VOV4.Jarai - Tơlơi duam pơđung drah glăk đ^ kơtang [ơi hơdôm tơring ]ar kual }ư\ Siăng. Đơ đam kual ]ih djă pioh hmâo rơbêh kơ 6 rơbâo 300 ]ô mơnuih ruă, amăng anun pơ\ tơring ]ar Kontum, Gialai hăng Daklak leng kơ hmâo mơnuih djai yua kơ duam pơđung drah. Bơhmu hăng thun 2015, mrô mơnuih ruă đ^ lu 15 wot. Hrom hăng anun ayuh hyiăng jing bôh than phun tơlơi [u đing nao, lui raih mơng m[s amăng bruă pơgang hlôm hlâo tơlơi duam ruă.

            Gialai ră anai le\ tơring ]ar hmâo mrô mơnuih duam pơđung drah lu hloh kual }ư\ Siăng hăng giăm truh 3.800 ]ô mơnuih, kiăo tui anun le\ tơring ]ar Daklak hăng 2.200 ]ô mơnuih. Abih bang tơring glông, plơi prong [ơi 2 tơring ]ar anai leng kơ hmâo mơnuih ruă hăng hmâo hơdôm anih anom yap wot pơ\ plơi pla leng kơ hmâo duam pơđung drah. Amai Kpă H’ Lươih, pơ\ [ôn Sek, să Dlei Yang, tơring glông Ea Hleo, tơring ]ar Daklak brơi thâo: “Duam abih sa bôh plơi, hmâo mơnuih le\ duam pơ-iă drơi mơng 2-3 wot, hmâo mơnuih đa 2 wot. Sang kâo le\ phrâo djơ\ blung a tơlơi ruă anai. Akă nao pơ\ sang ia jrao ôh yua kơ glăk pơjrao pơ\ sang, tơdah nao sang ia jrao hai ăt tui anun mơn.”

            Yua kơ mrô mơnuih duam pơđung drah đ^ lu, hơdôm sang ia jrao amăng kual glăk amăng tơlơi lu mơnuih đơi. Hăng rơbêh kơ 540 ]ô mơnuih ba nao pơ\ sang ia jrao pơjrao, tơring glông Đak Tô le\ anih anom hmâo mrô mơnuih duam pơđung drah lu hloh [ơi tơring ]ar Kontum yap mơng ako# thun truh ră anai. Kơnong kơ amăng blan 7 phrâo rơgao, Anom ia jrao tơring glông hmâo ]ơkă pơjrao laih brơi kơ 225 ]ô mơnuih ruă. Ơi ia jrao Tô Ngọc Phấn, Kơ-iăng Khoa Anom ia jrao tơring glông Đak Tô, tơring ]ar Kontum brơi thâo: “{ơi sang ia jrao duam pơđung drah hmâo hơdôm mông đ^ truh 60 ]ô mơnuih. Sang ia jrao kơnuk kơna sưng đih hmâo 85 bôh tui tơlơi pơkă dưi hmâo Gơnong bruă ia jrao tơring ]ar jao. Ră anai mrô mơnuih ruă le\ 150 ]ô mơnuih, hmâo hrơi đa giăm truh kơ 160 ]ô mơnuih. Sang mơnuih ruă đih [u djop [ơi Anom ia jrao Nhiệt đới anun khom pioh `e\t nao dong sưng đih kơ mơnuih ruă đih ge\p nao rai hăng hơdôm anom pơjrao pơkon, bơhmutu `u kah hăng anom pơjrao tơlơi ruă anai hăng tơlơi ruă dih leng kơ hmâo mơnuih duam pơđung drah sôh do# đih hrom amăng anun.”

            Bơ\ [ơi sang ia jrao prong tơring ]ar Daklak, giăm hmâo sa blan hăng anai, mrô mơnuih duam pơđung drah ba nao sang ia jrao lu rơgao hơnong, mrô mơnuih ruă brơi [uh kơ`ăk ăt lu hloh mơn. Tơlơi anai ba truh lu tơlơi tơnap amăng bruă pơjrao tơlơi ruă. Ơi ia jrao Nguyễn Hai, Khoa anom pơjrao tơlơi ruă tưp, Sang ia jrao prong tơring ]ar Daklak brơi thâo: “Tơlơi blung a le\ anih anom, gơnam tam mă yua, mrô sưng đih [u djop kơ mơnuih ruă. Mơnuih ruă rai pơjrao khom ngă juăt hăng hơdră djă ba sưng lo\p pioh mơnuih ruă đih. Dua le\ yua mơnuih ruă lu tui anai, mơnuih mă bruă ia jrao amra [u dưi pơplih tui mrô mơnuih ruă. Mrô mơnuih ruă đ^ lu 5 wot lom anun mrô mơnuih mă bruă akă hmao đ^ tui.”

