VOV4.Jarai - Mă yua hlung dơnao ia pơkĕ apui lơtrik Buôn Tua Sah – gah hlâu ia krông Nô, ƀơi dua să Nam Ka hăng Krông Nô, tơring glông Lak, tơring čar Daklak, giăm hmâo 20 bôh sang anô̆ ƀơi sa dua bôh tơring čar kual Yŭ dêh čar nao pơkra gruh rơkĭ rông akan. Tơdơi rơbêh kơ 10 thun pơđĭ kyar, akan bư dưi ruah lĕ akan pioh rông phun, ră anai rim thun hơdôm bôh sang anô̆ sĭ akan anai hmâo năng ai ñu mơng 120-150 tơn akan bư hăng lu akan bư pơđăm pơhăng hra, čơhmu krô. Akan čơhmu krô mơng mơnuih rông ƀơi hlâu ia anai glăk dưi hmâo arăng hor blơi ƀong biă.

Amai Đỗ Thị Mỹ Ý, plơi pla pơ̆ tơring glông Thoại Sơn, tơring čar An Giang, nao pơ̆ dơnao ia pơkĕ apui lơtrik Buôn Tua Sah – tơring glông Lak, tơring čar Daklak rông akan mơng thun 2011. Amai Đỗ Thị Mỹ Ý ră ruai, pơphun bruă hăng sa anih rông akan bư prong 30m2, truh ră anai, sang anô̆ hmâo 4 bôh anih rông akan prong 120m2, rông 30 rơbâo drơi akan, rim thun pơhrui hmâo năng ai ñu mơng 10-12 tơn. Hrom hăng sĭ akan, amai Ý dô̆ pơkra “akan bư krô”, sa djuai akan krô juăt laih hăng ñu lom dô̆ pơ̆ plơi pla An Giang sĭ kơ arăng blơi ƀong.

“Rim wot mă akan lĕ pioh glăi ƀiă kiăng kơ pơkra akan krô, bơ̆ tơdah ƀu hmâo mă akan lĕ blơi akan arăng pơkra akan krô sĭ kơ arăng. Kâo kuah đuăi hmôk akan, rao rơgoh, pơđăm hra, pơ-hăng, čơhmu krô hơdjă mơng 2-3 pơ-iă kah mơng ba hyu sĭ. Nua mơng 200-300 rơbâo prăk sa kg tui hluai kơ akan hiam hă ƀu hiam. Tuai hyu čuă ngui găn rai ƀơi anai gơñu blơi lu, lom ƀong jơman hăng juăt laih lĕ gơñu ƀu hmâo rai blơi lĕ iâu telephone mơ-ĭt kơ gơñu. Ƀudah ta ba hyu lu kơ hơdôm anih anom pơdă sĭ prong arăng sĭ”.

Ơi Phạm Quốc Bình ƀơi plơi prong Buôn Ma Thuột lăi pơthâo, drơi pô ñu hăng hơdôm mơnuih amăng sang anô̆ hor biă gơnam ƀong mơng Kual Yŭ dêh čar amăng anun hmâo akan bư krô. Rim wot nao pơ̆ dơnao ia pơkĕ apui lơtrik Buôn Tua Sah lĕ ñu glăi weh nao blơi akan mơng hơdôm bôh sang anô̆ rông akan ƀơi anai. Ơi Bình brơi thâo, lom anai glăk amăng hơdôm hrơi hmâo lu akan bư krô jơman hloh amăng sa thun, yua kơ djơ̆ hơdôm hrơi mă akan, ayuh hyiăng phang khôt gêh gal kơ bruă čơhmu akan. Tui hăng ơi Bình, akan krô bơyan anai ƀong jơman biă; ta hơ-om, hna ngă gơnam ƀong mơñum tơpai ƀudah khô hăng rơsun huă hăng asơi. Tal anai, ñu blơi 10kg, pioh sang anô̆ yua ƀong hăng brơi kơ ƀing gŏp djuai adơi ayong.

“Kâo hmâo ƀong laih akan bư krô kual Dơnung dêh čar” rơgao hăng anai rơbêh kơ 10 thun lom hmâo tal nao pơ̆ tơring čar An Giang. Thun hlâo lom găn nao kual dơnao ia pơkĕ apui lơtrik Buôn Tua Sah, kâo ƀuh gơñu sĭ anun blơi ba glăi ƀong lăng, lom ƀong ƀuh jơman, ƀu hmâo pha ra đơi ôh hăng akan bư krô hơdôm bôh tơring čar kual Dơnung dêh čar. Rim wot găn tơring glông Lak kâo blơi dong, laih anun pơkra añăm ƀong iâu gơyut mơñum tơpai ƀơƀiă. Kơnong kơ hrơi anai, kâo blơi 10 kơdung anung akan pioh djă lui ƀong ƀơƀrư̆ ăt kah hăng brơi kơ ƀing gơyut hăng sa dua čô adơi ayong kơnung djuai”.

Yă Sao Hương – Kơ-iăng Khua Anom bruă đang hmua hăng pơđĭ kyar ƀôn lan tơring glông Lak lăi pơhing, ƀơi dơnao ia pơkĕ apui lơtrik Buôn Tua Sah ră anai hmâo lu sang anô̆ rông akan, amăng anun hmâo 50 bôh gruh juăt rông akan bư, kual rông akan anăng ai ñu 6 ektar amăng hlung dơnao ia. Rim thun hơdôm sang anô̆ rông akan ƀơi anai sĭ hyu năng ai ñu mơng 100-120 tơn, pơhrui glăi mơng 5-6 klai prăk.

Yă Sao Hương lăi lĕ, anô̆ gal pơlar bruă rông akan hơdang mơng tơring glông lĕ prong biă yua kơ hmâo lu dơnao ia. Anih anom pioh blơi sĭ lu hăng hơđong, ba glăi prăk lu kơ mơnuih rông akan hăng akan bư krô glăk ƀơƀrư̆ jing gơnam pha ra, ngă pơhư̆č tuai mơng Đà Lạt – Buôn Ma Thuột.

“Bruă sĭ akan ră anai phun ñu gêh gal mơn. Ƀu djơ̆ kơnong kơ amăng tơring glông ôh mơ̆ ñu dô̆ sĭ akan dô̆ hơdip kơ hơdôm anih anom kah hăng Krông Nô, plơi prong Buôn Ma Thuột; ƀudah sĭ kơ hơdôm bôh tơring glông jum dar mơng tơring čar Lâm Đồng kah hăng Lâm Hà, Đam Rông. Hrom hăng anun, gơnam mă mơng akan bư krô lĕ tuai găn rai ƀơi anai blơi lu mơn. Lăi hrom mơnuih blơi ƀong hor biă hăng akan bư krô anai”.

Tơring čar Dak Lak ră anai hơmâo 3 ară ia krông prong hloh anun lĕ Srêpốk, Krông Na, Krông H’năng hăng rơbêh kơ 700 boh dơnao pơkŏng ia pơprong, lu dơnao pơkŏng  ia prong hơdôm rơtuh rơbâo ektar, ngă gêh gal kơ bruă rông akan hơdang amăng anun hơmâo bruă rông akan čruah. Kiăng kơ djru brơi mơnuih rông djuai akan anai, ơi Trịnh Bá Sơn - Kơ-iăng khua anom bruă rông akan hơdang Dak Lak amra lăi pơthâo rơđah dong kơ boh thâo amăng bruă rông akan čruah kiăng kơ pơhrui hơmâo hmăi. Rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm.

- Rơkâo kơ ih brơi thâo, kiăng kơ rông akan čruah klă hloh amăng anih dang hơñôl păng mă ƀơi hơdôm ia krông, hơdôm dơnao apui lơtrik, dơnao pơkŏng ia, mơnuih ƀon sang kiăng kơ prap lui hiưm pă ñu ?

Ơi Trịnh Bá Sơn: “Amăng tơring čar Dak Lak rông akan čruah tui hăng tơlơi pơkă amăng dơnao ia lĕ 6-6 ƀudah 6-12. Ƀing gơmơi amra yua hơdôm pơsơi V6 hrŏm hăng kơsu kiăng kơ pơkra anih đông ƀơi jơlah ia, hơñôl amra păng dơlăm 2,5 met pơ glông, pơplah pơhlôm brơi kơ ia dưi rô nao rai, pơhlôm djop oxy brơi kơ akan. Bruă păng hơñôl, neh met wa pơkra amăng ia krông kiăng pơhlôm brơi ia rô nao rai, kiăng dưm hơbot kiăng pơhlôm brơi song nan găn nao rai; dua lĕ dong ƀơi hơdôm drai ia apui lơtrik, ƀing ta kiăng pơkra ƀơi hơdôm anih dơlăm; tlâo lĕ dong; hăng hơdôm akan čruah pơhmutu PH ƀiă bă mă ñu mơng 6,5 truh pơ 8 lĕ gap ƀrô, oxy kiăng kơ akan pơđĭ kyar klă hloh ƀiă biă mă ñi 40 miligram/lít, tuč rơnuč lĕ độ kiềm, kah hăng ia amăng dơnao ăt kiăng lăp djơ̆ mơn.

- Ră anai hơmâo lu djuai akan čruah arăng sĭ mơdrô, ih dưi lăi pơthâo kiăng neh met wa dưi ruah djuai akan čruah hiam hloh ?

Ơi Trịnh Bá Sơn: “Akan čruah amăng tơring čar ră anai hơmâo 2 djuai anun lĕ akan čruah breñ hăng bư. Tui hăng lăi pơthâo jang jai, djuai akan čruah juăt rông ră anai lĕ djuai bư. Kơ anih blơi, ƀơi hơdôm anih sĭ djuai akan rông să Ea Kao, plơi prong Buôn Ma Thuột lêng kơ sĭ djuai akan čruaih anai, samơ̆ ƀing gơmơi ăt pơsur neh met wa kiăng pel ĕp tong ten hơdôm anih sĭ hơmâo hră pơ-ar kah hăng sĭ djuai akan hiam hloh kiăng kơ blơi glăi rông mơng anun pơhlôm akan rông dưi hơdip, tơdơi anai pơhrui hơmâo hmăi”. 

- Hnun hă, ih phrâo lăi pơthâo kơ bruă ruah djuai akan rông, bơ bruă brơi akan ƀong hiưm pă kiăng kơ djơ̆ hloh, ơ ơi ?

Akan čruah hơmâo 2 mơta gơnam ƀong: gơnam ƀong pơluk jing asar tơlut juăt ƀuh sĭ lu biă mă; 2 dong lĕ gơnam ƀong mơng akan ( anai lĕ hơdôm djuai akan đơđet arăng mă mơng ia krông čroh hnoh…) lơ̆m rông akan neh met wa kiăng čem 2 mơta gơnam ƀong anai kiăng kơ plai ƀiă prăk blơi gơnam ƀong brơi akan. Bơ bruă brơi akan ƀong, neh met wa kiăng ngă tui tơlơi pơkă 4 mơta, lĕ anih čem, gơnam čem hơdôm ƀơ̆i, čem hơget hăng čem hơdôm wŏt. Lơ̆m rông, neh met wa kiăng čem akan 3 wŏt: Mơguah, yang hrơi dong hăng tlam, tui tơlơi pơkă mơng anom bruă blơi pơhrui. Neh met wa kiăng kơ dang hơñôl rông ƀơi ia Krông Na, drai ia apui lơtrik Ƀuôn Tua Sah, anai lĕ dơnao ia hơmâo lu akan đơđet, yua anun neh met wa dưi mă brơi kơ akan čruah ƀong, pơhrŏ trun prăk blơi gơnam ƀong hăng dưi pơhrui glăi hơmâo hmăi. Bruă čem akan đơđet, lơ̆m mă ba glăi kiăng kơ luk hrŏm hăng hla kyâo boh troh, hăng anăm tă lu đơi ôh amra ngă khŭ ia”.

- Ơ ơi, bruă pơgang kman lơ̆m rông akan čruah kiăng đing nao bruă hơget ñu?

Ơi Trịnh Bá Sơn: “Rông akan čruah juăt ƀuh hơdôm kman juăt ƀă anun lĕ: Pơmao, lôk klĭ hăng tơlơi anai juăt ƀuh amăng bơyan puih, yua ayuh hyiăng rơ-ơ̆ rơ-ŏt ngă kman pơmao lar hyu kơtang. Tơdah akan ƀă kman amra ngă akan kaih prong, ƀu hiam ôh, đa djai hơmâo mơn. Ƀing gơmơi pơhŭi hlâo kơ neh met wa lơ̆m rông akan, rơngiao kơ bruă ruah djuai akan rông hiam hloh, bruă ĕp anih rông lăp djơ̆ kiăng kơ pơhlôm pơgang kman ăt yôm biă mă mơn. Bruă phun lĕ neh met wa kiăng pơgang hlâo lĕ klă hloh, tơdah akan ƀă kman kah mơng pơjrao amra ngă akan ƀu hiam ôh. Kơ bruă pơgang kman, ƀing gơmơi pơhŭi hlâo kơ neh met wa kiăng sai vôi tui tơđar kiăng pơhlôm brơi dơnao ia huăi hơmâo pơmao; yua ia jrao pơdjai kman lăp djơ̆ pruih jum dar anih rông akan kiăng pơdjai pơmao; bruă rông akan kiăng đing nao pơhrua vitamin C kiăng akan dưi pơgang kman kơtang hloh”.

- Hi, bơni kơ ih hŏ!

Siu H’ Prăk - Siu Đoan: Pơblang