Mâu toăng hngêi trá dêi mơngế Thái a Sơn La, toăng hngêi ki meăn ƀă tơnêi dêi mơngế Tày, Nùng a Lạng Sơn, mơngế Hà Nhì a Lào Cai lơ mâu toăng hngêi dêi mơngế Mông a Lạng Sơn, Sơn La, ƀă hía hé, mơnât hơtô a rơnó hngíu, rơngiâp a rơnó tô ƀă tơdjêp tuăn hiâm ki rơkê tơdjâk troh xối pleăng, khôi túa lĕm. Laga, mâu toăng hngêi kố châ ngăn cho tá hâi tơtro khât tung mơjiâng thôn pơlê nếo.

Hên rơpŏng ối châ mơhnhôk vâ ‘nhê tah toăng hngêi khôi vâi krâ nah vâ mơjiâng mâu toăng hngêi châ plah 3 tơdroăng (Mơnât ‘răng, rơkôp ‘răng, trá ‘răng) pro mâu toăng hngêi tiô khôi vâi krâ nah djâ tâi tâng tuăn ngôa rơkê pơlê, tuăn ngôa rơkê ton nah dêi mâu hdroâng mơngế tơ’lêi chôa ‘lâng hía.

Ƀă môi tơdroăng châ pêi pro trâu hơngế môi tiah thôn pơlê nếo mê tơdroăng mơjiâng pro ‘răng tâi tâng ƀă hlê plĕng ôh tá tro môi tiah mê cho rơ-iô ‘nâng. Tá hiâm mơno tiô khôi túa lĕm thôn pơlê, jâ Nguyễn Thị Phương Châm, Kăn pơkuâ Viê̆n hriăn plĕng Khôi túa lĕm, Viê̆n Hàn lâm Khoa hok xah hô̆i Việt Nam tối: A kố, tơdroăng khôi túa lĕm tro tá hâi châ hlê plĕng tro, tŭm, xua mê tá hâi xúa khôi túa lĕm má môi ăm mơnhông mơdêk:

‘’Mâu tơdroăng mơhno khôi túa lĕm tro a thôn pơlê, pin xúa túa pơkâ pêi, xúa ki hmâ rak dêi hdroâng mơngế roh nah vâ pơchông ngăn ƀă nôkố cho ôh tá tro xếo, hrá mơnhông mơdêk. Tơdroăng ki mê tơxâng tah lôi. Ki nhên khât mâu tơdroăng mơhno khôi túa lĕm tro mê, drêng hiăng châ pêi pro tung tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng, mê cho kơnâ ƀă tơdroăng rêh ối dêi vâi. Ing mâ dêi mâu ngế kuăn pơlê pêi chiâk deăng pin kô hlo cho mơnhông mơdêk. Khôi túa lĕm tro tá hâi la lâi mơdât tơdroăng mơnhông mơdêk, bu ai mơnhông mơdêk ôh tá châ xúa tơtro má môi cho tơdroăng ‘na khôi túa lĕm tro ăm dêi tơná tê’’.

Hvái ngăn ‘na ki kơnâ khôi túa lĕm tro tung mơjiâng thôn pơlê nếo, drêng ai tơdroăng kố, pôa Lê Minh Hoan, Ngế xiâm ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê tâ tô tuăn drêng tơdroăng ‘’xo bô bối’’ tá hâi rah tro. Mơhno nhên tơdroăng nôkố drêng prôk hơngế ton hâi vêh a pơlê, hên ngế tâ tơviah mê môi tiah hmâ, tơngah xêh hmâ laga hlo tơviah. Hlo ôh tá tŭm tơdroăng lâi mê hiăng kâ trâu hơngế tung tuăn hiâm. Hên tíu tiô rơxông tâ, laga ôh tá ai mơhúa ‘’Môi tiah a ngâ tê’’, phá tơ-ê ƀă a pơlê xiâm.

Tiô pôa Lê Minh Hoan, hngêi trăng tiô khôi vâi krâ nah tiô tơnêi tơníu ƀă khôi túa lĕm tro pơlê. Rêm pơlê ai kong kế phá tơ-ê. Rêm hdroâng mơngế ai khôi túa krê. Nôkố, kơphô̆ tung pơlê, tơdroăng phiu ro hơ’lâk ƀă tơdroăng khéa mơjo. Pơlê xŏn a ‘ngêi, pơlê kân, laga kuăn mơngế chôa ‘lâng hơngế dêi pó:

“Drêng kuăn mơngế xua tơdroăng rêh ối tơmeăm khoăng lĕm tâ, mê ví tơdroăng ki tơxup tơbriât ki pơxúa, tơdroăng ki tơrŭm pơlê pơla chôa ‘lâng hía. Drêng mê, ‘’on đĕng hngêi ki lâi hngêi ki mê bâ eăng, klâng hngêi ki lâi hngêi ki mê pêi dêi’’, tơdroăng ki pơchông, hêng hôu dêi pó pro ‘nhê tơdroăng tuăn pâ pơlê. Kuăn mơngế đi đo ai péa tơdroăng ki tâ tung châ: lĕm ƀă ôh tá lĕm.

Khôi túa lĕm tro kum ƀă tá hiâm mơno, mơjiâng tơdroăng tơmiât lĕm, kơdroh tơdroăng ki tơmiât ôh tá lĕm. Tâ tơdroăng ki lĕm kum mơjiâng pơlê pơla thôn pơlê tơtro’’.

Ing tơdroăng ki ngăn dêi Tơdroăng mơjiâng pro tơmeăm, pôa Hoàng Thúc Hào, Kăn phŏ hnê ngăn Hô̆i đong mơjiâng pro tơmeăm Việt Nam tối: tơdroăng châ tơƀrê ‘na thôn pơlê nếo bu tiô ‘na ki hên iâ. La ngiâ thế tơtrŏng ki dâi lĕm. Mê cho mâu tơdroăng mơnhên ‘na ki lĕm môi tiah troăng pơlê, kơtâu, loăng ngiât, têa, troăng têa hiu ƀă hía hé cho tơ’lêi hlâu, mâu um tuăn pâ pơlê kơtâu dêi mơngế Việt Nam.

Pakĭng mê, tơdroăng mơjiâng pro tơmeăm khoăng hngêi trăng cho tơdroăng pêi ki đi đo. Tíu kơdrâm kuăn pơlê rêh ối pêi cheăng a thôn pơlê, tâng pơkuâ tơtro, mê khôi túa kô pơtối châ hên tơmeăm. Tối nhên mâu tơdroăng ki tơvâ tung xúa troăng pêi mơjiâng pro ki má môi ăm hên kơpong mơjiâng thôn pơlê nếo, Ngế ki rơkê mơjiâng pro tơmeăm khoăng Hoàng Thúc Hào pơkâ thế:

‘’Hngêi mơhno khôi túa lĕm tro tơring, cheăm, thôn pơlê, hngêi hbrâ ví têa kân lân lu ƀă hía hé. Tíu kố pơ’lêh, ngin pơkâ thế hvái ngăn, pro ti lâi ai rơpâu tơmeăm klâ xoăng tiô 7 – 8 kơpong khôi túa lĕm, laga mê cho tơmeăm ki ‘răng.

Pakĭng mê ai tơdroăng ki rơpâ rơkê tơtro, chiâng pơ’lêh. Pin ai hên mơngế ki rơkê mơjiâng pro tơmeăm, mâu ngế pêi ‘na pơkâ pêi ki hên pêi cheăng a mâu pơlê kong kân, xua a mê nếo ai tơkêa tơrŭm cheăng kâ, ƀă a mâu kơpong thôn pơlê , ôh tá ai kơbố mung mâu ngế ki rơkê mơjiâng pro hngêi. Mê cho ƀai toăn tâi tâng, laga tơdroăng ki kal pơ’lêh tung mơjiâng pro tơmeăm’’.

Mơjiâng thôn pơlê nếo cho pro ăm krá tơniăn ƀă lĕm tâ hiâm mơno kuăn mơngế. Drêng ƀă bu drêng kuăn pơlê hlê plĕng ƀă tâ, mê nếo chiâng rak xêh ƀă mơnhông mơdêk ki kơnâ khôi túa lĕm tro. Bu drêng khôi túa lĕm tro troh tung rêm rơpŏng, mê mâu inâi ‘’khôi túa lĕm’’ nếo mot păng ‘nâng ƀă chiâng tơdroăng ki vâ kum mơnhông mơdêk. Drêng mâu ki kơnâ khôi túa lĕm tro châ rơxông ối nếo nhuô̆m tơdah ƀă mơnhông tơtro tiô tơdroăng nôkố, khôi túa lĕm nếo troh tá ah rêh.