Ting  lang a hay, ma nưih Cơ-Tu coh apêê tỉnh miền Trung ma mông k’rong ting vel k’tứi, vêy dâng 30-40 đhr’nong đong ra pă  pa đhiêr ga ving. Ma nưih Cơ-Tu lêy vel năc zr’lụ đha nuôr ăt ma mông nhâm mâng, groong cach toor vel, vêy pêch hào đhộ, đăc ta hoo, prung đoọng zư lêy vel oó a đhăh dzăm lâng râu tuh n’đăh n’lơơng. Zâp vel năc muy vêy muy bơr c’riing luh moot. C’riing bha lâng năc c’lâng lươt buôn z’moh ooy n’đăh crâng, bơơn zư lêy liêm, lâh đhị đêêc dzợ đơc muy tr’ngâl n’loong zư crâng. Ting cơnh ma nưih Cơ-Tu moon, đơc tr’ngâl n’loong dzợ năc đoọng ha bhuy, că câh ma nưih chêêt môp doó choom moot ooy vel, pay ha roo, đoọng bh’ruy, ca muôr doó moot cha m’ma ha roo a bhoo… Moon pa zum, ting cơnh đhr’niêng tơợ a hay âng ma nưih Cơ-Tu năc đoọng cha groong đợ c’bhuh môp lêt.

T’cooh Bhling Hạnh coh vel Công Dồn, chr’val Zuôih, chr’hoong Nam Giang, tỉnh Quảng Nam đoọng năl, đhr’niêng groong vel lâng bhrợ tr’ngâl zư vel âng đha nuôr Cơ-Tu âi vêy tơợ đanh. Năc ting đhị zr’lụ, năc bh’rợ groong vel lâng đơc tr’ngâl zư vel bơơn bhrợ têng 2 căh câ pêê c’moo muy chu. Nâu câi, đợ râu cr’đơơng tơợ lơơng lâng râu tr’xăl coh pr’ăt tr’mông âng muy bơr ngai ma nưih Cơ-Tu năc dzợ pa bhlâng hăt zư đơc đhr’niêng n’nâu.

Đoọng bhrợ g’roong lâng bhrợ tr’ngâl zư vel, t’cooh vel vêy chơơih pay t’ngay lâng pay boop p’rá mr’cơnh âng đha nuôr vel. Xang n’năc, apêê coh vel bơơn k’đươi moot ooy crâng bơơn n’loong, p’oo am, c’rêê chô bhrợ c’riing, cooch tr’ngâl- bh’rợ n’nâu buôn đơc ha pân jưih. Tr’ngâl bơơn cooch đhị muy c’năt n’loong năc muy cha năc pân jưih vêy dzung, têy t’têêr ooy a chăc. Moh măt tr’ngâl n’nâu năc lêy k’pân bhlâng, mắt ga măc lêy cơnh gloọn năc bơơn ma nưih pân jưih Cơ-Tu coh vel buôn bhrợ lâng chung, a chị lươt crâng. Ma nưih Cơ-Tu tơợ a hay ta luôn đươi dua ooy a bhô dang, a bhuy a lụ đoọng ca văr râu zư lêy pr’ăt tr’mông âng đha nuôr. Tr’ngâl zư vel n’đhơ lêy căh cơnh kị, pr’đươi đoọng bhrợ năc buôn bơơn, bơơn bhrợ lâng têy zêng n’đhang năc vêy chr’năp pa bhlâng cơnh lâng zâp ngai ma nưih Cơ-Tu. Tr’ngâl zư lêy căh muy năc tr’ngâl n’loong năc dzợ pa căh râu ooy pr’chăp crâng ca coong a bhuy a lụ âng đha nuôr Cơ-Tu.

Bêl bhuôih bhrợ g’roong vel lâng đơc tr’ngâl zư vel, bha nuôih âng đha nuôr ra văng pa zêng a tam, a xiu lâng cr’liêng a tưch âi uh chêên, năc ting vel năc  vêy bâc hăt la lay mơ. Pân đil buôn k’đươi lươt ha tuc bơơn a tam, a xiu lâng ra văng apêê ch’na đoọng bhuôih a bhô dang a bhuy a lụ lâng đoọng prang vel đăh cha. Ha dang coh vel vêy ma nưih chri căh câ ma nưih coh vel n’lơơng tươc cha ơh năc đha nuôr đương đoọng t’mooi dưr chô lâng zâp ngai coh vel đay âi k’rong chô zâp năc vêl groong. Tu, ha dang căh đương đợ t’mooi chô năc bêl groong vel xang, apêê đoo căh choom dưr chô z’lâh c’riing vel t’ngay n’năc. Zâp đoo c’lâng luh moot ooy vel cơnh c’lâng đâc ooy crâng, lươt ha rêê, c’lâng lươt ooy vel n’lơơng… zêng bơơn bhrợ c’riing, toor vel bơơn ga ving groong lâng a ngoọn ch’chiah tơợ am, ra dzul lâng dôông prang. Apêê c’riing n’lơơng năc bhrợ k’tứi lâh, năc muy c’riing bhlâng bơơn bhrợ ga măc lâng pa chăm liêm lâh, vêy pa tơt tr’ngâl cooch ma nưih zư vel.

Coh t’ngay bhrợ bhuôih g’roong vel lâng đơc tr’ngâl, t’cooh vel dzoọng đhị c’riing bhlâng âng vel pa nhưa k’đươi moon a bhô dang, a bhuy a lụ tươc pâh lêy, ha dưr ha dooc pooc bhong đha nuôr vel bơơn ma mông k\rơ, bhrợ cha bhr’nha bơơn, căh đơc a bhuy moot pa hư vel, bhrợ jeh ca ay lâng chêêt bil ha đha nuôr. Xang bêl groong vel lâng đơc tr’ngâl, đha nuôr căh choom luh ooy lơơng lâng ma nưih tơợ lơơng moot ooy vel, tu bhrợ cơnh đêêc buôn đơơng âng tươc râu âng xât, căh pr’đoọng pr’đhooi. Ha dang ngai bhrợ lêt xa nay âng vel năc vêy ta toom ha lêêng. T’cooh Bhling Hạnh đoọng năl p’xoọng, tơợ a hay p’too moon, tr’ngâl zư vel dzợ choom ch’mêêt lêy, pruh pa dhâc lơi a bhuy a lụ môp, năl ngai coh vel vêy loom căh ta nih, căh liêm. Pa bhlâng chrih, bêl apêê ngai vêy  loom a xăt lêy ooy tr’ngâl năc vêy xơợng coh loom k’rang k’pân lâng vêy cơnh câ căh pân moot ooy vel. Ma nưih vel n’lơơng bêl tươc vel ma nưih Cơ-Tu lêy tr’ngâl zư vêl năc choom điêng toọn, chăp lêy. Tu cơnh đêêc, tr’ngâl zư vel bơơn lêy năc muy c’leh chr’năp ma bhuy lâng âi ăt clâp ooy loom luônh coh pr’ăt tr’mông âng bâc lang ma nưih Cơ-Tu./.

Tượng giữ làng của người Cơ-Tu

                                                                             (Theo Báo Quảng Nam)

Từ lâu, tộc người Cơ-Tu sống dọc dãy Trường Sơn hùng vĩ có một kho tàng văn hóa truyền thống đa dạng và phong phú, mang tính nhân văn sâu sắc. Ngoài phong tục, tập quán và các lễ hội gắn liền với tinh thần đoàn kết dân tộc, làng bản, người Cơ-Tu nơi đây còn có tục làm tượng giữ làng rất đặc trưng.  

Theo truyền thống, người Cơ-Tu ở các tỉnh Miền Trung sống quây quần thành từng làng nhỏ, có chừng 30 - 40 nóc nhà xếp theo hình tròn hoặc hình bầu dục. Người Cơ-Tu coi làng là khu dân cư tập trung phòng thủ kiên cố, rào kín xung quanh, có hào sâu, đặt bẫy, cắm chông để bảo vệ làng trước thú dữ và sự xâm nhập từ bên ngoài. Mỗi làng chỉ có một số cổng ra vào nhất định. Cổng chính án ngữ đường đi thường quay ra phía cửa rừng, được bảo vệ cẩn mật, bên cạnh đó còn đặt một tượng gỗ giữ làng. Theo quan niệm của người Cơ-Tu, đặt tượng gỗ còn nhằm cho con ma, hay người chết xấu không vào phá làng, lấy lúa, để con sâu, con mối không phá lúa giống đã tỉa… Nói chung, theo tín ngưỡng dân gian của người Cơ-Tu là để ngăn cản những thế lực xấu.

Ông Bh’ling Hạnh ở thôn Công Dồn, xã Zuôih, huyện Nam Giang, tỉnh quảng Nam cho biết, phong tục rào làng và làm tượng giữ làng của đồng bào Cơ-Tu đã có từ xa xưa. Tùy theo từng nơi mà việc rào làng và đặt tượng giữ làng được thực hiện hai hoặc ba năm một lần. Ngày nay, do những yếu tố tác động từ ngoại cảnh và thay đổi trong nếp sống của một bộ phận người Cơ-Tu, chỉ còn rất ít làng duy trì tập tục này.

Để tổ chức lễ rào làng và làm tượng giữ làng, già làng sẽ tiến hành chọn ngày và lấy ý kiến thống nhất của cộng đồng làng. Sau đó, thành viên trong làng được phân công vào rừng chặt các loại cây, lồ ô, mây về làm cổng, làm tượng - công việc này thường dành cho đàn ông. Tượng được thể hiện trên khúc gỗ là một nhân vật đàn ông có chân, đôi tay liền vào thân. Gương mặt bức tượng này khá dữ, mắt trợn tròn, răng dữ tợn do người đàn ông Cơ-Tu trong làng làm bằng rìu, rựa đi rừng. Tượng giữ làng dù đơn giản, nguyên liệu dễ tìm, được làm thủ công nhưng có ý nghĩa đặc biệt đối với mỗi người con của cộng đồng Cơ-Tu.  

Trước khi tiến hành làm lễ rào làng và đặt tượng giữ làng, lễ vật mà người dân chuẩn bị bắt buộc phải có gồm cua, cá và trứng gà luộc chín, tùy từng làng mà có số lượng khác nhau. Phụ nữ thường được phân công ra sông, suối bắt cua, cá và chuẩn bị các món ăn để cúng thần linh và để cả làng ăn uống. Nếu trong làng có người lạ hoặc người ở làng khác đến chơi thì dân làng nhất định phải chờ cho khách ra khỏi làng và mọi thành viên trong làng mình tập trung đầy đủ thì mới rào. Bởi, nếu không chờ cho khách về thì khi rào làng xong họ sẽ không được ra khỏi cổng làng. Tất cả lối đi của làng như đường lên rừng, đi rẫy, đường đi sang làng khác... đều được làm cổng, xung quanh làng được bao bọc bằng dây lạt được chẻ từ cây nứa và treo thòng lọng. Các cổng phụ làm đơn giản, riêng cổng chính thì được làm công phu hơn, được trang trí tượng giữ làng.

Trong ngày tổ chức lễ rào làng và đặt tượng, già làng đứng tại cổng chính của làng khấn mời thần linh chứng giám phù hộ cho dân làng được khỏe mạnh, được mùa, không để con ma vào phá làng, gây ốm đau, bệnh tật và cái chết cho dân làng. Sau khi rào làng và đặt tượng, dân làng không được ra ngoài và ngược lại người ngoài cũng không được vào làng, vì làm vậy có thể mang đến những điều xấu, điều không may. Nếu ai vi phạm quy định của làng sẽ bị làng phạt nặng. Ông Bh’ling Hạnh cho biết thêm, từ xưa truyền lại, tượng giữ làng còn có khả năng dò xét, xua đuổi ma quỷ, biết ai trong làng có cái bụng xấu, cái tâm không trong sáng. Thật kỳ lạ, khi những người xấu nhìn vào bức tượng sẽ cảm thấy lo lắng, sợ hãi, cảm giác bất an và có lẽ không dám đặt chân tới làng. Người làng khác khi đến làng người Cơ-Tu thấy có tượng giữ làng phải kiêng dè, nể trọng. Vì thế, tượng giữ làng được xem là một biểu tượng thiêng liêng và đã ăn sâu vào tiềm thức trong đời sống của bao thế hệ người Cơ-Tu./.