VOV4.Jarai - Kiăng đ^ kyar bơwih [ong kah hăng pơkra hnoh ia, pla phun pla sui thun, pơdo\ng kual tuai ]ua\ lăng mơ\ amăng rơwang mơng 7-8 thun je# hăng anai, 360 rơbâo ektar dlai [ơi kual }ư\ Siăng jing h^ tơkla. Bôh than pioh glăi le\ ayuh hyiăng [u klă ngă, ia ling dăo, kơ[ah ia truh na nao hăng rơnoh jai hrơi kơtang tui. Ngă hơge\t kiăng mơtah glăi kơ dlai tlôn le\ tơlơi ba tơbiă kiăng biă, jing tơlơi do# gơgrong mơng pơgi kơdih anai. Tơlơi ]ih:  “Luk puk hơdôm rơwang bruă do\p mă dlai” po\k phun kơ hơdôm tơlơi ]ih “Kual }ư\ Siăng rơngiă hơdôm rơtuh rơbâo ektar dlai – ano# tơnap prong kơ tơlơi đ^ kyar” mơng gru\p ]ih tơlơi pơhing Gong phun jua pơhiăp dêh ]ar Việt Nam do# mă bruă [ơi kual }ư\ Siăng lăi nao kơ tơlơi anai.

            Amăng ha a`rông ha a`rông dlai rơbuh rap, dang tơthă. Sa dua pong kyâu ăt do# tơdjah kơtak mơn. Kyâu gơ\ [ing hyu mă kyâu ba đuăi laih, kơnong kơ do# glăi hơdôm nam sơ-oă raih daih, tơdu\ hăng than hla tơpriao. Anun le\ tơlơi rôk tui jơlan amur amăng kual tuai ]ua\ ngui lăng dlai tlô Bản Đôn, [ơi să Krông Na, tơring glông Buôn Đôn, tơring ]ar Daklak. 10 thun hlâo dih, rơbêh kơ 1.300 ektar dlai kual anai dưi jao kơ Sang bruă kơ su tơring ]ar Daklak ngă bruă wai lăng tuai ]ua\ lăng dlai tlô. 3 thun je# hăng anai, bruă bơwih [ong [u ba glăi bôh tơhnal, kual tuai ]ua\ ngui lui lơi hong, dlai hmâo pô mơ\ kah hăng [u hmâo ôh, [ing hyu mă kyâu hơdơ\ hor ngă bruă gơ`u. Ơi Nguyễn Ngọc Sanh, Kơ-iăng khoa Sang bruă kơ su Daklak, lăi pơblang: Dlai [ơi Bản Đôn le\ thun 2012 [ing gơmơi jao laih kơ Sang bruă wai lăng tuai ]ua\ ngui Bản Đôn, samơ\ dơng mơng anun truh ră anai ăt akă dưi pơsir giong mơn, anun sang bruă kơ su Daklak khom mu\t amăng dlai anun tui tơlơi gum pơhiăp mơng Jơnum min m[s tơring ]ar le\, ră anai sang bruă tơnap biă, samơ\ hrim blan ăt khom pơkiăo nao mơn 10 ]ô mơnuih pơgang dlai mu\t nao [ơi anun kiăng wai lăng dlai.

Dlai [ơi kual gru grua Bản Đôn, Daklak ara\ng koh drôm

            Ha rơbâo ektar dlai tlô Bản Đôn mơ\ khul pơgang yap mă hăng ]ơđeng tơngan le\, bruă rơngiă dlai le\ tơlơi [u tlaih ôh. Anai ăt le\ tơlơi mơng lu rơwang bruă pơkon amăng mrô rơbêh kơ 100 rơwang bruă dưi jao lon jao dlai pioh đ^ kyar bơwih [ong mơnuih mơnam [ơi tơring ]ar Daklak. Ră anai, Daklak hmâo giam truh kơ 30 rơbâo ektar dlai hmâo m[s ro# mă, bơrơsua mă. Ơi Nguyễn Quốc Hưng, Khoa anom wai lăng dlai kyâu tơring ]ar Daklak, lăi tui anai: Bôh tơhnal mơng gơ`u le\ mu\t mă lon pioh bơwih [ong, lu [ia\ gơ`u ăt mă yua prak mơn pioh wai lăng dlai, khă hnun hai khul mơnuih mơng hơdôm bôh anom bruă bơwih [ong anai [u hmâo bruă gơgrong ôh hăng hơdôm sang bruă đang kyâu, anun tưnap tap biă, m[s mu\t nao mă tu\, do\p mă kyâu mơ\, bôh nik `u ră anai kyâu ăt [u do# mơn.

