô bố xuân tâng. Tơdrá dêi prôa tơnĭng xuân môi tiah chêng koăng’’.

Prôa tơnĭng Dak Kar ki ngê̆ nhân Điểu Đum tối troh nôkố dế châ mơđah tơbleăng a Hngêi mơđah tơbleăng prôa tơnĭng (Tíu chô ‘măn tơmeăm roh nah Lâm Đồng). Jâ Chu Thị Nga - ngế ki hnê mơhno dêi Hngêi mơđah tơbleăng prôa tơnĭng tơpui tối ăm tơmối ‘nâi: Kpong mê ah tơbleăng klâ chiâng 7 tơdroăng pơxá, ƀă ki phá má môi ki chuât ing hên túa prôa, mê cho: ki chuât dêi hmốu, ki chuât dêi khía, ki chuât dêi on, ki chuât dêi têa, ki chuât dêi loăng, ki chât dêi on eăng ƀă ki chuât dêi kuăn mơngế.

“Kố cho ki chuât dêi hmốu. Kố cho khu prôa tơnĭng Dak Kar châ hlo a khế 6/1993 a cheăm Quảng Tín, tơring Dak Rlấp (kong pơlê Dak Nông ton). Mê gá ai 3 rơno môi tiah kố, tiô nâl mơngế M’Nông cho T’ru, T’rơ ƀă Tê (mê cho pâ, nôu ƀă kuăn). Tiô mâu ngế hriăn plĕng mê khu prôa tơnĭng kố ai tơdroăng ki pâ dêi kơpeăng kŏng mơngế, ton dâng chal má môi hdrối Pâ Xeăng chu a rŏng tơnêi. Ƀă kố cho khu prôa tơnĭng Dak Sơn nếo châ Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh mơnhên cho Tơmeăm tơnêi têa a khế 12/2024’’.

Tơmeăm kơnía Tơnêi têa – Khu prôa tơnĭng Dak Sơn – châ hlo lối 10 hơnăm hdrối, a cheăm Nam Xuân, tơring Krông Nô, kong pơlê Dak Nông ton (nôkố cho cheăm Dak Sak, kong pơlê Lâm Đồng). Khu prôa tơnĭng ai 16 pŭm hmố, djâ ki kơnâ ‘na tơmeăm roh nah, tơdroăng roh vâi krâ nah ƀă khôi túa lĕm tro. Phŏ Yăo sư-Tiê̆n sih Bùi Văn Liêm, Phŏ Kăn hnê ngăn Khu séa ngăn tơmeăm khoăng ton nah Việt Nam, Kăn cheăng tung Hô̆i đong tơmeăm kơnía khôi túa lĕm tơnêi mơnhên, prôa tơnĭng Dak Sơn cho prôa ton nah, tơmeăm mơnhên ăm tơdroăng rêh ối khôi túa lĕm hiâm mơno hên hĭn dêi kuăn pơlê rêh ối chal jâ pôa nah, mơnhên xiâm kối tơnêi tơníu ki má môi dêi kơpong tơnêi Tây Nguyên.

“Prôa tơnĭng Dak Sơn cho tơmeăm kơnía tơnêi têa, môi tung mâu tơmeăm ki má môi dêi Dak Nông ton nah, Lâm Đồng nôkố. Khu prôa tơnĭng cho lĕm tâi tâng ing tơdroăng ki rah xo hmốu tro kih thuât pro  rơkê ƀă tuăn ngôa kih thuât pêi thế rơkê khât mơhno ing kih thuât tuât, pôe. A pâ thế Vi ƀan kuăn pơlê, Khu pơkuâ Khôi túa lĕm tro, Tơ’nong ivá ƀă Ôm hyô kong pơlê Lâm Đồng pêi pro mâu troăng pêi châ tơƀrê tâ nếo tung tơdroăng kring vế, rak ngăn, rak vế mơnhông ki kơnâ dêi tơdroăng roh ton nah khôi túa lĕm tro Tơmeăm kơnía tơnêi têa prôa tơnĭng Dak Sơn’’.

