VOV4.Jarai - Amăng abih bang hơdôm bruă ngă hơkru\, biă `u le\ bruă hơkru\ tlaih rơngai djuai ania, tơlơi pơsit hrơi mông gal, prăp lui khul gru\p tu\ mă tơlơi hrơi mông le\ hơdôm tơlơi yôm phăn biă. Bruă tơgu\ hơkru\ mă glăi gong gai amăng tơngan m[s amăng rơnuk ngă hơkru\ blan sapăn thun 1945 jing sa tơlơi brơi [uh tơlơi hơde] hmar amăng tơlơi pơsit  hăng ]râo ba tu\ mă tơhnal gal tơgu\ hơkru\ mơng Wa Hồ hăng Ping gah ta.

            Bruă ngă hơkru\ blan sapăn le\ truh mơng tơlơi gơgrong prăp lui khul gru\p, bôh thâo pơjing tơhnal, tu\ mă tơhnal gal, khom mă glăi truh kih tơlơi rơngai. Bruă tơgu\ hơkru\ thun 1945 jing bruă prăp lui sui thun lom Ping gah dêh ]ar Việt Nam dưi pơdo\ng hăng [ơi anăp git gai bruă blah tlaih rơngai djuai ania. Bruă anai dưi pơtrut ta` lom bruă blah ngă rong lon tơnah tal 2 gluh đ^, biă `u lom Khoa mir sir Hồ Chí Minh glăi pơ\ dêh ]ar [ơi anăp git gai bruă hơkru\ Việt Nam. Thun 1941, Ping gah dêh ]ar ta hmâo pơsit dưi tơlơi amăng lon ia pơ plih ta` hăng ba tơbiă tơhnal tlaih rơngai djuai ania yơh dlông hloh. PGS.TS Phạm Xanh, Sang hră Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội lăi le\: “Tơhnal gal amăng ngă hơkru\ blan 8 anun le\ phát xít Nhật yơr tơngan [ing go\p. Anun jing mông gal hmâo bơdjơ\ nao abih bang bruă blah ngă [ơi Thái Bình Dương. Kơnong kơ hmâo Ping gah Cộng sản Đông Dương mă yua hmâo tơhnal gal anun hăng pơplih tơhnal gal anun jing tơlơi pioh kơ bruă hơkru\ blan 8 truh kih. Mơnuih lăng tui, gloai tui hăng mă tu\ tơhnal gal anun jing Ping gah Cộng sản Việt Nam.”

            Hăng bruă hơkru\ blan 8, tơhnal gal do# glăi ara\ng lăng amăng rơwang 20 hrơi, pơ phun mơng hrơi Pơtao dêh ]ar Japan lăi pơto\ng yơr tơngan lơ 13/8/1945 hăng pơđut lom khul ling tơhan [ing go\p `u mu\t nao suăk mă phao kơtoang dêh ]ar Japan [ơi lon ia ta lơ 5/9/1945. Tơdah pơ phun tơgu\ hơkru\ mă glăi gong gai [ơi đơ đam dêh ]ar hlâo kơ lơ 13/8 hăng tơdơi kơ lơ 5/9 leng kơ [u hmâo bruă truh kih ôh, yua kơ hlâo kơ lơ 13/8, khul ling tơhan dêh ]ar Japan do# kơtang đu], m[s ta amra răm rai lu drah kơtak, bơ\ tơdơi kơ lơ 5/9, [ơi lon ia hmâo lu [ing ayăt. Bruă ngă hơkru\ dêh ]ar Việt Nam amra rơngiă h^ tơhnal gơgrong hlâo hăng amra bưp lu tơlơi tơnap pơkon. Hmư\ tui tơlơi iâu ba mơng Ping gah hăng Wa Hồ, rơbêh kơ 20 klak prak neh wa amăng đơ đam dêh ]ar ta ha amăng ple\ tơgu\ hơkru\ mă glăi gong gai hơkru\. Amăng rơwang akă djop ha mơkrah blan, hơdôm plơi pla amăng đơ đam dêh ]ar dưi tlaih rơngai laih. Pô kơsem min gru grua Dương Trung Quốc brơi thâo: “Dong mơng bruă tơgu\ hơkru\ [ơi Hà Nội, [ing ta [uh kơnong kơ amăng rơwang sa wot hrơi tơjuh le\ Huế, Sài Gòn hăng đơ đam dêh ]ar dưi hmâo mă laih gong gai. Pơdah laih pran jua pơlir hơbit, khul ling tơhan hmâo prăp lui laih, tơlơi git gai ta`, hmar [ơi đơ đam dêh ]ar ta sui, amăng tơlơi jơlan nao rai, tơlơi pơhing lăi pơthâo nao rai tơnap tap biă, samơ\ dưi tơgu\ hơkru\. Pơdah laih pran jua mơng m[s hăng tơlơi git gai mơng Jơnum min Việt Minh.”