            Jao dlai kơ anom bơwih [ong hăng pioh rơngiă dlai tlô le\ tơlơi hrom [ơi hơdôm tơring ]ar kual }ư\ Siăng. {uh rơđah kơ hơdôm rơwang bruă do\p mă dlai [ơi kual anai khom yap truh jơlan hơdră pơplih 50 rơbâo ektar dlai hơhuai hơdai nao pla phun kơ su mơng tơring ]ar Gialai. Truh ră anai hơdôm anom bơwih [ong phă abih laih rơbêh kơ 27 rơbâo ektar, đa le\ rong phă wot hơdôm kual dlai gah rơngiao kơ kual pơkă. Dlai rơngiă, kơ su le\ glăk blư\ ku\p hăng blư\ đang, ano# do# glăi le\ lon dưi hmâo anom bơwih [ong e\p djop tơhnal kơ]e] mă, khă hmâo tơlơi pơkă amăng tơlơi phiăn hai. Ơi Phạm Đình Thu, Khoa Jơnum min pơ ala m[s tơring ]ar Gialai, brơi thâo: Bruă po\k pơhai ngă tui je] đơi, ngă rơ rik, yua anun kual pla kơ su [ơi kual lon dlai hơhuai hmâo gru nam djai tui [ơ [rư\, sa dua blah đang pla glăi laih samơ\ bluh ]a\t đ^ [u hiam ôh. Ră anai hơdôm bôh anom bơwih [ong gơ`u rong pơ plih mă bruă hơdai nao pla phun pla pơkon mơ\ [ing ta [u dưi wai lăng, phrâo tom dih anai kơnong kơ lom gru\p hyu e\p lăng nao kah mơng thâo krăn.

            {ơi tơring ]ar Daknông, hăng hơdră bruă [u mă prak apah yua lon, jak iâu anom bơwih [ong nao tuh pơ plai, kơnong kơ amăng hơdôm thun, tơring ]ar anai jao laih rơbêh kơ 30 rơbâo ektar lon hăng dlai pioh ngă tui hơdôm rơwang bruă đang hmua, đang kyâu. Tơhnal đ^ kyar akă dưi, kơnong kơ [uh [ơi anăp hơdôm rơwang bruă anai glăk pơgo# truh bruă pơkă hơdră bruă, pơjing rai dơng lu ano# [u hơđong amăng mơnuih mơnam. Tơlơi phă dlai, s^ mdrô, sua mă lon dlai truh na nao. Tơring ]ar khom pơhrui mă glăi 13 rơwang bruă đang hmua, đang kyâu, glăk pel e\p mă pơhrui glăi 17 rơwang bruă dơng. Gơnong bruă wai lăng tơlơi anai tơgu\ kơđi hơdôm rơtuh mơta tơlơi blơi s^ lon dlai [u dah pioh phă dlai [u djơ\ phiăn, pơsir kơđi hơdôm mơnuih ngă soh, mơng ako# phun pơgang brơi [ing phă dlai s^ lon truh khoa apăn bruă anom bơwih [ong dưi jao brơi, hăng wot sa dua ]ô mơnuih apăn bruă bơdjơ\ nao.

Phă dlai [ơi Gia Nghĩa, Daknông blan 8/2015

            Bruă brơi apah yua lon le\ tui anun, bruă pơlir hơbit anom bơwih [ong hrom pla kyâu, pla kyâu sui thun do# dleh tơnap hloh. {ơi Sang bruă đang kyâu Quảng Tín, tơring ]ar Daknông, hơdôm rơbâo ektar dlai dang tơthă. Lu mơnuih apăn bruă do# amăng sang mơnă, sang bruă do# tơgoan lui bruă, lon le\ m[s sua mă, pơdo\ng mă plơi, pơdo\ng mă ấp jing anih anom lu mơnuih anăp nao pơ\ Dak Ngo. Ơi Đỗ Ngọc Duyên, Khoa Gơnong bruă wai lăng bruă đang hmua hăng pơđ^ kyar [ôn lan tơring ]ar Daknông lăi kơ bruă rơngiă dlai [ơi Dak Ngo: 9 bôh sang bruă pơlir hơbit hrom abih bang kual lon prong 1984 ektar amăng anun hmâo năng ai `u 1200 ektar dlai le\, ngă rơngiă laih rơbêh kơ 1000 ektar. Bơ\ hăng dua bôh anom bơwih [ong phrâo hmâo hơdră pơtrun nao pel e\p pơjing rơwang bruă đu], samơ\ ngă tui laih bruă pla phun kơ su hăng phun pla sui thun. Abih bang hơdôm rơwang bruă biă `u kiăng kơ mă tu\ lon đu].