            Bôh than duam pơđung drah gluh đ^ kơtang [ơi kual }ư\ Siăng, hrom hăng  ayuh hyiăng, do# yua kơ tơlơi [u đing nao mơng m[s amăng bruă pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă. Hơdôm rơwang hrơi tơjuh ako# bơyan hơjan, gơnong bruă ia jrao tơring ]ar Kontum hmâo pơdo\ng laih hơdôm gru\p ba jơlan hlâo, pruih jrao pơke\ hăng rơme\t agaih anih anom do#, hrom hăng anun gum gong gai nao tơl hơdôm bôh sang ano# m[s pơtă pơtăn, ]râo ba hơdră pơgang tơlơi duam ruă, biă `u bruă pơdjai lăng kuăng, bôh ke]. Khă hnun hai, tui hăng ơi ia jrao Nguyễn Thị Vân, Kơ-iăng Khoa anom ia jrao pơhlôm hlâo tơring ]ar Kontum, tơlơi [u đing nao hăng tơlơi pơmin [u dơlăm mơng m[s ba truh lu tơlơi tơnap amăng bruă pơgang, pơgăn klin duam pơđung drah: “M[s hmâo mơnuih đa [u lăng nao [ơ\i. Gơ`u do# ah glăi le\ lom hmâo klin ruă tui anun gơnang kơ mơnuih apăn bruă ia jrao đu]. Đa le\, m[s dơnong pơmin pruih jrao dưi pơgang tơlơi duam pơđung drah laih, gơ`u [u thâo ôh duam pơđung drah anai ta khom pơgang mă pô hăng bruă pơdjai ke], hyu pơhrui rơme\t mơnong dưm ia amăng sang ano#. Lom pruih jrao le\ ta lăi pơthâo samơ\ ara\ng nao mă bruă ara\ng [u gum hrom hăng pô pơ\ sang pioh pok bah amăng pruih jrao. Sa dua ]ô mơnuih đa [u tu ư ôh brơi pô mu\t amăng sang pioh pruih jrao.”

            Tui hăng anun, [ơi tơring ]ar Gialai, m[s lăi le\ bruă pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă yua kơ gơnong bruă ia jrao gơgrong. Ơi Đinh Hà Nam, Kơ-iăng Khoa Gơnong bruă ia jrao tơring ]ar anai brơi thâo: “M[s dơnong kơ pơmin le\ bruă gơgrong abih bang le\ mơng gơnong bruă ia jrao. Tơlơi do\ng yua mơng m[s [u prong, [u kiăng lăi le\ abih bang [u do\ng yua ôh. Hơdôm hrơi rơgao, [ing gơmơi ngă tui kơtang laih, [ing gơmơi hmâo pơ phun laih bruă m[s pơdjai mă ke], lăng kuăng, bôh ke] pioh pơgang, pơgăn tơlơi ruă Zika hăng duam pơđung drah. Gah tơring ]ar ngă, tơring glông ăt ngă mơn, lu jơlan hơdră samơ\ tơdơi kơ anun, [ing gơmơi nao pel e\p glăi le\ kah hăng bruă agaih rơme\t anih anom do# [u pơplih hơge\t ôh.”

            Rơgao kơ pel e\p bruă pơgăn klin ruă [ơi hơdôm anih anom, Nai prin tha Phạm Thọ Dược, Khoa Anom kơsem min klin ruă kual }ư\ Siăng pơsit, khă pơ phun laih hơdôm tơlơi pơplih bruă agaih anih anom do#, k^ pơkôl pơgang klin ruă, samơ\ bôh nik bruă po\k pơhai [ơi anom bruă plơi pla glăi akă djơ\ hăng tơlơi kiăng ôh, kơnong kơ ngă tui tu\ mơng hmâo đu]. Yua anun, akă ngă glưh pran jua ăt kah hăng pơplih tơlơi pơmin mơng m[s amăng bruă pơgang, pơgăn klin ruă. Nai prin tha Phạm Thọ Dược, pơsit: “Wot đơ đam tơring ]ar ăt thâo mơn tơlơi pơ phun bruă samơ\ nao pơ\ anom bruă le\ akă po\k pơhai lu ôh bruă pơgang, pơgăn klin ruă. Yua tơlơi anai le\ hmâo tơlơi gum hrom mơng gơnong bruă kơđi ]ar, tơlơi đing nao mơng m[s. Yua anun pơtă, bruă hyu lăi pơthâo, bruă pơtô pơhra\m kơ tơlơi suaih pral mơng djop mơnuih kiăng ru\ đ^ prong hăng pơhlôm kiăng m[s đing nao truh tơlơi suaih pral mơng drơi pô hăng djru kơ gong gai, djru gơnong bruă ngă klă bruă pơgang, pơgăn klin ruă.”

            {ơi anăp tơlơi anai, gơnong bruă ia jrao hăng gong gai hơdôm tơring ]ar kual }ư\ Siăng glăk gir run gleng nao kơ bruă agaih rơmet anih anom do#, wai lăng [u pioh klin lar hyu dong. Biă `u hơkru\ pơsir tơlơi lu rơgao hơnong mơnuih pơ\ sang ai jrao, kơtưn bruă lăng tui, pơjrao [ơi plơi pla kiăng [u do# hmâo tơlơi mơnuih djai yua kơ duam pơđung drah. Ơi ia jrao Doãn Hữu Long, Khoa Gơnong bruă ia jrao tơring ]ar Daklak brơi thâo: “Kiăng pơsir ta` amăng bruă pơgăn klin duam pơđung drah le\ Gơnong bruă ia jrao ăt git gai mơn hơdôm anom bruă, sa le\ hluai tui tơlơi duam ruă [ơi anih anom anun pioh hmâo tơlơi pơ plih kơplah wah hơdôm anom bruă kiăng djơ\ pioh ngă hiưm hơpă pơhlôm bruă pơjrao kơ mơnuih duam pơđung drah. Tơdah anom bruă [u dưi pơsir le\ amra lăi pơthâo glăi hăng Gơnong bruă ia jrao pel e\p glăi hơdôm anom ia jrao amăng rơwang wai lăng pioh dưi pơplih amăng 1 rơwang giăm hloh pioh dưi pel ep pơjrao tơlơi ruă mơng anom.”

                                                                        Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr