VOV4.Jarai- Amăng rơbêh kơ 20 thun laih rơgao, rơbêh 43 klak ]ô mơnuih [ôn sang dêh ]ar Việt Nam pơtlaih mơng tơlơi hơdip [un rin. Mrô mơnuih [un rin anai hơmâo hrô| trun rơbêh 50% mơng thun 1990 trun do\ glăi 6% thun 2014. Khă anun, do\ glăi dong mơn mơnuih [ôn sang rơmon rơpa anun, bia\ `u le\ mơnuih djuai ania [ia\, neh met wa kual ataih braih kơbưi. Hơduah ep lăng tơlơi pơsir pioh dêh ]ar Việt Nam ngă tui djơ\ hơnong pơkă plai [ia\ tơlơi tơnap, kiăng mơnuih [ôn sang hơmâo tơlơi hơdip hơđong kjăp amăng lon ia hlăk bưp tơlơi tơnăp gah bơwih [ong hua\ ?

            Sa tơlơi pơmin hơmâo lu mơnuih [ôn sang tu\ ư hrom lom pơsir tơlơi [un rin anai [ơi kual djuai ania [ia\ lon ia ta, ră anai hơmâo lu jơlan hơdră pơsir kơ tơlơi rơmon kon rin pơkon dong mơn; Pơtrut ta` hloh dong brua\ jao tơlơi dưi kơ mơnuih [ôn sang. Anai le\ amra jing hơnong pơkă mơ\ dêh ]ar Việt Nam gleng nao hăng ngă tui djơ\ jơlan hơdră lui rơmon akon rin amăng thun blan pơ anăp anai. Kơ-iăng khoa ding jum wai lăng brua\ mă tơhan rơka hăng mơnuih mơnam, ơi Nguyễn Trọng Đàm hăng ơi Ngô Trường Thi, khoa anom brua\ pơhro\ trun tơlơi [un rin, hơmâo lăi glăi tơlơi tơ`a hăng pô mă tơlơi pơhing mơng Gong phun jua pơhiăp dêh ]ar Việt Nam kơ tơlơi anai.

- Ơi Đàm: Yap mơng thun 2016-2020, bruă ngă [ing ta, kho\m ngă to\ tui hdră anai, hdôm boh tơhnal hơmâo ngă laih, gah tơlơi hd^p mơda mơnuih mơnam ta, laih anun pơhro\ tơlơi rin rơpa tal hlâo, laih anun kho\m pơtrut kơtang hloh dong, kơja\p hloh dong ama\ng hdôm hrơi blan pơ ana\p anai, kiăng ngă pơ giăm h^ hdôm kual, ngă pơgiăm h^ tơlơi pleh ploh nao rai tơlơi hơd^p mmơda mơnuih [ôn sang ama\\ng kual phara phara. Bôh nik `u, [ing ta kho\m gleng nao kual }ư\ sia\ng, kual plơi pla mơnuih [ôn sang djuai ania [ia\ hd^p mơda, kual  plơi pla do\ pơ hang ia rơs^, kual bul pơtâo ia rơs^. Anai le\ jing anih hơmâo lu mơnuih [ôn sang [un rin hd^p mơda ră anai. Hro\m ha\ng bruă anun, pơđ^ tơlơi klă hiam bruă pơhro\ tui ha\ng jơlan hdră phrâo, [u djơ\ kơnong gleng nao tơlơi [o\ng huă đu] ôh, kho\m gleng nao bruă pơ kon dong, kah ha\ng tơlơi hrăm hră, pơjrao duăm ruă, sang do\ ano\ p^t, ia hơdjă yua, tơlơi pơhing. Anai le\ bruă ngă brơi  tơlơi hd^p mơda mơnuih mơnam ta kia\ng bia\ ma\ jing Ping gah ta hơmâo pơs^t, kho\m djru ba mơnuih [ôn sang 5 thun pơ ana\p anai, laih anun hdôm thun to\ tui dong, gir run truh thun 2030, [ing ta nao hlâo kơ hdôm tơlơi gơ`a\m ama\ng tơlơi pơka\ rơnuk thun phrâo mơng jar kơmar.

          Tơ`a: Dah anun, jơlan hdră hơpă gleng nao, gah bruă ngă tui, kiăng ba glăi tơlơi gơ`a\m anun kah ha\ng ih lăi laih pơ ngo\ anai?

          - Ơi Đàm: Kia\ng ngă tui giong tơlơi gơ`a\m brơi rai, [ing ta ta hơmâo jơlan hdră gah pơhro\ h^ tơlơi rin rơpa djo\p mơta, [ing ta kho\m brơi rai tơlơi pơhro\ rin rơpa, jing h^ jơlan hdră gơ`a\m phun mơng lon ia ta ama\ng thun blan pơ ana\p anai. Hlăk anun ama\ng jơlan hdră gơ`a\m lon ia ta pơ kon, pơblih h^ jơlan hdră gơ`a\m, kơnuk kơna ta ăt dja\ pioh mơn jơlan hdră pơhro\ h^ tơlơi rin rơpa, laih anun jơlan hdră gơ`a\m lon ia gah man pơdong plơi pla phrâo, pioh pơtum g^t gai, pơtum mơnuih mă bruă, pơtum tơlơi gum hro\m ha\ng abih ba\ng mơnuih [ôn sang, kiăng [ing ta gir run ngă hiư\m pă truh thun 2020, kiăng abih ba\ng mơnuih [ôn sang pơhrui glăi lu prăk kak. Anun le\ tơlơi pơtrun mơng ping gah hơmâo pơs^t. Tui anun yơh, bruă nga\ prong pr^n ră anai, pơs^t tơlơi pơkă [un rin lu gah bơnah, djơ\ tui ha\ng mơnuih thâo mă bruă jing [ing ta ]ang rơmang: “Tui ha\ng Ngô Trương Thi, khoa g^t gai [irô pơhro\ tơlơi rin rơpa lon ia ( Ding jum mă brua\, tơhan rơka rơka] laih anun mơnuih mơnam), hasa lơm kơ jơlan hdră pơhro\ rin rơpa tu\ yua hloh, ama\ng thun blan laih rơgao, le\ jơlan hdră  brơi ]an prăk kơ mơnuih [ôn sang [un rin. Khă anun tui ha\ng ơi Thi lăi:

Ơi Thi:  Hơmâo tơlơi s^t nik, thun blan laih rơgao, pơkă tơlơi rin rơpa, [ing ta le\ [ia\. Samơ\ hdôm sang ano\ dưi lăi găn gao laih rin rơpa, sang ano\ giăm [un rin, laih anun hdôm sang ano\ [un rin, huăi pleh ploh đơi ôh. Yua kơ anun yơh, ba truh tơlơi [u hơmâo dưm kơnar, ama\ng bruă ngui jơlan hdră, laih anun hdôm tơlơi gơgro\ng ba mơng hdôm [irô apăn bruă, gah Jơlan hdra\ pơhro\ rin rơpa, Ding jum mă bruă, tơhan rơka rơka] laih anun mơnuih mơnam tu\ ư ha\ng hdôm [irô ding jum, sang bruă kơnuk kơna ta rơkâo khoa kơnuk kơna dêh ]ar ta pel e\p lăng, pok prong jơlan hdră brơi ]an djơh ha\ng mơnuih [ôn sang [un rin, laih anun sang ano\ phrâo găn gao rin rơpa.

-Tơ`a: Ih dưi lăi rơđah hloh jơlan hdră brơi sang ano\ giăm rin rơpa ha\ng sang ano\ phrâo găn gao rin rơpa?

Ơi Thi: Sang ano\ giăm [un rin hơmâo laih tơlơi pơs^t mơng kơnuk kơna ta sui mơng anai giăm 2 thun laih, laih anun dưi lăi jơlan hdră brơi ]an prăk djơh ha\ng sang ano\ giăm rin rơpa, `u pơblih mơtăm yơh. Anun le\ rơnôh prăk đom hơnưh  kơ sang ano\ [un rin ăt đ^ tui mơn. Brơi sang ano\ [un rin ]an prăk hro\ tui, laih anun brơi sang ano\ giăm [un rin ]an prăk đ^ tui. Anun le\ bruă nga\ pơblih tui hiam, prăk kơ mlai sang ano\ giăm [un rin ]an le\ 120% tui ha\ng pơkă sang ano\ [un rin.

Phrâo laih rơgao, khoa dêh ]ar ta phrâo k^ pơs^t brơi jơlan hdră  nga\ tui djơ\ jơlan pơhro\ rin rơpa hơđong kơja\p, djơ\ tui ha\ng tơlơi ]ang rơmang mơng mơnuih [ôn sang, mơnuih [un rin, kiăng plai [ia\ tơlơi tơtra\u brơi ]an prăk djơh ha\ng sang ano\ [un rin. Yua dah mơng tơlơi lăi mơng gong gai plơi pla, [uh tui anai hdôm sang ano\ phrâo găn gao rin rơpa, bia\ `u phrâo tơbia\ mơng tơlơi pơkă đu], bơ mrô pơhrui glăi prăk kak, tui ha\ng tơlơi pơkă [un rin [u pleh ploh lu đơi ôh. Ama\ng tơlơi s^t, tơdang ara\ng dưi ]an prăk, abih thun pơkă ]an ha\ng tla hơnưh giong kah mă găn gao rin rơpa. Tơdah [ing ta [u gum djru hdôm jơlan hdră pơ kon, ama\ng anun jơlan hdră brơi ]an mă kơ mlai [ia\, ba truh tơlơi bơwih [o\ng huă sang ano\ tơnăp tap, laih anun gơ`u wot glăi [un rin [u hơmao thâo hơbil ôh.

 Ơi Pang yă Dôn ha\ng [ing gơyut khăp juăt! {ơi jơnum khoa ding jum ASEAN gah bruă pơđ^ kyar plơi pla laih anun lơm lui tơlơi rơmon kon rin tal 9, phrâo anai [ơi plơi prong jưh jom Viêng Chăn, dêh ]ar Lào, Việt Nam ta hur har lăi pơthâo brơi hdôm tơlơi găn gao thâo thăi, gah bruă ako\ pơdong rai jơlan hdră man pơdong plơi pla phrâo, ama\ng anun hơmâo hasa bruă yôm pơ phăn le\, ngă tui hră pơhro\ h^ tơlơi rin rơpa.

Khoa ]ih pioh khul ASEAN, ơi Lê Lương Minh brơi thâo, ama\ng 10 thun giăm ha\ng anai, mrô mơnuih [un rin [ơi hdôm lon ia ASEAN hro\ tui kơtang biă mă. Biă mă hlâo adih kư\ 2 ]ô mnuih, hơmâo sa ]ô mnuih pơhrui glăi prăk sa hrơi gah yu\ 1 đôlar Mi, ră anai mrô anai hro\ do\ glăi 8 ]ô mơnuih, kơnong 1 ]ô đu] pơhrui glăi gah yu\ 1 đôlar Mi. Boh tơhnal anai, yua gơnang hơmâo mơng ASEAN, hơmâo jơlan hdră pơđ^ kyar hđong kơja\p, ama\ng anun dưi lăi yôm le\, tơlơi ngă hro\m kplah wah mơnuih mơnam ta. Yua kơ anun yơh khom pơđ^ tơlơi nga\ hro\m bruă gah rơngiao ama\ng mơnuih [ôn sang, ama\ng bruă pơđ^ kyar plơi pla, laih anun hdră lơm lui tơlơi rơmon kon rin, phun kơ tơlơi lăng nao pơ ana\p mơng ASEAN, tơdơi kơ thun 2025, kia\ng nga\ tui giong tơlơi gơ`a\m, pơhro\ h^ tơlơi pleh ploh tơlơi pơđ^ kyar hdôm lon ia ding kơna. Ơi Lê Lương Minh lăi pơs^t tui anai: “ Phun tơlơi lăng truh thun 2025, jing khul khoa g^t gai ASEAN, hơmâo tu\ ư nao rai [ơi mông jơnum khoa pơ prong tal 27, ăt kho\m ngă tui jơlan hdră hơđong kơja\p, yua tui hdră ngă tui jơlan hdră pơđ^ kyar hơđong kơja\p, ăt nga\ tui jơlan hdră kiăng pơgiăm h^ kplah wah hdôm lon ia ASEAN phrâo, laih anun hdôm lon ia ASEAN sô hđăp, tui ha\ng tơlơi pơmin hlâo ako\ pơdong khul grup ASEAN s^t nik yua  khul grup mơnuih [ôn sang, yua mơnuih [ôn sang, ama\ng anun hmâo djru ba hdôm  mơnuih mơnam ta, gah jơlan hdră ăt kah ha\ng tơlơi ngă tui jơlan hdră pơđ^ kyar hơđong kơja\p”

 {ơi mông jpnum hdôm khoa pơ prong ASEAN tal 27, ako\ pơjing [ơi Kuala Lumpur, dêh ]ar Malaysia mơng lơ 18-22-11-2015 phrâo anai, hdôm khoa g^t gai kual ASEAN hơmâo tu\ ư kơ]a\u bruă mă mơng thun 2016-2020, tu\ ư nao rai [ơi mông jơnum hdôm khoa ding jum ASEAN gah hdră pơđ^ kyar plơi pla, laih anun lơm lui tơlơi rơmon kon rin tal 9, gah 6 mơta tơlơi ngă hlâo, ama\ng anun pơđ^ kyar tơlơi bơwih [o\ng huă pơ plơi pla, ngă hro\m bruă hro\m ha\ng bruă gah rơngiao, laih anun mơnuih [ôn sang, pioh pơđ^ kyar plơi pla ha\ng pơhro\ tơlơi rin rơpa. Rơgao mơng anun, ako\ pơjing rai hdôm tơlơi gơ`a\m mơng mơnuih mơnam, tơlơi gru groa mơnuih mơnam ASEAN, kiăng pơđ^ h^ tơlơi hd^p mda mơnuih [ôn sang.

Wot dah hơmâo nga\ gio\ng laih hdôm boh tơhnal tu\ yua hloh, ama\ng bruă lơm lui tơlơi rơmon kon rin, dưi hơmâo gơyut gơyâo jar kơmar pơ pu\ yôm, gleng truh hasa ASEAN pơđ^ kyar hơđong kơja\p, hrim wot đu], bruă nga\ pơhro\ tơlơi rin rơpa kơ dêh ]ar Việt Nam [ing ta  khom gleng nao hdră pơhro\ rin rơpa phun hloh, kơja\p hloh dong.

Rơluch Xuân: Pô ]ih ha\ng pôr