            Ngă tui bôh than mơng Bruă hơkru\ Blan 8, Ping gah hăng m[s dêh ]ar ta glăk pơplih phrâo dong hăng mă dong hơdôm bôh than truh kih lăp ư-ang. Truh kih anun le\ bôh tơhnal mơng tơlơi pơ]eh phrâo mơng Ping gah hăng m[s dêh ]ar Việt Nam, jing jơlan tu\ mă hơdôm tơlơi kiăng hrăm tui ano# găn gao mơng gru grua hrưn đ^ mă glăi tơlơi rơngai djuai ania hăng pơdo\ng lon ia 70 thun rơgao yap mơng hrơi ngă hơkru\ blan 8 truh kih. Mơng rơnu] thun 80 mơng rơnuk thun 20, hlâo kơ tơlơi rung răng glông bruă mơnuih mơnam rong lon tơnah ăt kah hăng tơlơi rung răng bruă bơwih [ong mơnuih mơnam amăng lon ia, Ping gah dêh ]ar Việt Nam khin hơtai lăng tơpă laih tơlơi sit hăng pơsit pơ phun bruă pơplih phrâo đơ đam lon ia. Tui hăng PGS.TS Nguyễn Văn Nhật, Anom kơsem min bôh thâo mơnuih mơnam, bôh than rơbêh kơ 30 thun ngă tui bruă pơ plih phrâo pơdah jơlan gah pơ]eh phrâo hăng djơ\ mơng Ping gah hăng m[s Việt Nam: “Ră anai [ing ta glăk amăng jơlan nao mu\t hrom jar kơmar dơlăm anun [ing ta khom prăp lui djop tơlơi. Prăp lui klă thơ [ing ta hmâo tu\ yua prong amăng tơlơi mu\t hrom. Anun le\ tơlơi găn gao hơkru\ blan 8 hmâo ba tơbiă kơ [ing ta. Dua le\ hơne] mă tơlơi dong yua mơng jar kơmar pioh pơdo\ng hăng pơgang Lon ia samơ\ khom djă pioh kơja\p tơlơi rơngai gơgrong pô hăng pơhlôm lon ia. Việt Nam khom mu\t hrom ngă tui pran kơtang djuai ania hăng pran kơtang rơnuk phrâo, hơne] mă dlông hloh ngăn rơnoh mơng gah rơngiao djru ngă brơi Việt Nam đ^ kyar ta` hăng kơja\p ph^k.”

            Bruă hơkru\ Blan 8/1945 – gru pơđom pioh mơng djuai ania, tơlơi yôm phăn amăng gru grua Việt Nam ăt do# hơnong bôh yôm mơn. Amăng anun, bruă pơsit, thâo hăng mă yua tơhnal gal le\ tơlơi kiăng  hrăm tui ăt do# hơnong mơn bôh yôm amăng bruă pơdo\ng hăng pơplih phrâo lon ia ră anai.

                                                                        Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr