VOV4.Jarai-Dong mơng sui laih adơi ayong, adơi amai do\ pơ anih do\ hrom hơb^t ha boh sang mơng Gong phun jua pơhiăp dêh ]ar Việt Nam pơdong [ơi kual }ư\ siăng iâu kơ ayong Kpă Simon Kơ-iăng Khoa  [irô Gong phun pơtui jua pơhiăp dêh ]ar Việt Nam [ơi kual }ư\ siăng le\ ayong tha [udah tha plơi. Tơlơi iâu pơgui anai hlong hmư\ hing truh pơ sang ano\ iao gah amăng [on [ut plơi prong anih gơ`u do\, [ing apăn bruă amăng phường, amăng khul gru\p lom phường wo\t hăng adơi ayong ngă bruă mă tơlơi pơhing phrâo pơ Hà Nội hai, sit hơmâo nao ngui, mă bruă pơ kual }ư\ siăng lêng iâu kơ  ayong Simon tha plơi }ư\ siăng soh.

          Ayong Simon prong dlông kah hăng Lao [udah Kur. Hơmâo ha wo\t `u jak nao blơi jep, kl^ juă, e\p sui s^n, truh pơ ha anih s^ mơdrô anun hơmâo h^ kl^ juă [rô tơkai `u. Pô s^ hlong brơi kơ `u hlao, yua dah dua thun laih [u hơmâo pô blơi ôh jep anai, [u hơmâo pô [rô tơkai!. Hlăk do\ pral, tơlơi ngui ngor mơ`um tơpai [iêr mơng `u arăng pơhmu kah hăng  rơman mơ`um philatop. Ngui ngor pơ sang `u, djo\p pô măt tơpai, samơ\ ayong Simon do\ tơngal `u. Yua kơ tơngal huăi tơpai ruă anun yơh, `u pô dong rơmet h^ go\ amo\, ]ơlu\ mo\ng laih  arăng [ong mơ`um pơ sang `u.

Kpă Simon glăk do\ pôr amăng anih  mă tơlơi pơhiăp pơhiăp hăng tơlơi  Jarai  gong phun jua pơhiăp Việt Nam

            Lom phrâo ako\ pơdong sang bruă Gong phun pơtui jua pơhiăp Việt Nam [ơi }ư\ siăng, ơi Lê Đình Đạo Kơ-iăng khoa wai lăng Gong phun pơtui jua pơhiăp dêh ]ar Việt Nam hơđăp, hlak anun `u ngă khoa anom bruă [ơi kual }ư\ siăng ta anai tơ`a kâo hăng ayong Simon:

            -Dua gih mơ`um ia do\ dong hnưh hă ?

Ayong Simon tlao hăng lăi glăi:

            -{u hơmâo ôh ayong khoa ah, yua kâo brơi prak hla rơnoh yom đơi, pô s^ mơdrô [u hơmâo prak hlai pơglăi ôh, anun ]ih anăn dong hnưh.

            {ing adơi ayong ]ih pôr tơlơi pơhing gong phun pơtui jua pơhiăp dêh ]ar Việt Nam [ơi }ư\ siăng hơdor tơngia kơ ih na nao lah. Phrâo tơbiă mơng sang hră gưl prong, glăi mă bruă aka [u thâo bruă đơi ôh, `u yơh pơtô pơ]râo brơi tong ten. Dong mơng  tơlơi mă tơngan hăng arăng, truh kơ tơlơi iâu nao rai adơi ayong, tơl bruă pơtek nao rai kơ]ok mơ`um tơpai truh kơ bruă pơdo\ ung mo# rơkơi bơnai ăt `u pơtô ba abih. Tơl bruă pơ anăn kơ ană phrâo tơken, ngă hră kơ ană bă phrâo tơkeng,  djo\p pô kơnang kơ `u soh. Djo\p tơlơi truh pơ tơngia tha plơi, djo\p bruă truh pơ tơngan tha plơi soh djru. Abih bang bruă lêng kơ klă hiam soh. {ing ]ơđai muai [ơi anih sang do\ hrom lu mơnuih  sit [uh ayong Simon pơ rơhao mơtam mơak, nao kơkuh kơ wa sit glăi mơng sang  hră, hlâo kơ nao sang hră. Hơmâo pô iâu ơi, hơmâo pô iâu wa, đơ đa iâu met. Ama am^ hil, puăi kơtang ăt đuăi nao kơ wa Simon mơn hia rah; kiăng nao mơnơi loai ia ăt nao rơkâo wa Simon lăi brơi am^ ama brơi ană nao mơnơi loai ia pơ dơnao arăng man  pơdong, sit hrăm hră thâo, hơmâo puăng pluh ăt glăi pơthâo kơ `u soh.

            Ayong Simon thâo krăn lu mơnuih, ]ơmah puăi tlao rơmha] anun yơh tuai nao ngui na nao pơ sang `u. Hơmâo mơnuih nao do\ đih đom pluh hrơi, mơkrah blan ăt `u jum asơi huă, tơpai mơ`um na nao, truh mông glăi brơi tui kơ prak đ^ rơdêh dong. Hrim wo\t glăi pơpă thơ, lăng kah hăng plơi pla pô soh. Arăng akă brơi tơpai ]eh, ]uh mơnu\, [udah ]uh un [ong huă. {ơi ano\ prak `u pô soh jum tuai. Hmư\ dơnai ]ing, [rư\ hơmâo mơnuih đ^ sang mơ`um tơpai jai lu tui laih anun arăng adoh yơh tơlơi adoh đưm djuai ania [iă hăng akhan hri.

Lom hyu mă bruă pơ plơi pla amăng kual }ư\ siăng thun 1998

            Thun 1994, lom pơdơi bruă mơng anom bruă gru grua boh thâo tơring glông Ea Kar tơring ]ar Daklak pioh glăi mă bruă  pơblang hăng pôr tơlơi Jarai Gong phun pơtui jua pơhiăp dêh ]ar Việt Nam, hlak anun `u mă bruă kơnuk kơna [ong prak, huă braih kơnuk kơna 15 thun baih, `u thâo hluh lu laih kơ tơlơi phiăn, gru grua djuai ania [iă kual ]ư\ siăng. Do\ mă bruă pơ Anom gru grua boh thâo tơlơi pơhing `u pơtô arăng soang, tăp năng hyu mă bruă truh pơ hmua pơdai. Đuăi hyu lu anih anom, anun yơh, thâo djop [on lan amăng kual }ư\ siăng. Ană mơnuih hăng tơlơi  ]ơmah, pran jua thâo khăp kơ djop mơnuih lăng kơdrưh kah hăng phun kyâo tơnia, kjăp kah hăng kyâo sar, [iă đu] mơnuih pơmin kơ `u ngă bruă kjăp phik ha anih. Samơ\ bruă mă tơlơi pơhing phrâo, pôr jua pơhiăp mơ\ dưi djă kjăp tơkai `u amăng bruă mơnuă.

            Hrim hrơi `u djă pioh na nao hơdrôm hră ]ih kơ ]ơđai sang hră. Hơdôm pluh thun hăng anai laih, ]ih pơđok tơlơi pơhing phrâo  ]ih pioh yơh hơge\t kiăng, tăp năng ming pơkra glăi tơlơi pơhing hlâo kơ ba pơblang, `u ăt ]ih glăi hơdôm boh pia aka [u thâo hluh pioh e\p lăng hơdrôm hră pơblang nik nak. Kơplah wah ]ơđeng ]râo hăng ]ơđeng krah `u tông đ^ bơ bul yua kơ djă gai ]ih lu đơi hăng djă hăt lem dju\p rah lom mă bruă. Sit nik năng ai `u `u ăt [u thâo lơi, `u ]ih abih hơdôm [e\ gai ]ih [i? Hơdôm pok hơdrôm hră ]ih `u jai hrơi lu tui, dăp đ^ ]răng kơpal tui jai hrim blan. Dong mơ\ng anăn [ing khoa moa dêh ]ar, djop anom bruă [ơi ro\ng lo\n tơnah [udah anăn plơi pla [ơi kual }ư\ siăng, `u ]ih pioh hăng tơlơi Yuan laih anun  boh hră Jarai. Rek, lo\m lui laih anun ]ih glăi, pơkra nao pơkra rai kiăng djơ\.

            Hyu hmư\, pơđok laih anun ]ih pioh amăng 20 thun laih ngă bruă anai [u hơmâo pô thâo ôh. Anun le\ `u  ]ih pioh hơdrôm hră pơblang nik nak gah bruă pơtui jua pơhiăp. Hơdrôm hră pơblang nik nak Jarai -Yuan -Prang [udah Yuan-Jarai hlâo adih kơnong 11 rơbâo boh hră, boh pia đu]. Hơdrôm hră `u glăk ngă ră anai truh kơ 30 rơbâo boh hră, boh pia. Gir ]ih pơkra giong hlâo kơ pơdơi lơtret, abih thun bruă. ~u lăi hăng kâo tui anun. Bruă hơge\t `u ngă khom abih pran jua yua kơ bruă yơh. Hơmâo ha wo\t kâo git gai bruă pơtui jua pơhiăp ngă sen. Hrơi anun hơmâo ayong Simon pơhiăp ngă sen, lom glăk pơhiăp rơ re\ mơak, apui kơđen mriah anih mă hiăp tu\ tơ ano# thăm h^. ~u glăk pơhiăp mơak baih, anun tơgu\ puăi mơtam pơ]râo hăng tơngan, pô gư\ măi pơmin puăi kơ gơ\ anun gơ\ pơdjai h^ măi, [u thâo tah anun le\,  pơhiăp tui hăng ano\ pơhrôp amăng tơlơi ngă sen. Hrim wo\t nao pơ plơi pla kual ataih, [uh [ing tha rơma [udah [ing mơnuih thâo hră pơar, thâo kơ tơlơi phiăn Jarai, kâo hrip mă hơdôm boh pơhiăp pơtưh [udah tơlơi adoh ba glăi kơ ayong Simon djă pioh. Ha wo\t tui anun, pơ Ayun Pa, tơring ]ar Gialai, kâo gư\ măi mă hiăp arăng akhan đưm 30 mơn^t. Giong bruă kâo tơ`a kơ pô akhan, ih hmư\ hlơi akhan, am^ ama, ơi yă ih akhan hă ? Ơ ơh, kâo hmư\ Simon akhan amăng bro# lah. Hmư\ mơak đơi, anun hơdor mơtam. Ayong Simon tu\ mă lu tơlơi bơni mơng mơnuih hmư\ bro# pơhiăp hăng tơlơi Jarai. Arăng thâo krăn kâo ngă bruă tom ayong Simon pơhiăp amăng bro#, mơnuih [on sang tơ`a: Sui [u hmư\ hiap Simon. Hơi ! Simon duăm hă [ing gơmơi [u hmư\ `u pơhiăp dong tah ha wo\t hrơi tơjuh anai? Anai yơh hră bơni [u hơmâo boh hră k^ ako\n hơmâo  tăm pong kơđom brơi, mơng abih bang mơnuih hmư\ bro# [ing gơmơi.

Nao mă hiăp adoh akhan đưm djuai ania Sedang Tu Mrông-Kontum

            Thun 2001, hơmâo tơlơi rung răng prong, yua kơ Ksor Kơk ngă khoa apăn ako\  plư ană plơi pla djuai [iă nao ngă lơgreo,  kiăng pơdong kơnuk kơna pơ anăn mă Kơnuk kơna Đêga wai lăng mă pô. Hơdôm boh plơi pla kual }ư\ siăng rung răng bruă kơđi ]ar. Lu mơnuih bral hơngal, hu\i rơhyưt. Ayong Simon hơmâo pơmin rai kơ hơdră pơtô pơblang pôr tơlơi pơhing mơak biă mă. Anun le\ nao pơ sang am^ Ksor Kơk pơ [on {roăi,  tơring glông Ia Pa, Gialai kiăng tơ`a lăng rơđah kơ tơlơi hơmâo laih anun pôr brơi mơnuih [on sang hmư\ bro# thâo tong ten jơlan hơdră mơng Ping gah, Kơnuk kơna ta. ~u ră ruai, puăi tom mơak  hăng am^ Ksor Kơk puăi hăng tơlơi Jarai. Gơmơi mă hiăp Wa am^ krôk laih anun pôr amăng bro#. Laih dong wa am^ Krôk pơtă pơtăn kơ ană plơi pla anăm hmư\ tui hiăp ană đah rơkơi `u jrôk jơlan, pơblư\ kơnuk kơna lo\n ia ôh. Kâo hơdor na nao yă tha anun tha rơma laih, kiăo tui ayong Simon trun rơ`an sang sô hơđăp tơ\i rơ\i laih mơn. Yă djă tơngan ayong Simon, ol kơdol pơhiăp rah [le\ ia mơta.

            Lê Bích Phượng, pô mă bruă hrom, tơdơi kơ hơtal nao anai, hơmâo lu tơlơi ]ih ako\ `u le\ Sang ano\  khoa mir sir Ksơr Kơk lăi hơge\t?’’ giong mơng anun hơmâo mă miđai ia mah tơlơi bơni tơlơi ]ih pơhing phrâo tơpă lom pơplông jua pơhiăp dêh ]ar hăng tơlơi bơni hră pơhing phrâo thun anun. Bruă mă mơng Kpă Simon tui anun lah, hơdip mơak klă samơ\ mă bruă abih pran jua. Hăng hơdôm jơlan hơdră pơtui jua pơhiăp dêh ]ar Việt Nam djop djuai ania [iă kual }ư\ siăng `u kơsem lăng tong ten biă mă. Ming pơkra rơđah bơ brang, hmư\  rơđah hlâo kơ  pôr kiăng huăi soh glăi, puăi [u djơ\ ano\. ~u nao pơ anih mă hiăp,  brơi [ing pôr khom pôr tơlơi pơhing amăng dêh ]ar `u pha ra hăng tơlơi pơhing dêh ]ar ta] rơngiao. Pơđok tơlơi hing ang, tơlơi pơhing bruă hmua pha ra hăng tơlơi pơhing blah wang, hơmâo tơlơi truh. Pơdah tơlơi ngă sen laih anun pôr tơlơi akhan lêng kơ pha ra soh.

            Jơnum kơ bruă mă, `u juăt pơhiăp kơtang, juăt akhah akhôn. Hơmâo ha wo\t `u lăi:

            {ing ta [u hơmâo hlơi rơgơi hloh ôh, abih bang pơluk soh. Kâo jing mơnuih pơluh hloh, anun khom hrăm lu, hmư\ tong ten, ]ih pioh djo\p djel. Ta pô thâo hluh  ten laih anun kah dưi pôr kơ pô pơko\n thâo hluh.

            Yua hơmâo `u yơh, bruă pơblang hăng pơđok, ră anai pôr juăt lăi amăng bruă pơtui jua pơhiăp Việt Nam kual }ư\ siăng djơ\ tơpă hloh, mơak tui. Ăt yua kơ bruă mă kiăng pơđ^ tui jơlan hơdră pơtui jua pơhiăp hrim hrơi, `u ngă abih pran jua  kiăng ]ih pơkra hơdrôm hră pơblang nik nak Jarai-Yuan.

Kpă Simon Kơ-iăng Khoa {irô gong phun jua  pơhiăp dêh ]ar Việt Nam  [ơi kual }ư\ siăng-2015

            Anai amra jing tơlơi bơni  ano\ hơdor pioh yom biă mă, kơ abih bang mơnuih mơnam, gơyut hmư\ bro#, tom khăp đok pơhiăp, akhan ngă sen  mơng kâo. Ayong Kpă Simon lăi.

            Hlak dua rơkơi bơnai gơmơi phrâo pơdo\, glăi ]uă pơ plơi pla, laih anun pơ wo\t glăi pơ {uôn Ma Thuột, pu\ asơi a`ăm jak iâu adơi ayong amăng sang bruă. Kâo nao jak iâu `u, `u lăi: “Ih anăm jak iâu mă hnun ôh lah. Khom blơi hră jak iâu hnun lăp pơpu\. Ih ]ih anăn tuai ih jak iâu, bruă pơko\n lui kâo djru”. ~u nao blơi hră jak jum tuai ]ih anăn laih anun kâo mơ^t. Ană dra kâo ră anai ]ơđai sang hră gưl prong baih, thun hơtal 2, hơdôm pok hră jak iâu hlak anun kâo aka mơ^t abih, ăt do\ djă pioh đu]. Boh hră `u ]ih rơđah biă. Boh hră O ]ih wil samơ\ [u tơkuh ling wil ôh, [u sir mơbah ôh. Pơ [uh kơ gru mơnuih kah hăng pruăi lui gah rơngiao đu] !?.

            Thun hlâo, `u glăi ngă sang kơ am^ `u, thun anai man pơkra sang juă glai hăng khoer ia bơmun wơi. Năng ai `u anun le\ rơnoh prak pơkom lui hơdôm pluh thun laih rơgao. Ră anai, ayong Kpă Simon ăt do\ amăng anih sang kơnuk kơna mơn, anih `u do\ hơdôm pluh met ka rê, mơguah [ong sa ]ơlu\ sup, mơ`um kơphê kơ]ok  akiăng jơlan nao rai. Glăi mă bruă đ^ rơdêh thut sô bru\ bru\ mơn.

                                                Lê Xuân Lãm: Pô ]ih, Nay Jek pơblang