Tung troăng prôk ôm hyô tăng ngăn Kơdrum reăng hmốu plâi tơnêi UNESCO Dak Nông – ‘’Kơpong dêi mâu tơdrá chêng’’,  ai Hngêi mơđah tơbleăng prôa tơnĭng a ƀon Dak Rmoan, bêng Nam Gia Nghĩa, kong pơlê Lâm Đồng. Akố, ai 57 prôa dêi mâu hdroâng mơngế tung lâp plâi tơnêi, tung mê prôa tơnĭng, chêng koăng ƀă mâu prôa, tơnĭng dêi mơngế M’Nông. Ngê̆ nhân Y K’rion Jun Juh, cheam Đức Lập, kong pơlê Dak Nông (ton nah), hâk tơngăm: chêng koăng cho kế xah tôu ki xiâm tung rêm hâi leh hơniâp ro, ƀă achê ƀă tơdroăng rêh ối, ‘na hiâm mơno, vâ mơhno tơdroăng ki phiu ro, tơdroăng ki rơkê plĕng tung tơdroăng rêh ối.

“Idrâp chêng koăng môi tiah hiăng ai tung mơheăm. Idrâp chêng môi tiah mơhúa á mê. Bu kal tơmâng idrâp chêng alâi mê á troh vâ rơtế xah rơtế ƀă tơdrá chêng koăng hlối. Nah ai hên leh hô̆i. Rêm roh mơgêi tơdroăng pêi chiâk deăng pơrá tơkŭm po mơdĭng, môi tiah: klêi kơ’nâi pêt báu, pôe báu, tĭng kâ báu nếo... Bu kal 1 to í, xiâm drôu mê lâp pơlê tơkŭm vâ xah tôu chêng koăng, rơhdruê plâ măng, ôh tá ‘nâi tơbrêi tơbrêh. Bu kal tơmâng tơdrá chêng phiu ro, tung hiâm mơno tâ phiu ro ‘nâng’’.

Mâu hơnăm achê kố, kơvâ ngăn túa lĕm tro kong pơlê Lâm Đồng malối tơmâng ngăn khât troh cheăng rak vế tơmeăm túa lĕm tro mâu hdroâng kuăn ngo a kong pơlê, pro chiâng ivá ki hâk vâ ăm kong viên tơnêi tơníu lâp plâi tơnêi UNESCO Dak Nông. Tung mê ai tơdroăng ki ‘mâi mơnhông mâu tơdroăngrơkâu xối, túa tơlá chal krâ dêi mơngế M’Nông môi tiah: Leh pro nhŏng o a mâu rơpŏng hngêi, Rơkâu xối ivá, Tĭng kâ báu nếo, rơkâu xối kong mê apoăng rơnó, rơkâu xối mơdâng kâng xối, xối xeăng báu ƀă hên ki ê. Mâu tơdroăng mơdĭng mê hiăng pro chiâng tơdroăng ki pơxiâm mơnhông ăm mâu túa tơdrá rơngê ting ting chal krâ, mơnhông tơdroăng ki lĕm tơviah “tíu dêi mâu tơdrá chêng, idrâp chuât”.

Tung rôh lăm tăng ‘nâi Kông viên tơnêi tơníu lâp plâi tơnêi UNESCO Dak Nông, tơmối ôm hyô ai rôh vâ lăm hyôu ngăn mâu tơdroăng mơdĭng chal krâ dêi kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo, tung mê ai Mơdĭng Tăm Blang, Mprang Ƀon (mơdĭng rơkâu xối pơlê pêt hdrê loăng) dêi mơngế M’Nông ối tung Inâi Tơdroăng túa lĕm tro dêi tơnêi têa.

“Ô xeăng báu, xeăng kong, xeăng têa, xeăng ngo vêh troh akố kâ plâi kau a kơhâi dế, kâ mâm chu a kơxê, kong măng ôu drôu xiâm, rơkâu báu lĕm ôh tá hbâ. Rơtế kâ hmê nếo ƀă kâ mâm í, pâ mâu xeăng tŏng gum, rak vế ăm chiak deăng báu alâi pơlê á chiâng lĕm, châ poê xo hên; mơdât ôh tá ăm kuăn kiâ kong lăm mot kâ ‘nhiê, pâ mâu xeăng rak vế ăm pơlê cheăm mo châ, hơniâp lĕm”.

Mê cho rơkong xối pâ tung Mơdĭng chal krâ dêi mơngế M’Nông châ tơkŭm po a cheăm Nam Nung, kong pơlê Lâm Đồng. Tơdroăng cheăng kố xua Khu pơkuâ ngăn Kŏng viên tơnêi tơníu lâp plâi tơnêi UNESCO Dak Nông tơkŭm po cho vâ rak vế ƀă mơđah tơbleăng kế tơmeăm túa lĕm tro ki lĕm tơviah dêi mơngế M’Nông tung tơdroăng ôm hyô ai inâi “Trường ca của nước và lửa”. Pôa Y Xuyên, krâ pơlê cho ngê̆ nhân ưu tú a cheăm Nâm Nung ƀriê tung mơno drêng tơdroăng mơdĭng kố chal krâ kố dêi mơngế M’Nông châ ‘mâi mơnhông.

“Ngin nah ôu kâ po mơdĭng tung pơlê. Hmâng idrâp vâi tŏn chêng koăng cho vâi krâ nhŏng o tung pơlê ‘nâi ai mơdĭng ki kân, mê vâi lăm troh veăng xêh, ôu kâ phiu ro tơrŭm ƀă dêi rơpó. Mê cho mâu tơdroăng po mơdĭng hơnăm lơ mot hngêi nếo, phiu ro kâ báu nếo ƀă hên ki ê vâi krâ nhŏng o ing pơlê kố lăm troh pơlê ki tá; tâng idrâp chuât dêi chêng mê vâi troh. Tơdroăng rêh ối kal châ tơdroăng tơmâng ngăn dêi Đảng ƀă Tơnêi têa vâi ‘mâi pro, vâ chêng koăng ƀă tơdroăng mơdĭng rơkâu xối mâu tơdroăng, rơngê, ting ting M’Nông ôh tá tro hía. Athế rak vế túa lĕm tro chal krâ môi tiah nah”.

Mot tung rôh mơ’nui hơnăm, mơngế N’Nông hmâ tơkŭm po mơdĭng kâ báu nếo. Tơdroăng rơkâu xối kố ôh ti xê to tơdroăng ki kơnía túa lĕm tro lĕm tơviah ‘na tơdroăng loi tĭng, hiâm mơno loi tĭng pơ-ôu xiâm báu, hdrê loăng pêt kal má môi tung tơdroăng rêh ối pêi cheăng kâ dêi vâi krâ kuăn pơlê mê ối mơhno tơdroăng ki tơrŭm, pói rơhêng vâ tơniăn lĕm ăm tá rơpŏng, pơlê cheăm. Pôa Y Tiêng, a cheăm Nâm Nung, kong pơlê Lâm Đồng tối ăm ‘nâi:

“Rơkâu xối xeăng báu, tơdah xeăng báu cho kal khât, cho hâi mơdĭng dêi pơlê, môi tiah hâi têt nôkố mê. Klêi kơ’nâi hiăng tơdah mơhúa báu vêh troh a hngêi, xuâ báu tum ki apoăng a chiâk djâ vêh a hngêi pêi pế hmê ƀă báu nếo ki apoăng vâ krếo tâi vâi krâ kuăn pơlê troh kâ. Apoăng cho rơkâu xối báu nếo klêi mê troh rơkâu xối ivá ăm kuăn cháu tung hngêi ƀă mâu kơƀeăng dâ hmê kơchâi ai tơxông, mâm chu, drôu xiâm ƀă hên ki ê pleăng ăm xeăng”.

Xuân môi tiah mê, ƀon Pi Nao, cheăm Nhân Cơ, kong pơlê Lâm Đồng xuân cho môi tung mâu tíu troh ôm hyô pơlê pơla ối tung Kông viên tơnêi tơníu lâp plâi UNESCO Dak Nông. Bú hmâng idrâp chêng “Tơdah tơmối” hơniâp ro, hlối ai rơkong hơdruê rơtế túa ki kơhnhon xuăng rơmuăn lĕm dêi đô̆i ngê̆ nhân hiăng châ xo tơdroăng ki ro, hiâm mơno hâk vâ kơ tơmối dêi vâi krâ kuăn pơlê a tíu kố. Pôa KBang – Ngế pơkuâ ƀon Pi Nao ăm ‘nâi Mơdĭng hâk suâ xuâ báu nếo cho tơdroăng ki rơkâu xối kal má môi dêi mơngế M’Nông châ tơkŭm po klêi kơ’nâi hiăng poê xo báu.

“Pơlê ngin tơkŭm po Mơdĭng rơkâu hâk báu nếo vâ vêh mơnhông mâu tơdroăng ki xah hêi chal krâ xuân môi tiah mâu tơdroăng pêi pro túa lĕm tro chal krâ dêi hdroâng kuăn ngo. Tung mê ai rôh tơ’noăng pêi báu, pế hmê, teăn pong, chêa, tŏn chêng koăng, tĕn ếo pơtâk, ôu drôu xiâm. Tơkŭm po Mơdĭng hâk phiu rơnó báu nếo cho vâ ăm chal nếo nôkố ‘nâi troh mâu tơdroăng ki kơnía git khôi hmâ dêi pâ pôa, ƀă đi đo ‘nâi rak vế ƀă mơnhông mâu tơdroăng ki kơnía git túa lĕm tro hơniâp lĕm dêi hdroâng kuăn ngo M’Nông”.

Jâ Lê Thị Hồng An, Cho phŏ ngế pơkuâ ki ai mâ đi đo Khu pơkuâ ngăn Kŏng viên tơnêi tơníu lâp plâi tơnêi UNESCO Dak Nông, tối nhên: Tơdroăng ki pro chiâng phá tơ-ê dêi kŏng viên kố ôh ti xê a tơdroăng ki lĕm dêi tơnêi tơníu mê ối a “mơhúa” túa lĕm tro krih tơviah.  Châ pơxá inâi cho “tíu dêi mâu idrâp chuât”, kơpong tơnêi kố cho tíu ki tơkŭm túa lĕm tro dêi lối 40 hdroâng kuăn ngo mê cho: M’Nông, Rơđế, Mạ, Xuăn, Tày, Nùng, Dao... Tâi tâng hiăng pro chiâng môi tơdroăng mơhno túa lĕm tro ki lĕm tơviah, tơdrăng lĕm.

“Kŏng viên tơnêi tơníu Dak Nông cho tíu ki tơkŭm dêi 40 hdroâng kuăn ngo nhŏng o. “Tíu dêi mâu tơdrá chuât” mơhno ki apoăng cho idrâp ing kong kế, sap ing loăng hlá nhâ, sap ing dỉâp chuât dêi têa kroăng, têa krông dêi xí, lơ cho ki rơrêk tiô chal nếo nôkố. Ƀă môi tơdroăng ki xiâm, ki kal, mê cho idrâp chuât sap ing kuăn mơngế”. Tung 40 hdroâng kuăn ngo nhŏng o kố mê ai 40 nâl tơpui, rơkong tơpui. Ki lĕm tâ dêi idrâp dêi kuăn mơngế, mê cho idrâp tơdrá proâ chal krâ; ai idrâp rơngê, ting ting, ai mâu proâ dêi 40 hdroâng kuăn ngo mê; mâu proâ sap ing kong kế, ing proâ hmốu, ing klŏng phêa, loăng, sap ing rơmoê tơ-uâ, plôi pro chiâng idrâp chuât ki hơniâp. Akố “Tíu dêi mâu idrâp chuât”, pakĭng 40 hdroâng kuăn ngo dêi tơná, drêng tơdroăng ôm hyô mê kô tơkŭm dêi 5 kơpong 4 têa kơxĭ vêh akố, mê ối tí tăng pro mâu tơdrá proâ, tơdrá rơngê ting ting dêi mâu hdroâng kuăn ngo tung lâp plâi tơnêi, kô ai hên tơdroăng ki hơniâp ro”.