Pin dế tơmâng tơdroăng rơhdruê dêi vâi krâ Rơteăng a tơkăng kong Bờ Y, kong pơlê Quảng Ngãi. Tơdroăng rơhdruê tiâ pro tơhmâ dêi prếi droh rơtăm pro kơdrâm ngế tung pơlê ƀă tơmối hâk vâ tơmâng drêng troh ƀă Tơ’noăng ‘’Chêng koăng – axoâng’’ hdroâng kuăn ngo. Rơkong rơhdruê ai ti lâi mơhno ti mê, tá hiêm mơno mot ƀă tơdrá chêng koăng, klông pal ai tá ting ning ƀă Klông pút:

‘’Ô o ôi, pá vêh ối a hngêi nếo, pá râng kŏng dêi pó, mơjiâng tơdroăng nhuô̆m vâ dêi pó ton xŏn.

Rơtế ngoh ting ting chuât hơhngế, axoâng sôk ro pá kơdâm mâ khế.

Pá veăng xoi, veăng mơjiâng rơpŏng phâi hơtô.

Pói vâ kơxo ah pơlê xiâm pin hơniêp lĕm, sôk ro’’.

Hlê plĕng trâu tung hiêm mơno ƀă rơkong rơhdruê ƀă tơdrá jế rơmuô̆n dêi tơdroăng rơhdruê tiâ pro tơhmâ tiô tơdrá ting – ting kố, jâ Y Quan a pơlê Đắk Mốt, cheăm Bờ Y, tối:

‘’Nah, rơxông jâ pôa, nôu pâ lăm tung kong lơ drêng tơkŭm a kuât mê hmâ rơhdruê tiâ pro tơhmâ ƀă xah prôa ting-ning, rơhdruê tiâ pro tơhmâ ti tăng plĕng dêi pó. Ing mê, droh rơtăm chôa ‘lâng hlê plĕng dêi pó, hâk vâ dêi pó klêi mê prếi droh rơtăm tung pơlê mơjiâng chiâng on veăng. Klêi mê drêng kuăn ‘nĕng xuân rơhdruê ăm kuăn dêi tơná tơmâng. Môi tiah á xuân tơmâng rơhdruê, rơngê, ting ting sap ing ối kŭn pâ hên tơdroăng. Ai hên tơdroăng rơhdruê tiâ pro tơhmâ tối tơdroăng ki trâm pá tung pro pơyô dêi pó; vâ dêi pó mê ôh tá châ xo dêi pó’’.

Pôa A Jeo ối a pơlê Đắk Mốt, cheăm Bờ Y, kong pơlê Quảng Ngãi cho ngế ki đi đo xah prôa  ting ning ăm mâu ngê̆ nhân rơhdruê tiâ pro tơhmâ tối ăm ‘nâi, mâu rơkong rơhdruê hay, tơdrá axoâng lĕm dêi mâu droh Rơteăng hiăng mot tung tuăn hiêm, pro hên rơtăm krôu kơtit.

‘’Tung môi roh rơhdruê tiâ pro tơhmâ cho ngế kuăn kơnốu xah prôa ting-ning, ƀă mơngế droh mê ối rơhdruê. Klêi kơ’nâi mơgêi roh rơhdruê, vêh a hngêi dêi tơná vêh pâ rơkong rơhdruê tâ lĕm rơ-ôh dêi ngế kuăn kơdrâi mê. Á xo kơđơn xah ƀă vêh rơhdruê tiô rơkong dêi ngế droh môi tiah mot mơhúa a mê. Xua mê, chuât ting-ning xuân djâ hiêm mơno dêi á mơhno tơdroăng ki phiu ro, tơdroăng ki klêa ƀă tơdroăng ki pâ vế môi ngế kuăn kơdrâi ki lâi mê’’.

Rơtế ƀă rơhdruê tiâ pro tơhmâ, mơngế Rơteăng ối ai mâu tơdroăng rơhdruê ƀă tơdrá chôa ‘lâng, ro tơniâ, tung mê ai tơdroăng rơhdruê ‘’Lông o’’ cho ô eăng, hiăng mot tung hiêm mơno to lâi rơxông.

‘’O ôi o nguô̆n o koi hôu

Vâ nôu lăm pôe priêt chiâk deăng châm

O koi nguô̆n hôu o

A tung kong pâ dế lăm tăng tơpăng

Pôu tá krôu xếo, o ôi o

O koi, pôi tá krôu xếo o’’.

Mê cho mâu rơkong ki hmâ hlo ƀă tơdroăng rêh ối pêi cheăng dêi vâi krâ kuăn pơlê. Mơhé tơdrá dêi mâu ƀai ai drêng kơdrâm ro tơniâ lơ chôa ‘lâng, tơdroăng ki rơrêk tung hiêm mơno pơrá cho pro tơdroăng ki hâk vâ dêi mơngế Rơteăng. Ôh tá xê to ‘na tơdroăng xiâm rơhdruê mê ối djâ tung nâl tơpui, rơkong tơno dêi vâi ƀă mơngế rơtâ tá ‘na tơdroăng rêh ối dêi tơná, dêi pơlê.

Tung tơdroăng hâi kố, mâu tơdrá Rơteăng chuât ro tơniâ, chuât tung mâu tơdroăng rêh ối dêi rơpŏng, tung mâu leh hô̆i dêi pơlê pơla, rế tơxâng hâk vâ tơdroăng rêh ối hiêm mơno dêi kuăn pơlê, tơdrêng amê tơxâng tơdroăng kal vâ châ tơmâng, châ ‘nâng dêi tơmối ôm hyô.

A thôn Kon Trang Long Loi, cheăm Đắk Hà, kong pơlê Quảng Ngãi, on veăng ngê̆ nhân A Thui ƀă Y Nhui tá hiâm mơno hnê mơhno tơdrá vâi krâ nah, ki rơhêng vâ tối cho tôu chêng koăng ƀă rơhdruê. Ngê̆ nhân ưu tú A Thui hiăng ti tăng rah, hriăn plĕng ƀă pro mâu ting ning, klông pal, klông pút vâi krâ nah ƀă hnê tơdroăng rơhdruê vâi krâ nah.

‘’A hnê ăm kuăn pơlê xah mâu ting ning, chêng koăng. Á xuân tô tuăn ‘na tơdroăng rak rơhdruê, rơngêi xua mê á hriâm tơdroăng rơhdruê, rơngêi vâi krâ nah, pro hay tâ mê nếo, ‘nâi tơdroăng rơhdruê ki lâi mê á thế ăm kuăn pơlê tơdroăng rơhdruê ki mê’’.

Rơtế ƀă dêi mâi tung tơdroăng rak vế, hnê mâu khôi túa lĕm ki má môi dêi hdroâng kuăn ngo, ngê̆ nhân ưu tú Y Nhui tối ăm ‘nâi:

‘’Sap ing xo dêi pó á hlo dêi kơnốu hnê môi ngế mê ôh tá kâi ôh mê á hiăng kum dêi kơnố hnê ăm mâu ngế ki hriâm. Á hlo kơnốu á tôu chêng ăm vâi krâ môi tiah lâi, mê á ngăn vâ hnê ăm vâi krâ kuăn pơlê môi tiah mê. Pakĭng mê á ối chiâng axoâng sap ing drêng nếo 12 hơnăm ƀă hmâ lăm axoâng ƀă khu tôu chêng koăng’’.

Tơdrá Rơteăng a Tây Nguyên gá hên khât, môi tiah Rơngêi, Ting ting, Chiếo, Ayŏ, Ding duôt, Tôn, ‘Nhuăi, Tơngi, Rơvế, Kơhôi, Kơhui, Hơdruê, Xơ-iăng, Hdrôu, A Hôi, Plet… Rêm túa tơdrá pơrá ai ki rơrêk, tíu ki tot ƀă tơdrá pơra phá dêi rơpó.

Rơngê – môi tung mâu tơdrá ki choâ ‘lâng, hơniâp khéa châ vâi krâ nhŏng o rơngê choâ ‘lâng, tá hiâm ta mơno. Mâu rơkong rơngê tung tơdrá Rơngê mê ai hên túa, rak ki lĕm tro krê. Rơkong rơngê hmâ tơdrăng lĕm, ai ki rơrêk tơrŭm ƀă dêi rơpó, rế vâ rak túa chuât ăm tơ’lêi rơngê, rế tơkŭm tiô troăng ki tơxâng dêi rơpó ăm tơ’lêi chôu, tơ’lêi pâ. Nhạc sĩ A Đŭh, Cho phŏ pơkuâ khu Ngê̆ thuâ̆t Hơdruê xuăng kong pơlê Kon Tum hneăng hdrối nah (nôkố ối tung kong pơlê Quảng Ngãi) ăm ‘nâi:

“Tơdrá rơngê ga chuât drêng ro, hâk phiu, sôk suâ‘na môi tơdroăng tơkŭm po ki lâi ‘lo. Tơdrá ki kố hmâ pơto pơtih, xúa ngê̆ thuât pơtih, chiâng vâ ô eăng ‘na tơdroăng rêh ối, pêi cheăng kâ. Tâng ngế ki hmâng mê tơmâng khât mê kô hlê ‘na ki pơxúa ‘na tơdroăng ki ngế rơngê vâ mơnhên tối tơdroăng klâi, xua ngế ki rơngê mê gá pơtih môi tiah mê la ôh ti xê vâ tối cho khât tiah mê ôh, vâi mung tơdroăng, kế tơmeăm tâ tá vâ tối túa rêh ối, tơdroăng pêi pro dêi kuăn mơngế, thăm nếo vâi rơngê ‘na ngế pú, ‘na ngế tơmối, ngế ki dế tơmâng vâi rơngê vâi kơ hlê plĕng tơdroăng pơto pơtih mê”.

Ngăn tiô kơ tơdrá rơngê chal vâi krâ nah dêi rêm kơpong tơnêi tơdrá Rơngê gá ai phá tơ-ê môi iâ ‘na tíu ki tot, tíu ki mơngối, lơ tơdrá tâk, tơdrá chu, drêng prŏng, drêng prông. Tơdrá Rơngê dêi kơpong Đăk Tô, Tu Mrông mê châ rơngê tiô tơdrá ki choâ ‘lâng, mơhno tơdroăng ki ôh tá tơbréa, thâ, ga chôa ‘lâng, rơnguâ, hơniâp lĕm, mơngế Rơteăng a kơpong Kon Plông mê vâi rơngê tiô môi tơdrá rơrêk mơngối ton, ôh tá tot, mơ’nui ƀai rơngê rế thăm mơdêi prŏng a’ngêi tâ.

Tơdrá Rơngê cho tơdrá ki choâ ‘lâng, mơhno tối hiâm mơno môi tiah tơdroăng ki tơpui tơno pơla vâi rơtăm ƀă vâi droh, lơ vâi kơnốu ƀă vâi kơdrâi. Tơdroăng ki lĕm tro má môi dêi tơdrá Rơngê kố cho drêng ngê̆ nhân dế rơngê a tơdrá ki ôh ti prông, ôh ti xê prŏng, mê kơdrâ rơngê tâk a tơdrá ki prŏng. Tiô nhak sih A Đŭh, tơdroăng rơngê ki chía mơdêi, tơdrá tiah mê châ ngăn cho tơdroăng ki vâ mơhno mơnhên xiâm, cho ki xiâm dêi ƀai rơngê, tơdroăng ki pro hơniâp ro ăm ngế ki hmâng.

“ ‘Na ki kơtăn dêi tơdrá Rơngê gá tâk chu môi tiah lâi mê ai túa krê, phá ƀă mâu tơdrá ki ê. Gá hơniâp ro tâ a tíu ngê̆ nhân dế rơngê a tơdrá ki ôh ti prông, xuân ôh tá xê prŏng luâ râ, mê troh a dế ƀai mê ngê̆ nhân hơdruê tơdrá ki kơtăn hơngế, tơkéa vâ tối a kơlo má 8, mê cho tơdroăng ki tơviah, ro khât dêi tơdrá Rơngê kố. Tơdroăng ki rơngê cho rơhêng vâ tối nhên ‘na môi tơdroăng ki klâi ‘lo, tơdrêng amê, vâ ngê̆ nhân mơhno dêi rơkong rơngê dêi tơná, pro chiâng tơdroăng ki ăm vâi ngế ki rơhêng vâ hmâng. Maluâ rơngê a tơdrá ki prŏng, la ngê̆ nhân ôh tá kơ-o, khúa krôk, mê rơkong ối rơmuăn lĕm. Kố cho túa ki krê dêi tơdrá Rơngê ki iâ hlo mâu tơdrá hơdruê ki lâi ai tiah mê”.

Tơdroăng ki Rơngê mê gá hên sap ing mâu tơdroăng ki tơpui tơno ƀă nôu pâ, on veăng, tơhmâ pơla kơnốu ƀă kơdrâi, tơdroăng pâ nhuô̆m pơlê pơla xiâm, ƀă túa ki tơpui tơno, ki rơkê tung cheăng kâ, tơdah koh hâk hơnăm nếo ƀă hên ki ê. La tung tơdrá Rơngê ai xúa rơkong pơto pơtih, la ƀă mâu khu rơxông ối nếo nôkố xuân ai hên droh rơtăm hiăng, dế hriâm ƀối ƀă hơdruê tơdrá ki kố. Ngoh A Sương a thôn Long ‘Jŏn, cheăm Dục Nông, kong pơlê Quảng Ngãi, tối:

“Rơngê cho tơdrá ki kơnía git khât dêi jâ pôa pin rôh nah hiăng ‘măn chôu ăm pin, mâu rơkong rơngê, nâl pơto pơtih tung Rơngê ga ai túa krê xêh. Tơdrá ki kố ôh ti xê to ngế ki krâ rơngê ƀă hmâng mê mâu rơxông ối nếo môi tiah ngin kố hmâng xuân hlê ƀă tâ ro, ki kơnía git tung dế dêi mâu nâl Rơngê mê. Á hmâng mâu ngế ki krâ vâi rơngê ‘na tơdroăng rêh ối dêi tơná, tơdroăng cheăng kâ dêi tơná, rơpŏng hngêi, ô eăng ‘na pêi chiâk pêi deăng. Vâi rơngê pơto pơtih ro khât, sap ing mâu tơdroăng ki kố troh a tơdroăng ki ê gá tơtro ƀă dêi rơpó. Nôkố, á rơtế ƀă khu vâi droh rơtăm tung thôn pơlê dế mơhriâm rơngê, ting ting, ayŏ ƀă mâu tơdrá rơngê, ting ting ki ê há, hâk vâ ‘nâng”.

Tơdrá Rơngêi hiăng hmâ tâng tung tơdroăng rêh ối, pêi cheăng  kâ, cho kế ki pro pơro ‘na tuăn ngôa, tơdroăng Rơngê ôh tá chiâng lôi tung kuăn pơlê mơngế Rơteăng, ôh ti xê to tâng chuât tung mâu hâi leh, lơ hâi mơdĭng a rơnó pơtê mê ối tâng chuât tung mâu rôh po xah ôm hêi, tơdah lo hơnăm nếo, kuăn pơlê a mâu thôn, pơlê xuân dế pơtối rak vế ƀă pêi pro. Pôa A Lih, krâ pơlê buôn Kon Wang, cheăm Tân Tiến, Dak Lak ăm ‘nâi:

“Tiô túa tơlá rêh ối dêi kuăn ngo Rơteăng akố, pakĭng rơkong tơpui, rơkong rơkâu ki lĕm tro má môi tung hơnăm, kuăn pơlê Buôn Kon Wang ối hâk tơngăm ƀă pơtối rak mâu tơdrá Rơngêi, Ting ting dêi jâ pôa pin nah ‘măn ăm. Ngin Rơngêi - Ting ting sôk ro hơnăm nếo, rơkâu dêi rơpó ƀă tơdrá Rơngêi. Tung tơdroăng xah hêi ro dêi rơpŏng hngêi ƀă kuăn pơlê, ngin ối ting ting êng tiâ, hơlêm, mơhnhôk dêi rơpó hlối hnê ăm mâu vâi muăn - kuăn cháu xo ah hmôi vâ vâi pôi tá piu lôi túa lĕm tro dêi kuăn ngo tơná pin”.

Ing tơdroăng tăng ‘nâi plĕng tơdrá Rơngêi - Ting ting Rơteăng, pá môi hdroh nếo pin hlo ki lĕm tro, vêa vong tung rêh ối krá tơniăn ƀă ki lĕm tro hên tơdroăng dêi kuăn pơlê kơpong Tây Nguyên, ing idrâp têng nêng chuât xơtó tung tơdroăng rơngêi tiâ pro tơhmâ, mâu tơdroăng rơnguâ, pơlông pro ăm kuăn hdrêng hmâng hêng koi hlâk lĕm, troh tơdrá Rơngê hơniâp ro ƀă idrâp chuât drêng têi drêng chôa môi tiah rơkong tơpui hiăng pro ăm mơngế ki hmâng tâng ro tơviah, tối ‘na hiâm mơno, túa rêh ối ƀă púi vâ dêi kuăn pơlê mơngế Rơteăng ing to lâi rơxông hdrối mê hía nah troh nôkố.