            Hơdôm rơwang bruă hmâo tơlơi ngă soh le\ mă pơhrui glăi. Rơwang bruă bưp tơnap tap le\ anom bơwih [ong glăi rơkâo tla dlai kơ kơnuk kơna. Bôh tơhnal pioh glăi hrom leng kơ dlai rơngia lon hmâo ara\ng go# mă. 5 thun hlâo, lom lui h^ bruă hơdôm plah tơsiong đang kyâu Quảng Tân, }ư\ Ju\t, tơring ]ar Daknông jao glăi hơnong laih hơdôm pluh rơbâo ektar lon kơ hơdôm sang bruă kơ su Phú Riềng, Đồng Phú (gah Gru\p kơ su Việt Nam) pô pla phun kơ su hăng pơkă kual pơgang dlai. Ră anai phun kơ su pla giong, anom bơwih [ong rơkâo tla glăi hơdôm blah dlai do# glăi yua kơ [u djop pran wai lăng pơgang ba. Ăt rơkâo tla dlai kơ tơring ]ar Daknông anai, do# hmâo Sang bruă pơkra hnal kyâu MDF Long Việt pơ\ tơring glông Dak Song, dlai kyâu pla le\ [ia\ mơ\ dlai rơngiă truh kơ 900 ektar. Amăng hơdôm hrơi do# tơguan ngă tui hră pơ-ar le\, dlai rơngiă na nao hăng rơnoh ta` hloh. Ơi Nguyễn Tiến Sơn, Khoa Anom bruă đang kyâu Daknông, lăi: Hơdôm rơwang bruă anai dưi hmâo tơring ]ar Daknông brơi apah dlai apah lon, samơ\ lom po\k pơhai le\, dlai [u dưi wai lăng ôh, pioh rơngiă dlai rơngiă wot tom lon, yua kơ m[s mă tu\ ngă đang hmua. [uh gun, anun gơ`u tla glăi hă, tơring ]ar glăk pel e\p pơsit glăi bruă gơgrong pioh ba truh pơplih prong gah dlai tlô, gơ`u tla samơ\ ăt akă ngă giong hră pơ-ar mơn.

            Kơnong kơ do# 7 thun (mơng thun 2006 truh 2013), đơ đam kual }ư\ Siăng hmâo 700 rơwang bruă dưi pơsit hră pơ-ar tuh pơ plai hăng abih bang kual lon dlai rơbêh kơ 215 rơbâo ektar le\, truh ră anai ha mơkrah mrô kual lon anai [u do# dơng tah. Bôh tơhnal kơ đ^ kyar bơwih [ong mơnuih mơnam akă [uh rơđah, samơ\ bôh tơhnal pioh glăi le\ ayuh hyiăng [u klă ngă, ia ling dăo, kơ[ah ia truh na nao. Tơlơi phă dlai bơrơsua mă yua lon truh na nao [ơi djop plơi pla. Anom bơwih [ong dưi jao hơdôm rơtuh rơbâo ektar dlai, lom anun ăt do# mơn lu m[s [un rin kơ[ah lon, kơ[ah bruă mă. Ơi Lê Trọng Trinh, Khoa Sang să Ea Hleo, tơring glông Ea Hleo, tơring ]ar Daklak, lăi tui hăng anai: Rơbêh kơ 7000 ektar ngă tui rơwang bruă le\ tơlơi ]ang rơmang blung a pơjing bruă mă kơ m[s [ơi să akă dưi ngă tui ôh. Ră anai hơdôm kual lon amra dưi ngă đang hmua le\ gơ`u brơi anom bơwih [ong apah yua laih, mrô do# glăi kiăng đ^ kyar bơwih [ong thơ kơnong kơ hmâo jơlan gah le\, pla kyâu pơlir hrom hăng m[s [u dah jao dlai kơ m[s.

            Dơng mơng rơnu] thun 2011, Khoa dêh ]ar ta mă yua tơlơi ]râo ba kơ bơkơtưn hơdôm bruă je] pơgang dlai tlô, pơdơi hơdôm rơwang bruă đang hmua, đang kyâu [ơi lon hlâo dlai, tơlơi luk puk hơdôm rơwang bruă do\p mă dlai [ơi kual }ư\ Siăng glăk rơkâo Khoa dêh ]ar ta pơtlaih hơdră pơtrun pơdơi hơdôm rơwang bruă [ơi lon hmâo dlai, brơi să po\k pơhai dơng hơdôm bruă đang hmua, đang kyâu pioh mă tu\ ano# gal mơng lon mơnai. Bôh tơhnal mơng hơdôm rơwang bruă hơđă\p akă pơsir hơđong ôh, dlai }ư\ Siăng glăk kơdo\ng glăi hăng hơdôm tơhnal amra pơplih phrâo hơdai nao bruă pơkon.

            Bruă đ^ kyar bơwih [ong mơnuih mơnam khom ngă hơdôm tơring ]ar kuak }ư\ Siăng brơi pơplih lu kual dlai pioh ngă tui rơwang bruă pla phun kơ su, pla phun pla sui thun, pơdo\ng anom mă yua jơlan nao rai, drai apui lơtr^k, hnoh ia… Tui tơlơi pơkă amăng tơlơi phiăn, lom pơplih bôh than mă yua lon dlai thơ pô tuh pơ plai khom pla pơ ala glăi kyâu dlai rơngiă h^ anun, samơ\ abih bang hơdôm rơwang bruă leng kơ [u ngă tui tơlơi pơkă anai ôh, ngă kual }ư\ Siăng rơngiă hơdôm rơtuh rơbâo ektar kơnong kơ [ia\ thun đu]. Rơkâo ơi pang, yă dôn hăng [ing gơyu\t krăp pơđok dơng tơlơi ]ih “Do\ng hnưh kơ dlai hơbin dưi tla?” [ơi glông ]ra\n anai hrơi pơgi.

                                                                                                Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr