Manuýh Cơ Tu ắt cóh da ding k’coong Quảng Nam tơợ bêl n’niên nắc ơy ắt đh’rứah lâng crâng. Bơơn crâng k’coong zư lêy, crâng k’coong t’váih đoọng chr’na đha nắh, xa nấp, đong ắt, đác đoọng ộm. Crâng nắc rau chr’nắp pa bhlâng lâng apêê đoo. Tu cơnh đêếc, bh’rợ apêê đoo cắh k’pân zr’nắh k’đháp, pân chêết bil đoọng zư lêy crâng, nắc dưr váih cơnh bh’rợ cóh pr’ắt tr’mông. Bh’rợ zư lêy crâng âng manuýh Cơ Tu nắc t’coóh Pơ Loong Nai ắt cóh cr’noon Pazíh, chr’val A Ting, chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam nắc bh’rợ liêm choom bhlâng vêy bấc ngai haanh déh. T’ruíh: Xơợng p’rá xa nay cóh Gươl bêl đâu, đhanuôr lâng pr’zớc đh’rứah đương xơợng xa nay ooy t’coóh Pơ Loong Nai zư crâng.

Pơ Loong Nai prá xay xa nay bh’rợ zư lêy crâng lâng zi nắc cơnh đêếc. Lâng nắc đhiệp manuýh chắp hiêng crâng, ắt đăn lâng crâng, lêy crâng nắc cơnh aham lêệ âng đay nắc vêy choom n’năl đui xa nul âng pazêng rau a chim crâng.

Cr’noon Pazih, chr’val A Ting, chr’hoong Đông Giang, vêyb 72 pr’loọng đong đhanuôr Cơ Tu ắt mamông, nắc vêy tước 64 pr’loọng đong ting zư lêy crâng đhị bhươn k’tiếc k’ruung Bạch Mã. Lâng t’coóh Pơ Loong Nai 45 c’moo, nắc bhrợ manuýh k’đhơợng xay âng muy cóh 4 c’bhúh zư lêy crâng. Ta luôn cóh zập tuần, t’coóh Pơ Loong Nai lâng pazêng apêê cóh c’bhúh nắc lướt ooy crâng.

Cóh pazêng g’lúh lướt cơnh đêếc, a đoo lâng đhanuôr cóh cr’noon bơơn lêy lâng zâl cha groong bấc bh’rợ pa hư crâng, tơợ tr’nơớp tơớp pa hư. Lâng cóh g’lúh lướt n’nắc, a đoo ơy tr’zâl lâng c’bhúh pa hư crâng lâng crêê c’bhúh pa hư crâng t’bhrêy, tước k’nặ chêết bil. Hay cớ g’lúh zâl c’bhúh pa hư crâng n’nắc, Pơ Loong Nai truíh:

Nâu cóh đâu, a đoo k’pị tuôr, glúh xóc cơnh đâu, xang n’nắc pa đool ch’piáh ooy tuôr… xang n’nắc a đoo n’tốh tếch. Xang n’nắc a cu crêê la lang, xang n’nắc a đoo tâm ooy a chắc, apêê n’lơơng lứch ma múch… acu cắh dzợ n’năl rau rị, l’ngắt tu bil bấc aham… tước 4h ra diu dân quân lâng k’coon tước chô đơơng acu, zập ngai công moon t’coóh Nai crêê c’bhúh pa hư crâng tếch k’nặ chêết… tước 9h nắc acu chô tước ooy trạm y tế…

Bh’rợ ng’xay truíh nắc cắh lấh u gít, hân đhơ cơnh đêếc nâu đoo nắc bh’rợ chêết mamông âng muy cha nắc manuýh. Nắc đhiệp pr’đoỌng pa bhlâng nắc a đoo doọ crêê c’bhúh n’lất n’mốp pa hư crâng lêệng c’chêết. Pơ Loong An k’coon ta ha âng Pơ Loong Nai, An c’moo đâu glặp 20 c’moo hay cớ bh’rợ k’conh crêê c’bhúh pa hư crâng vey:

K’conh cu crêê c’bhúh pa hư crâng pa hư, 5h ra diu azi lướt ooy crâng chêếc lêy a ma, tu apêê n’lơơng lấh xóh múch, nắc muy a m a năm cóh crâng. Mơ bơr pêê t’ngay t’tun nắc đơơng k’conh cu xiêr ooy bệnh viện Đại Lộc, tu m’ma đhur pa bhlâng. a cu lâng a mế xăl a ma lướt zư lêy crâng.

A ngắh C’lâu Chế, k’điêl t’coóh Nai prá:

Ng’moon zazum tơợ bêl a đoo crêê c’bhúh pa hư crâng t’bhrêy nắc acu lướt ooy crâng, acu xăl a đoo lướt zư lêy crâng. Cóh pr’loọng đong, ba bi cơnh k’díc crêê k’ăy nắc k’coon cắh cậ k’điêl lướt…

Xang g’lúh ta t’bhrêy n’nắc, nắc k’noọ bhrợ ha manuýh Cơ Tu n’nâu cắh dzợ xay bhrợ, nắc cắh, Pơ Loong Nai cắh lơi crâng, nắc t’bhlâng zư lêy crâng. Pr’đoọng bhlâng, cóh bh’rợ zư lêy crâng, Pơ Loong Nai doọ vêy muy ađoo, a đoo nắc dzợ vêy ting zúp zooi âng bấc manuýh Cơ Tu cóh bhươl cr’noon. A noo C’lâu Lét- cr’noon Pazíh, chr’val A Ting, chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam prá:

Xang g’lúh a dêy Nau crêê apêê pa hư cơnh đêếc nắc a noo công cắh k’pân… cắh k’pân… Hâu tu?... Tơợ dưr váih bh’rợ n’nắc nắc t’bhlâng lất mơ, đhanuôr acoon cóh p’rá k’pân nắc cắh choom moon, ơy ng’đớp nắc t’bhlâng zư lêy.

Xay moon ooy bh’rợ zư lêy crâng âng đay, t’coóh Pơ Loong Nai- cr’noon Pazíh, chr’val A Ting, chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam prá:

Nắc acu dzợ t’bhlâng… tu crâng, tu a cu chắp hiêng crâng, hân đhơ a đoo tếch c’chêết nắc cắh k’pân, c’bhúh pa hư crâng nắc cắh muy tếch c’chêết a cu, nắc dzợ đhanuôr dzợ. Ơy lấh ng’zư nắc t’bhlâng zư, chêết cắh cậ mamông công t’bhlâng zư lêy crâng, tu crâng.

Cắh muy Pơ Loong Nai nắc lâng manuýh Cơ Tu cóh cr’noon Pazíh ng’moon la lay lâng cóh zr’lụ da ding k’coong Quảng Nam moon zazum, tơợt lang n’nâu apêê đoo ắt mamông lâng crâng. Apêê đoo vêy j’niêng cr’bưn crêê tước ooy crâng. Lâng crâng nắc cơnh đhr’nong đong âng apêê đoo, tu cơnh đêếc apêê ắt mamông đh’rứah lâng crâng, zư lêy crâng, ắt mamông đươi ooy crâng. Tu cơnh đêếc, cr’noọ zư lêy crâng âng apêê đoo nắc ơy tơợ đanh ặ. T’coóh bhươl A Lăng Phương- cr’noon Pazih, chr’val A Ting, chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam prá:

Lâng bh’rợ âng a noo Nai nắc azi t’bhlâng xay bhrợ rơợng griing, c’bhúh pa hư crâng ngoọ azi k’pân… A noo vêy u chêết nắc công bh’rợ bhrêy tắh, nắc trách nhiệm âng zi nắc t’bhlâng xay bhrợ. Apêê đoo k’noọ vêy a noo Nai chêết nắc azi cắh dzợ lướt ooy crâng, nắc azi cắh k’pân bh’rợ n’nắc, t’bhlâng zư lêy crâng.

T’coóh Lê Văn Thịnh- Kiểm lâm viên Hạt Kiểm lâm Đông Giang, Quảng Nam prá:

Tước nâu cơy nắc ng’lêy, hân đhơ a noo Nai crêê c’bhúh pa hư crâng vey, nắc cr’noọ bh’rợ zư lêy crâng dzợ k’rơ, cắh k’pân… a noo nắc muy manuýh chr’nắp đoọng ha apêê n’lơơng, đh’rứah lâng pazêng đhanuôr zư lêy crâng liêm choom cơnh nâu cơy…

Lâng manuýh Cơ Tu, crâng nắc cắh muy n’loong, a chim ađhắh. Crâng nắc a bhô dang. Crâng dưr váih đh’rứah lâng pr’ắt tr’mông âng apêê đoo cơnh tơợ k’r’bhâu lâng n’nâu tỵ cơnh đêếc. rau chr’nắp âng crâng nắc ta luôn n’léh lâng ắt đhậu cóh a cọ a bịc, pr’ắt tr’mông, j’niêng cr’bưn, pa dưr pr’ắt bhrợ lâng ta luôn pa dưr rau chr’nắp ooy rau chr’nắp pr’hay văn hoá âng pazêng đhanuôr ắt mamông cóh zr’lụ da ding k’coong. J’niêng cr’bưn Cơ Tu công cắh đoọng tal crâng cóh tu k’ruung. Lâng apêê đoo, cóh đêếc nắc tu đác t’mông a coon manuýh, ha dang crâng ta pa hư nắc cóh bhươl cr’noon dưr váih pr’lúh cr’ăy, chêết bil. Tu cơnh đêếc, ngai pa hư crâng cóh tu k’ruung nắc crêê đhanuôr toom ha lêệng pa bhlâng…

Ting n’nắc đợ manuýh vêy g’léh c’rơ zư lêy crâng cơnh Pơ Loong Nai nắc vêy đhanuôr cóh bhươl cr’noon chắp hơnh. Cơnh đêếc nắc, mơ bơr pêê t’ngay Pơ Loong Nai lâng đhanuôr cóh cr’noon lướt ooy crâng. Hân đhơ cóh xoọc đâu, bh’rợ pa hư crâng doọ dzợ k’rơ cơnh ahay dzợ.

 

Pơ Loong Nai giữ rừng

                                                                                            CTV Tấn Sỹ

 

Người Cơ Tu ở miền núi tỉnh Quảng Nam khi chào đời đã gắn liền với rừng. Được rừng che chở, rừng cho cái ăn, cái mặc, ngôi nhà để ở, nguồn nước để uống. Rừng đã trở thành một phần máu thịt của họ. Vì vậy, chuyện họ bất chấp nguy hiểm, chấp nhận hy sinh tính mạng để bảo vệ rừng, như là một điều tất yếu. Tấm gương bảo vệ rừng của người đàn ông Cơ Tu Pơ Loong Nai ở làng Pazích, xã ATing, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam là một điển hình nhất được nhiều người nhắc tới. Tiết mục “ Dưới mái nhà Gươl” hôm nay, mời bà con và các bạn cùng nghe câu chuyện về ông Pơ Loong Nai giữ rừng.

Pơ Loong Nai mở đầu câu chuyện về rừng với chúng tôi như thế ! Và chỉ có những người yêu rừng, gắn bó với rừng như máu thịt mới có thể thành thục từng tiếng kêu của các loài chim rừng.

Làng Pazích, xã ATing, huyện Đông Giang, có 72 hộ đồng bào Cơtu sinh sống, thì có đến 64 hộ đang tham gia quản lý bảo vệ rừng tại vườn quốc gia Bạch Mã. Và ông Pơ Loong Nai, 45 tuổi, là nhóm trưởng của một trong 4 nhóm bảo vệ rừng. Đều đặn hàng tuần, ông Pơ Loong Nai và các thành viên trong nhóm lại đi lên rừng.

Trong nhiều chuyến đi như vậy, ông và dân làng đã phát hiện và ngăn chặn được rất nhiều vụ phá rừng, từ lúc mới manh nha. Và cũng trong một chuyến đi ấy, ông đã đụng độ và trở thành nạn nhân của lâm tặc, đến mức thập tử nhất sinh.Nhớ lại thời điểm kinh hoàng đó, Pơ Loong Nai kể

Phổ thông: Đây này nó chụp cổ, chụp tóc thế này, kề dao bảo cắt cổ thằng này trước… Nó chém. Xong tôi bật ngửa, xong nó đánh người khác chạy hết… Tôi không biết gì nữa, bất tỉnh luôn vì chảy máu nhiều quá…đến 4h sáng dân quân và con tôi vào khiêng, ai cũng bảo ông Nai bị lâm tặc chém chết… Đến 9h thì tôi về đến trạm y tế…”

Chuyện kể lại bao giờ cũng giản đơn, nhưng đây là chuyện sinh tử của một con người. Chỉ có may mắn và bản năng sinh tồn hiếm thấy mới giúp ông thoát khỏi sự manh động và tàn ác của kẻ lục lâm. Pơ Loong An là con trai đầu của Pơ Loong Nai An, năm nay anh vừa tròn 20 tuổi nhớ lại việc ba bị tấn công trong rừng:  

Ba con bị lâm tặc tấn công, 5h sáng bọn con vô rừng kiếm ba, vì mấy người kia chạy hết mà, còn mình ba trong rừng chớ mấy. Thời gian sau đưa ba xuống bệnh viện Đại Lộc, vì ba không còn sức nữa. Con và mẹ thay ba đi bảo vệ rừng

Bà Clâu Chế, vợ ông Nai cũng cho hay:

            Đúng, nói chung từ hồi ông bị thì tôi đi miết, tôi đi thay. Trong gia đình, ví dụ như người chồng bị đau thì con hoặc vợ đi thay…”

Sau chuyến “chết hụt” đó, những tưởng sẽ làm người đàn ông Cơtu này nhụt chí, nhưng không, ông Pơ Loong Nai vẫn không bỏ rừng, mà còn quyết tâm bảo vệ rừng bằng mọi giá. Thật may, trong cuộc chiến bảo vệ rừng, Pơ Loong Nai không hề đơn độc, mà ông còn nhận được sự giúp sức rất nhiều của bao thế hệ người Cơtu trong làng. Anh Clâu Lét-Làng Pazích, xã A Ting, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam nói:

Sau lần chú Nai bị sự cố như vậy thì anh có sợ không?...Không… Vì sao?... Càng xảy ra vụ đó thì càng quyết tâm hơn nữa, bà con đồng bào từ sợ là không nói được, đã  nhận là quyết tâm bảo vệ…

Chia sẻ về tình yêu của mình với rừng, Ông Pơ Loong Nai-Làng Pazích, xã A Ting, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam nói:

            Tôi sẵn sàng…vì rừng mà, vì yêu rừng nó có chém giết kệ, chẳng chỉ lâm tặc chém giết được mình tôi, mà còn bà con nữa. Đã bảo vệ là cứ bảo vệ, sống hay chết cũng cứ bảo vệ rừng, vì rừng mà…

Không chỉ riêng Pơ Loong Nai mà đối với người Cơtu ở làng Pazích nói riêng và ở khu vực miền núi Quảng Nam nói chung, cả ngàn đời nay họ đã sống với rừng. Họ có cả một phong tục tập quán liên can đến rừng. Và rừng như mái nhà của họ vậy, nên họ sống cộng đồng với rừng, bảo vệ rừng, sống dựa vào rừng. Do đó, ý thức bảo vệ rừng của họ đã có từ rất lâu rồi. Già làng A Lăng Phương-Làng Pazích, xã A Ting, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam nói:

Với vụ việc của anh Nai thì chúng tôi ráo riết làm, lâm tặc nghĩ rằng chúng tôi sợ… Anh có chết cũng là sự rủi ro, nhưng trách nhiệm của chúng tôi vẫn quyết tâm làm. Họ nghĩ đánh anh Nai chết thì chúng tôi không đi rừng nữa, nhưng chúng tôi không hề sợ vấn đề đó, cương quyết không…

Ông Lê Văn Thịnh-Kiểm lâm viên Hạt kiểm lâm Đông Giang, Quảng Nam cho biết:

Đến bây giờ thấy rằng, mặc dù anh Nai bị chúng nó cố tình sát hại, nhưng tinh thần vẫn rất là cao, không nản chí… Ảnh là tấm gương để nhiều người khác cùng toàn thể dân làng bảo vệ rừng tốt như hôm nay…”

            Với người Cơtu, rừng không chỉ là cây cối, muông thú đơn thuần. Rừng là tâm linh. Rừng tồn tại song hành cùng cuộc sống của họ như ngàn đời nay vẫn thế. Dấu ấn của rừng luôn hiển hiện và ăn sâu bám rễ vào đời sống, phong tục, nuôi dưỡng tính cách và duy trì bản sắc văn hóa của những cộng đồng cư dân vùng cao. Luật tục Cơtu cũng nghiêm cấm đốt phá rừng đầu nguồn. Với họ, đó là mạch nguồn nuôi sống con người, nếu rừng bị phá đi thì trong làng sẽ dễ xảy ra dịch bệnh, chết chóc. Do vậy, ai phá rừng đầu nguồn thì sẽ bị dân làng phạt vạ rất nặng…

Ngược lại những người có công giữ rừng như Pơ Loong Nai, rất được dân làng quý mến. Thế rồi, cứ dăm bữa nữa tháng, Pơ Long Nai và dân bản lại lên rừng. Dẫu bây giờ, nạn phá rừng đã không còn hoành hành như trước nữa./.

            ----------------------