Tâm drŏng đâng văn hóa âk mpưm bah ăp rnoi mpôl đê̆ Tây Nguyên, nuĭh Bahnar nha hôm mât ndray âk nău way ơm mha êng, nkoch nău rêh n’hanh nău uĕh di tâm nău rêh jru. Ngoăy tâm ăp rup uĕh văn hóa nê lah nău way njor băng si lôk ta nâm rôm jay, nkre mpơl nău hôr khlay, nkre mpơl nău nchrăp ăp dăp an trong jŭr tât bri phan.

Tĭng nău way ơm bah nuĭh Bahnar, nău nchrăp lor băng an nuĭh ji jru mô dơn lah nău ndrăp an tâp bôr nuĭh khĭt ma hôm lah du trong ƀư “dăn nău lap” – đah nău mĭn lah lôch ƀư băng ri nuĭh ji mbra sĭt ngăch dăng tay. Tâm nău Bahnar geh lah: “Buk ‘long bong, hrong bơngai”, jêng lah “băng ôm, nău rêh gŭ an tay” – mpơl nău mĭn uănh  băng tâm ban kơt du huêng rêh an nuĭh djôr ji.

Wa Klưnh, 45 năm deh, nuĭh ƀon Kde Kông, xã H’Ra, nkuâl Mang Yang, n’gor Gia Lai an gĭt, nău way dja jêng ntơm bah kăl e, rnôk nău rêh hôm âk jêr jŏt. Rnôk ăp tơ̆ geh nuĭh ji jru, kônh wa hăn tâm bri joi si têh, lôk ƀư băng. Lah nuĭh ji mô dơi bah ri ơm geh băng gay njor tâp, mô đôl đal kăl si mô nâp uĕh mô lah roh prăk rvăt. Wa Klưnh nkoch:

“Kăl e nơh, rơh u  che me bơ̆ way rnă lor băng an ta nâm rôm, gay dŏng nsum an lĕ rngôch ăp nuĭh tâm ƀon. Nkhêp geh nuĭh khĭt yot, roh lêng ri sŏk băng nê gay ƀư njor tâp an nuĭh mô geh nău lap.

Nău mha êng lah mô di lĕ dĭng nuĭh dơi lê nchrăp lor băng. Nuĭh Bahnar wer ƀư băng an nuĭh dôl ngăch dăng, yor klach rtăp lor nuĭh nê. Lah geh nău khlay nchrăp lor, khân păng way hôr lah “ƀư bong sŭr” gay der bah nău wer mpăng.

Nău way ƀư băng mô dơn geh âk tâm tĭng rnăk ma hôm geh tâm lam ƀon đŏng. Ntơm nơh, âk ƀon Bahnar hôm rnă lor băng ta nâm jay rot đŏng- ndơ ntĭt văn hóa bah ƀon – gay dŏng rnôk tâm ƀon geh nuĭh roh. Rlău ma nău khlay nchrăp an njor tâp, nău way dja hôm nkre đah nău way ơm ƀon lan đŏng. Wa Suk, ta thị trấn Đak Đoa, n’gor Gia Lai an gĭt:

“Nău nchrăp lor băng lah trong mpơl nău nduih brah Yang lơh an nuĭh tâm rnăk wâl kop ji mbro. Ƀư kơt nê, gay  mpơl nuih n’hâm mô klach khĭt, mbra khĭt roh. N’hanh nuĭh Bahnar geh nău lah: “Buk ‘long bong, hrong bơngai” gay hôr lah: “băng ôm, nău rêh hôm gŭ tay đah nuĭh ji” uănh băng nê lah ndơ gay trok dôih an brah yang, lah ndơ gay ntơh săk an nuĭh ji. Geh rnôk lôch ƀư băng nuĭh ji sĭt ngăch dăng tay. Lôch nê bu ndjôt prăp băng ta nâm rôm jay...”.

Lor rnôk kăl si ƀư băng, nuĭh Bahnar way ƀư ôp răch đah piăng n’hanh ma ntô tăp djăr, dăn brah yang, jăt kơl mât njrăng. Rnôk gĭt geh rnăk ƀư băng, kônh wa tâm ƀon way ndjôt êng piăng dak tât kơl- mpơl nuih n’hâm tâm kơl nsum mpôl krêp dêh n’hanh tâm ntop kơl nsum.

Aƀaơ, tĭng nău hun hao bah nău rêh, nău way nchrăp lor băng bah nuĭh Bahnar kơt lah mô hôm geh. Ăp ndơ rhŏ dŏng njor khĭt nar lơn ma dơh, ndrel đah quy định mât njrăng bri lhăt, ƀư nău joi si ƀư lôk băng mô hôm geh. Wa Yung, Groi kruanh UBND xã H’Ra, nkuâl Mang Yang, n’gor Gia Lai lah rjăp. 

“Aƀaơ nău rêh nuĭh ƀon lan hŏ rgâl blău mhe, mô hôm geh rnăk I rnă lor băng đŏng ôh. Lah geh nuĭh khĭt ri kônh wa way hăn rvăt băng, mô hôm joi tơm si, lôk ƀư băng đŏng ôh. Du đêt rnăk ơm geh đar ri pâng ƀư êng, hôm mô geh ri hăn rvăt mô hôm joi si tâm bri kơt kăl e nơh đŏng.

Nău way rnă lor băng ta nâm rôm lah du nău têl nkah văn hóa săk ntơr êng, mpơl nău uĕh di nău rŏng kon nuĭh tâm nău rêh, dêh rŏng n’hanh săk tơm nsum mpôl bah nuĭh Bahnar. Ăp băng hôm ƀa ƀă dôl ôm mbrơi ta nâm rôm jay rot, kơt “ndơ nkah an têl văn hóa” bah du rơh, an nău rêh nthoi tay, rgop ƀư jêng săk tơm êng bah ƀon lan nkual Tây Nguyên.