J’niêng cr’bưn nắc pazêng rau bh’rợ xa nay dưr váih tơợ đanh đươnh, tơợ bấc làng l’lăm ahay. Manuýh Cơ Tu xay moon j’niêng cr’bưn nắc âng k’conh pa bhướp đớc đoọng ha lang t’tun, tu cơnh đêếc pazêng lang k’coon ch’chau t’tun nắc lứch ting xơợng bhrợ. Cóh pr’ắt tr’mông âng manuýh Cơ Tu đoọng lêy, j’niêng cr’bưn ta luôn dưr váih cóh bơr cơnh, rau đêéc nắc đợ j’niêng cr’bưn la liêm pr’hay lâng đợ j’niêng cr’bưn cắh liêm crêê. Pazêng rau j’niêng cr’bưn la liêm pr’hay nắc vêy ta xay moon t’bhlâng xay bhrợ, lâng đợ j’niêng cr’bưn cắh liêm crêê, bhrợ zr’nắh k’đháp cóh pr’ắt tr’mông nắc ta lơi. Tước nâu cơy, đh’rứah lâng pháp luật âng Nhà nước, j’niêng cr’bưn dzợ dưr váih lâng vêy đợ rau chr’nắp cóh xa nay bh’rợ pr’ắt tr’mông âng manúyh Cơ Tu.
Đhanuôr Cơ Tu ng’moon zazum lâng đhanuôr Cơ Tu đhị chr’val Hoà Bắc, chr’hoong Hoà Vang, TP Đà Nẵng moon la lay, j’niêng cr’bưn nắc lứch vêy zập ngai xơợng đươi. Ba bi cơnh, tu lêy crâng nắc cr’van chr’nắp âng bhươl cr’noon, crâng chr’nắp lâng đhanuôr, j’niêng cr’bưn xay moon gít rau chr’nắp cóh bh’rợ zư lêy crâng, xơợng đươi xa nay zazum ooy bh’rợ bhrợ c’la ooy crâng lâng k’tiếc crâng âng pazêng pr’loọng đong, tô bhúh. Cóh bhươl cr’noon, vêy pr’loọng đong hân đoo lum rau cắh liêm crêê nắc pazêng đhanuôr cóh bhươl cr’noon tước ta moóh, zúp zooi. Rau zúp zooi cóh bhươl cr’noon nắc bhrợ t’váih truyền thống, muy rau j’niêng la liêm pr’hay cóh pr’ắt tr’mông âng manuýh Cơ Tu đhị chr’val Hoà Bắc. Đươi vêy cơnh đêếc, xa nay bh’rợ la liêm pr’hay cóh bhươl cr’noon nhâm mâng lấh mơ, đhanuôr yêm têêm pa bhrợ ta têng, pa dưr kinh tế pr’loọng đong.
Hân đhơ cơnh đêếc, cóh pr’ắt tr’mông âng manuýh Cơ Tu nắc dzợ dưr váih đợ j’niêng cr’bưn cắh liêm crêê. Bhêl cơnh cóh pr’loọng đong vêy manuýh cắh dzợ nắc pazêng manuýh bhúh xoọng cắh choom lướt bhrợ ha rêê đhuốch, cắh choom ch’chóh b’bêết pazêng rau chr’nóh chr’bêết hâ đoo. Manuýh hân đoo cắh xơợng đươi ha dang lum rau cắh pr’đoọng nắc tô bhúh xay moon, dzơơng lêy, crêê a bhuy a bhô toom. Pazêng bh’rợ bhrợ lất cơnh xa nay j’niêng cr’bưn nắc công bh’rợ bhrợ lất ooy a bhô dang, tước ooy rau chr’nắp âng bhươl cr’noon.
T’coóh Đinh Xuân Trang, đhanuôr Cơ Tu ắt đhị cr’noon Tà Lang, chr’val Hoà Bắc, chr’hoong Hoà Vang, TP Đà Năng xay moon, j’niêng cr’bưn ơy pa xiêr, bhrợ zr’nắh k’đháp ooy rau dưr váih âng kinh tế pr’loọng đong. Bhrợ t’váih rau ha ul đharứt cóh tơợt lang.
Pr’loọng đong, tô bhúh ha dang vêy manuýh chêết nắc cóh c’moo đêếc cắh pân chóh prị, chứa. Cr’noọ cóh đâu, hân đhơ chóh bhrợ công cắh choom chắt váih. Vêy đợ pr’loong đong vêy chính quyền chr’val zúp zooi t’nơơm chr’nóh nắc cắh pân đớp chô đơơng chóh tu xoọc đơ điêng.
Vêy ta xay moon p’too pa choom ooy c’lâng xa nay, chính sách âng Đảng, pháp luật Nhà nước. Pazêng j’niêng cr’bưn cắh liêm crêê cóh đhanuôr chr’val Hoà Bắc ơy vêy ta t’bil lơi, rau la liêm pr’hay âng văn hoá manuýh Cơ Tu nắc vêy ta ha dưr. Cóh zập c’moo, vel đong bhrợ pazêng rau bhiệc bhan xay p’cắh gít rau chr’nắp pr’hay âng acoon cóh, dzơ xay bhrợ bhiệc bhan cha ha roo t’mêê đh’rứah lâng bh’rợ xay moon p’too pa choom xa nay pháp luật, zư lêy crâng k’coong, bhrợ đoọng ha đhanuôr n’năl gít lấh mơ ooy bh’rợ zư lêy lâng pa dưr crâng. Chr’nắp bhlâng, bh’rợ học tập âng p’niên nắc vêy pazêng apêê pr’loọng đông k’rang bấc lấh mơ. A noo Đinh Văn Mai, cán bộ tuyên giáo chr’val Hoà Bắc, chr’hoong Hoà Vang, Tp Đà Nẵng xay moon: bêl ahay, đhanuôr ắt mamông cóh crâng k’coong, cóh zr’lụ ch’ngai bha dắh cắh bơơn lêy, đươi rau liêm choom âng khoa học kỹ thuật, pr’ắt tr’mông tự bhrợ tự cha, lum bấc rau zr’nắh k’đháp pr’ắt tr’mông. Nâu cơy nắc la lay cơnh, đợ đhăn k’tiếc âng k’conh pa bhướp lơi tu j’niêng cr’bưn cắh liêm crêê nắc nâu cơy vêy k’coon ch’chau văl chô bhrợ têng. ngai jéh k’ăy nắc tước ooy bệnh viện, ộm z’nươu doọ dzợ đớc đoọng ooy manuýh vêy ta xay nắc vêy a bhô.
Cơnh ahay, đhanuôr lơi cr’noon ty, k’tiếc ty tước zr’lụ t’mêê đoọng bhrợ bhươl, bhrợ cha cơnh đêếc nắc zr’nắh k’đháp pa bhlâng. pr’ắt tr’mông cắh nhâm mâng, ha ul đharứt ta luôn. Tơợ bêl xay bhrợ ắt mamông muy đhị, bhrợ cha muy đhị nắc pr’ắt tr’mông nhâm mâng lấh mơ, choom t’bil ha ul đharứt. pr’ắt tr’mông âng đhanuôr dưr lấh mơ ahay. Xoọc đâu đong vêy ta xay bhrợ nhâm mâng, vêy zên k’miáh, vêy ti vi, xe. Ng’moon zazum pr’ắt tr’mông âng đhanuôr dưr váih lấh mơ ahay.
Xay moon tước ooy j’niêng cr’bưn cắh liêm crêê âng manuýh Cơ Tu cóh đâu, a moó Dương Thị Lệ, Phó Chủ tịch chr’val Hoà Bắc, chr’hoong Hoà Vang, TP Đà Nẵng xay moon: l’lăm c’xêê c’moo tr’xăl t’mêê, manuýh Cơ Tu cắh n’năl cơnh pa dưr kinh tế, bấc k’tiếc, bấc crâng ha dzợ cắh n’năl cơnh bhrợ ruộng lâng chóh pa dưr crâng, tu cơnh đêếc pr’ắt tr’mông zr’nắh k’đháp pa bhlâng. pr’ắt tr’mông tr’xăl tơợ bêl cấp uỷ đảng, chính quyền t’bhlâng bhrợ têng bh’rợ lứơt xay moon, p’too pa choom, pa dưr c’năl âng đhanuôr, t’bil lơi rau j’niêng cr’bưn cắh liem crêê, đoàn kết tr’zúp tr’zooi t’bil ha ul, pa xiêr đharứt, bhrợ pa dưr pr’ắt tr’mông t’mêê.
L’lăm ahay, pr’ắt tr’mông âng đhanuôr Cơ Tu cóh đâu cắh liêm choom. Nắc cóh pazêng c’moo đăn đâu, bêl c’lâng xa nay âng Đảng, Nhà nước tr’xăl t’mêê nắc chính quyền chr’val Hoà Bắc ơy vêy đợ bh’rợ lướt xay moon p’too pa choom tước ooy c’bhúh xay bhrợ, tước ooy apêê t’coóh bhươl cóh bơr cr’noon, ting t’ngay azi xay moon p’too pa choom tước ooy pazêng đhr’nong đong âng đhanuôr acoon cóh. Tước nâu cơy cr’noọ bh’rợ lâng rau ta bơơn ooy khoa học công nghệ cóh pazêng rau j’niêng cr’bưn chr’nắp pr’hay lâng cóh bh’rợ pa bhrợ ta têng, tr’câl tr’bhlêy âng đhanuôr ting t’ngay dưr váih k’rơ.
Xoọc đâu, prang chr;val vêy 100% đợ pr’loọng đong đhanuôr bơơn đươi dua điện âng k’tiếc k’ruung, 70% pr’loọng đong ơy vêy đài, ti vi lâng xe. Lâng rau tr’căl âng đhanuôr Cơ Tu cóh Hoà Bắc ooy c’năl đoọng xơợng đươi rau t’mêê, t’bil lơi j’niêng cr’bưn cắh liêm crêê nắc chrooi đoọng ooy bh’rợ dưr váih zazum âng vel đong. Rau đêếc nắc bh’rợ nhâm mâng cóh bh’rợ xay bhrợ cr’noọ bh’rợ âng k’tiếc k’ruung bhrợ têng bhươl cr’noon t’mêê cóh Hoà Bắc./.
Người Cơ Tu ở Hòa Bắc và Luật tục
Luật tục tức là phong tục, tập quán đã hình thành từ xa xưa, từ nhiều thế hệ trước. Người Cơ Tu nói rằng, luật tục là “ông bà để lại cho” vì thế lớp lớp con cháu đời sau thực hiện theo. Trong đời sống của người Cơ Tu cho thấy, luật tục luôn tồn tại hai mặt rõ rệt, đó là những phong tục truyền thống tốt đẹp và những hủ tục. Những phong tục tập quán truyền thống tốt đẹp được khuyến khích phát triển, ngược lại luật tục lạc hậu, cản trở đối với đời sống cộng đồng sẽ bị bãi bỏ. Đến nay, cùng với pháp luật của Nhà nước, luật tục vẫn tồn tại và có một vị trí quan trọng trong việc điều chỉnh các mối quan hệ trong đời sống của người Cơ Tu.
Trong cộng đồng người Cơ Tu nói chung và đồng bào Cơ Tu tại xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng nói riêng, luật tục được thành viên trong cộng đồng nghiêm chỉnh tuân theo một cách tự giác. Chẳng hạn, vì coi rừng là nguồn tài sản vô giá của làng, rừng có quan hệ mật thiết với cộng đồng dân cư, luật tục quy định rõ tầm quan trọng của bảo vệ rừng, tôn trọng các quy tắc của cộng đồng về xác lập chủ quyền đối với rừng và đất rừng của từng gia đình, dòng họ. Trong làng, có gia đình nào gặp chuyện không may thì cả dân làng đến hỏi thăm, giúp đỡ. Sự đùm bọc, sẻ chia trong cộng đồng đã tạo nên một truyền thống, một phong tục tốt đẹp trong đời sống người Cơ Tu tại xã Hoà Bắc. Nhờ đó, tình làng nghĩa xóm được gắn chặt, bà con yên tâm sản xuất, xây dựng kinh tế gia đình.
Tuy nhiên, trong đời sống của người Cơ Tu vẫn tồn tại những hủ tục. Khi gia đình có người chết thì cả họ hàng không được lên rẫy, không được trồng trọt bất cứ hoa màu gì. Họ phải kiêng cử cả năm, nếu trồng trọt thì hoa màu sẽ hư, thất thu nặng. Người nào không tuân theo phong tục ấy, nếu gặp chuyện không may thì bị cả dòng họ trách móc, sẽ bị giàng trừng phạt. Những người vi phạm luật tục cũng đồng nghĩa với việc xúc phạm đến thần linh, đến đức tin của cả cộng đồng.
Ông Đinh Xuân Trang, đồng bào Cơ Tu tại thôn Tà Lang, xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang thành phố Đà Nẵng cho biết, luật tục đã kìm hãm, cản trở phát triển kinh tế hộ gia đình. Dẫn đến cái đói cái nghèo đeo đẳng:
Gia đình, dòng họ nếu có người chết thì cả năm đó không dám trồng chuối, thơm. Quan niệm ở đây, dù có trồng thì cây trái cũng không phát triển được. Có những hộ được chính quyền xã hỗ trợ cây giống nhưng không dám nhận về trồng vì đang kiêng cử.
Được tuyên truyền đường lối chính sách của Đảng, pháp luật Nhà nước. Những hủ tục ở vùng dân tộc thiểu số xã Hòa Bắc đã được đẩy lùi, bản sắc văn hóa truyền thống của người Cơ Tu được phát huy. Hằng năm, địa phương tổ chức các lễ hội mang đậm bản sắc dân tộc, duy trì lễ hội ăn mừng lúa mới lồng ghép tuyên truyền pháp luật, bảo vệ thiên nhiên giúp người dân ý thức hơn trong việc bảo vệ và phát triển rừng. Đặc biệt, việc học tập của trẻ em được các gia đình quan tâm nhiều hơn. Anh Đinh Xuân Mai, cán bộ tuyên giáo xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng cho biết: ngày xưa, bà con sống trong rừng núi, vùng sâu vùng xa không tiếp cận được với khoa học kỹ thuật, cuộc sống tự cung tự cấp, gặp nhiều khó khăn trong sinh hoạt và phát triển kinh tế. Bây giờ thì khác, những vùng đất mà cha ông xưa bỏ lại vì hủ tục nay con cháu đã quay lại sản xuất. Ai đau ốm thì đến bệnh viện, phải uống thuốc chứ không mặc phó cho thầy mo, thầy cúng nữa.
Như ngày xưa, dân bỏ làng cũ, đất cũ đến nơi mới lập làng, lập nghiệp thì gặp khó khăn hơn. Cuộc sống bấp bênh, thiếu đói trăm bề. Từ khi định canh định cư tại chổ thì sản xuất ổn định, đẩy lùi được nghèo đói. Cuộc sống bà con đã phát triển hơn xưa. Hiện nay nhà xây cũng có, gởi tiết kiệm cũng có, ti vi, xe cộ, phương tiện cũng có. Nói chung cuộc sống bà con phát triển nhiều so với lúc trước.
Nhắc đến hủ tục của người Cơ Tu nơi đây, chị Dương Thị Lệ Phó Chủ tịch xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng bộc bạch: Trước thời kỳ đổi mới, người Cơ Tu không biết cách phát triển kinh tế, nhiều đất, nhiều rừng mà không biết làm lúa nước và trồng cây phát triển rừng, nên cuộc sống luôn nghèo khổ. Mọi chuyện thay đổi bắt đầu từ khi cấp ủy đảng, chính quyền đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động, khai thông tư tưởng trong nhân dân, xóa bỏ hủ tục, đoàn kết giúp nhau xóa đói, giảm nghèo, xây dựng cuộc sống mới.
Trước đây, cuộc sống bà con Cơ Tu rất lạc hậu. Nhưng những năm trở lại đây, khi đường lối của Đảng Nhà nước đổi mới thì chính quyền địa phương xã Hòa Bắc đã có những hoạt động tuyên truyền đến đội ngũ, hệ thống muôn dân chính đảng, đến già làng trưởng bản ở hai thôn, dần dần chúng tôi tuyên truyền đến từng nhà, từng ngõ của hộ đồng bào dân tộc. Đến bây giờ tư tưởng cũng như cách nhìn nhận và sự tiếp cận khoa học công nghệ trong tất cả các phong tục tập quán và trong sản xuất, sinh hoạt đời thường của đồng bào ngày càng phát triển mạnh mẽ.
Hiện, toàn xã có 100% số hộ được sử dụng điện lưới quốc gia, 70% hộ có phương tiện nghe, nhìn và phương tiện đi lại. Sự thay đổi của đồng bào dân tộc Cơ Tu ở Hòa Bắc trong việc nâng cao nhận thức để tiếp thu cái mới, loại bỏ những tập tục lạc hậu đã góp phần vào sự phát triển chung của địa phương. Đó chính là bước tiến vững chắc trong việc thực hiện Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới ở Hòa Bắc./.
Viết bình luận