VOV4.Jarai- Tui ha\ng tơlơi hyu pel e\p lăng mơng [irô wai lăng gah mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\, tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai je\ giăm, kơnung djuai adơi ayo\ng, hasa tơlơi lăp kơ gleng nao bia\ ma\ [ơi hơdôm kual plơi pla mơnuih [ôn sang djuăi ania [ia\, boh nik `u le\ gah kual Kdưr ha\ng kual }ư\ Siăng ta. Tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai je\ giăm, kơnung djuai adơi ayo\ng, rơngiao kơ bruă tơkeng rai ana\ ba\ ba rai lu tơlơi duăm ruă yua drah kơtăk am^ ama pơdo\ glăi ( kah ha\ng sa drah kơtăk, kl^ kla` ko#, kl^  hơmâo akah akan, tơlơi duăm ruă drah [u pơkôl mơng ana\ nge phrâo tơkeng rai), `u pơdjơ\ truh  djuai ania mơnuih, mrô ana\ mơnuih, laih anun ba truh tơlơi rin rơpa, [ơi hơdôm kual plơi pla mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\. {ơi tơring glông ]ư\ iăng Võ Nhai, tơring ]ar Thái Nguyên, ăt do\ hơmâo đô], tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai je\ giăm, kơnung djuai adơi ayo\ng kah ha\ng anai.

            Ayo\ng Âu Xuân Đình [ơi plơi plơi Chẽ xã Dân Tiến, tơring glông Võ Nhai, thun anai `u 35 thun, lăng nao `u kah ha\ng mơnuih tha rơma, tui hăng tơlơi pơkă thun `u pô. {o# mơta `u ju\ t^t. Anun le\ yua tơlơi ngă hơmua pla pơdai hri\m hrơi [ơi rơngiao  adai pơ iă, ăt hơdôm mlăm nao wai lăng 2 ]ô ana\ `u đih [ơi sang ia jrao.

            Rơkơi bơnai ayo\ng  u Xuân Đình hăng amai Lục Thị Tư, pơdơng sang ano\ pơdo\ rơkơi bơnai 10 thun ha\ng anai laih. Rơkơi bơnai `u le\ sa kơnung phung je\ giăm, jing ana\ wa ana\ neh, tui anun yơh dua ]ô ana\ `u Âu Đình Khánh ha\ng Âu Thị Thuỳ Dương, leng hơmâo tơlơi duăm ruă drah [u kôl mơng hrơi tơkeng rai, anai le\ tơlơi duăm ruă yua mơng drah kơtăk phung wang a`ang kơr, [u dưi pơjrao suaih ôh. Sui sui jôr drah, sui le\ pơđoh ia sắt brơi kơ ana\, samơ\ thun 2014, amon Âu Đình Khánh ruă nuă ktang, tơbia\ đua\i mơng tơngan am^ ama hlong djai lui h^ yơh mơng am^ ama:“ Ana\ kơ ]ua djai rơngiă laih, `u rơngiă thun 2014 phrâo hơmâo 10 thun đô]. ~u ruă drah [u kôl, drah [u kôl ta` bia\ ma\, ngă răm abih băng ara\t drah hồng cầu. ~u rơmơ\n dleng bia\ mă.  Dơng mơng sang nao truh pơ\ sang ia jrao, nao truh pơ\ anih pơjrao je], tơdơi ba nao pơ\ anih pơjrao ]ơđai muai. Giăm truh nao pơ\ anih laih, do\ dua yak tơkai le\ truh yơh, mut nao pơ\ anih pi ana\ [ơi tơngan, hmư\ hyơk suă te# jua, min dah hget thơ, pi nao [ơi ơi ia jrao. Mă jrum kla#u nao [ơi htai boh, hr^p mă drah ba\ kơ ia ju\ htăm, hlăk anun [u hơmao dơng tah”.

         Ayo\ng Đình hăng amai Tự le\ jing sa kơnung djuai, phung wang je\ giăm đơi, wơt dah dua bơnah sang ano\ pơgăng ktang kt^t bia\ ma\ mơn, ră anai [u thâo [uah kơ hlơi dơng tah. Yă Dương Thị Ngoan, am^ ayo\ng Đình lăi: “ Pơgăn, pơtô brơilaih, jing kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm ktak drah bia\ ma\. Samơ\ [ing gơ`u [u hmư\ tui ôh. Tui anun ră anai [uh baih lah: “ Pơgăng, pơtô brơi  bia\ mă, samơ\ [ing gơ`u pơkhăp đơi, hiư\m ]i nga\ dơng anai. Lăi [u dưi pơdo\ ôh, [u dưi ôh hlong lui đô]. Rơngot bia\ mă. Kâo ră anai hjan păn pô, tha rơma laih, kâo [u ana\m tah djru gơ`u. Hlâo adih dua boh sang ano\ [u brơi pơdo\ ôh, samơ\ dua gơ`u [u hmư\ tui ôh, kho\m pơdo\ hiư\m ]i ngă dơng anai”.

         Giăm 10 thun ha\ng anai laih,  hrim blan đô] dua rơkơi bơnai `u pơblih nao rai nao pơ\ hà Nội, nao jôr brơi drah. Hrim wơt nao pơkrem bia\ mă le\, hơmâo mơng 3 – 5 klăk prăk. Prăk anai hyu mă bruă kơ ara\ng, dua rơkơi bơnai pioh lui kơ ana\ ba\, ba nao sang ia jrao, ăt kon djo\p lơi. Sui sui đô] ana\ `u dưi [o\ng a`am, [o\ng akan. Sum ao buh le\ neh met wa jum dar pap drap pha brơi.

        Tơlơi ră ruai kơ sang ano\ ayo\ng Âu Xuân Đình ha\ng amai Lục Thị Tự, kơnong hasa lơm kơ lu boh sang ano\ pơ\ kon, tơlơi pơdơng sang ano\ pơdo\ rơkơi bơnai, je\ giăm kơnung djuai, adơi ayo\ng.... Hơmâo lu [ơi tơring ]ar pơ\ kon dơng, kual plơi pla hơmâo lu mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\ hd^p mda. Tui ha\ng Thạc sỹ, ơi ia jrao Đoàn Kim Phượng, anih ano\m Di truyền ( Đại học Y  Hà Nội) lăi. Tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai do\ thun ]ơđai muai, laih anu\n pơdơ\ rơkơi bơnai sa knung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm, hơmâo pioh glăi lu tơlơi rơngot hơning sang ano\, mơnuih mơnam. Tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai thun do\ ]ơ đai, rơngiă h^ mông nao hrăm hră, nao mă bruă, nga\ sat h^ mrô mơnuih, laih anun ba truh tơlơi [u hiam drơi jăn kơ pô nga\ am^ ha\ng ana\ ba\ ta dơng: “ Tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm, hơmâo mơng sui laih phung mơnuih kơhnâu kơhnăk pơblang glăi tui anai, `u amra ba glăi [u klă ôh, djuai ana\ mơnuih ta. Ara\ng juăt lăi, tơlơi răm [a\m djuai mơnuih, tơlơi anai ăt hyu pơtô pơblang brơi  [ơi lu anih ano\m, kiăng hro\ tui tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm. Tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm, hơmâo pơdjơ\ truh lu mơta tơlơi, samơ\  hơmâo 3 mơta tơlơi phun pơdjơ\ truh tơlơi duăm ruă, laih anun djuai mơnuih [u hiam drơi jăn. Anun le\ tơlơi tơkeng ana\ ba\, ana\ nge rơwen rơwư ama\ng kian am^, laih anun djai ama\ng mơnuih mơnam ta. Bruă pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm, ba glăi drah kơtăk [u hiam, drah anun ba rai tơlơi [u hiam drơi jăn prăn jua, yua tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm, laih anun drah anun pơdo\ glăi rơnuk tơdơi anai dơng, tơdah drah kơtăk hơmâo ama\ng kơnung djuai, yua tơlơi tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm, kiăng lăi dua drah kơtăk [u hiam  (gen lặn), ba truh tơlơi duăm ruă anun, laih anun pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm, ba truh tơlơi duăm ruă anun yơh”.

         Tui ha\ng Thạc sỹ, ơi ia jrao Đoàn Kim Phượng, tơlơi răm [a\m yua mơng tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm , ba rai tơlơi duăm ruă prong pr^n bia\ mă, [u hơmao thâo ôh, brơi lu rơnuk tơdơi anai:“Djơh ha\ng hơdôm mơnuih [ôn sang djuai anhia [ia\, yua dah  mơnuih mrô mơnuih [ôn sang anai [ia\ đơi, tui anun  yơh tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai, kơ nung djuai, adơi ayong je\ giăm, pơdjơ\  truh tơlơi tơkeng ana\ ba\, hơmâo pơđ^ lu mơnuih duăm ruă, djai bru\, truh tơlơi djuai ania mơnuih. Tơdah ăt do\ djă pioh đô] tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayong je\ giăm, bruă dja\ pioh  djuai ania mơnuih mơng rơnuk anai truh rơnuk tơdơi  jai tơnăp tap bia\ ma\, yua dah mrô ako\ mơnuih amra hro\ tui, tal sa amra tơkeng rai ana\ ba\ tơnăp tap, tal dua ba rai tơlơi duăm ruă, rơwen rơwư drơi jăn [u klă, mrô mơnuih le\ djai lu”.

         Kiăng pơhro\ h^ tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai sa kơnung djuai, adơi ayo\ng je\ giăm, kho\m pơtô brơi tơlơi pơdo\ rơkơi bơnai, ruah hlăk ai tơdăm dra, anun le\ tơlơi pơtă pơtăn mơng ơi ia jrao Đoàn Kim Phượng, brơi abih băng tơdăm dra djơ\ thun pơdo\ rơkơi bơnai: “ Djơh ha\ng khul hlăk ai, tơdăm dra, djơ\ thun pơdơng sang do\, pơdo\ rơkơi bơnai, lăi nao gah bruă pơdo\ glăi drah kơtăk mơng am^ ama ơi yă, kâo pơtă pơtăn brơi khul hlăk ai pơtô brơi tơlơi pơdo\ glăi drah ktăk mơng ơi yă am^ ama, kiăng lăi mă lăng drah hlâo, ta hơmâo mơn tơlơi duăm ruă yua drah ktăk pơ do\ glăi mơng rơnuk hlâo, [udah huăi hơmâo ôh. Dơng mơng anun yơh ơi ia jrao amra pơtô brơi tơlơi pơdo\ glăi drah ktăk, kiăng pơtă pơtăn brơi rơkơi bơnai thâo hluh, kia\ng huăi hơmâo tơlơi truh tơkeng rai ana\ bă hơmâo tơlơi duăm ruă”.

Rơluch Xuân: Pô ]ih ha\ng pôr