Rêm hâi, kơbong Phụ sản – Sơ sinh, Hngêi pơkeăng kân Thiện Hạnh, kong pơlê Dak Lak khăm ăm dâng 150 troh 160 ngế dế mơ-êa, tung pơla mê ai sap ing 10 troh 20 ngế tro pơreăng nŭm nheăn tung pơla dế mơ-êa. Hên vâi kơdrâi dế mơ-êa tối tiah kố pơreăng nŭm nheăn tung pơla mơ-êa bu cho tơdroăng ki pơtân gá kô prêi xêh drêng klêi kơ’nâi rơneh kuăn mê ôh tá vâ hmâng mâu tơdroăng ki mơhno dêi pơreăng, mê ôh ti taih kố tâng ôh tá châ hbrâ mơdât tro, tá nôu ƀă kuăn pơrá kô trâm mâu tơdroăng ki ‘mêi. La phá tơdroăng ki ôh tá vâ hmâng mê xuân ai mâu nôu tô tuăn, préa drêng séa ngăn mơheăm ƀă ‘nâi tơná tro pơreăng nŭm nheăn tung pơla mơ-êa. Vâi chiâng tô tuăn, ôh tá lŏn kâ kế mê chiâng tơdjâk troh ivá ôh tá ai tŭm trếo kơhiâm ăm tơdroăng ki xông mơnhông dêi kuăn ngá, pro chiâng ôh tá ai trếo kơhiâm chĕm kuăn ngá tung klêa.

Nâ Nguyễn Thị Huệ, 35 hơnăm, a cheăm Tân Tiến, tơring Krông Pač, kong pơlê Dak Lak drêng mơ-êa a măng tĭng rôh má 24 mê tâ  hêng lăm nŭm đi đo, piê rĕng khât tâng vâ pơchông ƀă tơdroăng ki pơkâ thế dêi ƀok thái pơkeăng ƀă tung châ drêng lâi xuân tâ rơlâi rơlo, tơbrêi. Xua nâ hmâ tro mơheăm kơtâu têi mê nâ Huệ tô tuăn khât ƀă lăm troh a tíu khăm pơlât vâ khăm, séa ngăn mâu mơheăm mê nếo ‘nâi xik tung mơheăm hên tâ tiah hmâ. Klêi kơ’nâi châ mâu ƀok thái pơkeăng tiâ mơnhên ‘mâi rơnêu tơdroăng ki ôu kâ, pêi cheăng xuân môi tiah ối pơtê, klêi kơ’nâi 2 măng tĭng lăm vêh khăm, klêi mê ăm hlo kơlo xik tung mơheăm hiăng vêh tơniăn ƀă pơtối thế séa ngăn, pêi pro tro rơkong hnê pơchân dêi ƀok thái pơkeăng. Nâ Nguyễn Thị Huệ tối:

“Sap ing mơ-êa, á lăm khăm kuăn ngá tiô rêm hneăng, troh măng tĭng rôh má 26 mê ‘nâi tro pơreăng nŭm nheăn tung pơla mơ-êa la châ ƀok thái pơkeăng tiâ mơnhên, ‘mâi rơnêu tơdroăng ki ôu kâ kơdroh kâ tơpoăng, kâ hên kơchâi plâi pôm ƀă ‘mot tơ’nôm trếo protein ƀă rak vế hâi khế lăm khăm ƀă tơdroăng ki kâ kố vâ troh mơ’nui pôi tá tro mơheăm kơtâu têi lơ tơdroăng ki hmâ trâm kăng kơbrĕn”.

Nâ Phan Thị Nhài a tơring Dak Mil, kong pơlê Dak Nông mê ăm ‘nâi: Xua tung châ hiăng tro pơreăng nŭm nheăn a rôh ki mơ-êa hdrối, rôh kố mơ-êa tung pơla hơnăm hiăng hên (38 hơnăm) mê nâ tô tuăn khât. Nâ lăm troh a tíu khăm pơlât đi đo vâ séa ngăn dêi ivá, kơnôm mê, troh nôkố drêng mơ-êa hiăng châ 24 măng tĭng, ivá nâ Nhài hlo tơniăn khât.

“Sap ing mơ-êa troh nôkố mê á xuân ối lăm khăm a hngêi pơkeăng. Á xuân ối séa ngăn hâi khế khăm dêi ƀok thái pơkeăng hiăng pơkâ. Hmâ rêm măng tĭng lăm troh khăm, troh nôkố cho 24 măng tĭng, á xuân ối troh akố khăm ngăn nŭm nheăn tung pơla mơ-êa, nôkố xuân dế ối a kơlo ki lĕm. Kố cho tơdroăng khăm ki kal ƀă ngế ki dế mơ-êa. Á tơmiât mâu vâi nôu ki dế mơ-êa athế lăm khăm tiô ƀok thái pơkeăng pơkâ vâ rak tơniăn má môi ăm tá nôu ƀă kuăn”.

Pơreăng nŭm nheăn tung pơla mơ-êa cho pơreăng ki hmâ trâm tung pơla mơ-êa, mê mơni hdrối mê ngế nôu ôh tá tro. Tung pơla mơ-êa, tơdrong ki kuăn ngá ối hormone kơdroh insulin, trếo ki ‘mâi rơnêu vâ kơdroh xik ngeăm tung mơheăm. Laga, túa pơreăng kố mơni kô chiâng hbrâ mơdât tâng ngế nôu dế mơ-êa ôu kâ, prôk lăm tro tiô pơkâ ƀă khăm ngăn o ngá, pâk séa ngăn mơheăm rêm hneăng pơkâ. Klêi kơ’nâi rơnêh, pơreăng kô prêi xêh. Maluâ tiah mê, tâng pơreăng ôh tá rĕng châ ‘nâi mê kô pro chiâng mâu tơdroăng ki tơdjâk troh ivá dêi tá ngế nôu ƀă kuăn.

Pơreăng nŭm nheăn tung pơla mơ-êa mơni kô tơdjâk chiâng ai mâu tơdroăng ăm ngế hdrêng mê. Xik tung mơheăm dêi ngế nôu tâk hên, ‘mot ăm dêi kuăn pro tuyến tụy ngế hdrêng kơtâu têi, chiâng ai insulin vâ hơ’lêh glucoza chiâng ivá. Ivá rơlối bro ăm kuăn ngá kân luâ râ, lơ trâm mâu tơdroăng ki kơdroh glucoza mơheăm kơdrâ klêi kơ’nâi rơnêh kuăn, chiâng trĭng kéa, lơ trâm mâu pơreăng ‘na troăng hiâm. Ngế nôu mơni kô trâm ƀă mâu tơdroăng môi tiah: rơneh kuăn ôh tá tro khế, pâ drêng rơnêh teăng ăm tơdroăng ki rơneh tiah hmâ, tơ’lêi tro pơreăng nŭm nheăn tuýp 2 tâng ôh tá châ hbrâ mơdât. Thăm nếo tung tơdroăng ki rơ-iêo tâ nếo, ngế nôu dế mơ-êa mơni kô tro kơtêi kơtâu têi, khăng kơbrĕn. Ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Ngô Hữu Bảo – Khoa Nhi, Hngêi pơkeăng kân Thiện Hạnh pơchân tơ’nôm:

“Ƀă tơdroăng ki iâ khế mê o kŭn kô ‘mêi ‘na mơheăm klêi kơ’nâi rơneh, hmâ trâm cho kơdroh xik tung mơheăm. Tơdroăng ki má 2 nếo, tâng ngế nôu tro pơreăng nŭm nheăn drêng mơ-êa mê ngế hdrêng mơni kô tro pơreăng ‘na troăng hiâm klêi kơ’nâi rơneh. Tâng o kŭn kân luâ râ, ki hên dêi hồng cầu tâk luâ râ mê mơni kô tro pơreăng trĭng kéa klêi kơ’nâi rơneh. Tâng mơdât ai hên xik tung mơheăm pơla mơ-êa, mê mâu o kŭn drêng rơneh kô ôh tá ai mâu tơdroăng ki rơ-iêo”.

Vâ hbrâ mơdât tro pơreăng nŭm nheăn tung pơla mơ-êa mê tơdroăng trếo piê gá kal khât. Ƀă mâu ngế nôu dế mơ-êa, tơdroăng ki kal ai ivá rêm hâi bu kal châ 1.800 – 2.000 Kcal, tung rôh kâ hmê, kal kơdroh kâ rơmâ, kơdroh kâ tơpoăng ƀă kâ tơ’nôm mâu kế kâ ki ai chất xơ, kơchâi drêh ƀă plâi ki ối drêh lĕm. Mâu rôh kâ hmê kal châ klâ bro hên hdroh kâ tung hâi, pơtâp ivá hdrối ƀă tung pơla mơ-êa, pôi tá ăm piê hngăm luâ râ hdrối ƀă dế mơ-êa, pôi tá hrế tung pơla mơ-êa xua châ chăn athế pêi cheăng hên vâ ăm tơdroăng ki xông kân dêi kuăn ngá. Séa ngăn xik ngeăm tung mơheăm, tơpui tối ƀă ƀok thái pơkeăng ‘na mâu tơdroăng ki tơƀrê dêi tơdroăng séa ngăn xik tung mơheăm tơtro vâ ai troăng hbrâ mơdât tro má môi ăm tá ngế nôu ƀă kuăn.

Vâi kơdrâi nŭm nheăn hdrối vâ mơ-êa tâng ôh tá kâi rak ngăn mơdât trếo ngeăm tung mơheăm kô pro ‘mêi troh ivá ăm ngế nôu tá kuăn ngá tung klêa ôh tá rơdêi. Ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Niê Thị Lệ Mai-Kơvâ pơlât ngăn mơhum kuăn ngá, Hngêi pơkeăng kân Thiện Hạnh tối ‘na tơdroăng mê ing tơdroăng tơpui tơno a kơ’nâi kố:  

Ô ƀok thái pơkeăng, tơdroăng ăm ‘nâi nŭm nheăn tung pơla dé mơ-êa cho ki klâi?

Ƀok thái pơkeăng Niê Thị Lệ Mai: “Ƀă tơdroăng nŭm nheăn  tung pơla dế mơ-êa ki hên cho ôh tá ăm ‘nâi ki klâi, tơdroăng châi apoăng hlo nhên. Hmâ ăm ‘nâi hiăng tro tơdroăng nŭm nheăn a mâu rôh khăm kuăn ngá tung klêa cho rôh khăm kuăn ngá tung klêa 3 hdrôh apoăng ‘nâ hía nếo ‘nâi  hiăng tro nŭm nheăn drêng mơ-êa a măng tĭng má 24 troh má 28. Mâu ngế ki ‘nâ kơdrâ hlo rế piê, lăm nŭm hên hdrôh, ôu hên têa ‘nâ hía lăm khăm ngăn kuăn ngá tung klêa  ing tơdroăng ngế nôu lo têa ki hdrối vâ mơhum, ‘nâ dế mơ-êa la kuăn ngá hiăng hlâ... Vâi kơdrâi mơ-êa  ki hlo môi tiah tối a kơ‘nâi kố tơ’lêi tro nŭm nheăn tung pơla dế mơ-êa: Lối piê, tung rơpŏng hngêi ai ngế tro nŭm nheăn, malối ai nôu pâ, ngoh, nâ o ki tơdjuôm môi to nôu pâ tro nhŭm nheăn; tung nhŏng o xiâm ai ngế mơhum kuăn ngá lối 4 kg, mơhum kuăn kân a roh mơ-êa ki hdrối; mơ-êa mơhum kuăn drêng hiăng hên hơnăm, pâu kuăn ai tơdroăng châi lơ thê̆n a tíu mơhum kuăn ngá xuân tơ’lêi tro nŭm nheăn tung pơla dế mơ-êa’’.

Mâu ngế ki lâi tơ’lêi tro tơdroăng châi nŭm nheăn tung pơla dế  mơ-êa, ô ƀok thái pơkeăng?

Bác sĩ Niê Thị Lệ Mai: “Ngế nôu lăm troh a hngêi pơkeăng khăm mê ƀok thái pơkeăng klâ ngăn vâ ‘nâi túa. Má môi cho khu ngế ki tung châ hiăng ai xiâm tro nhŭm nheăn tung pơla mơ-êa. Khu má 2 cho mơhum kuăn hdrối nah kân, kuăn ki nếo klêi mơhum mê hngăm 4kg, khu ngế tung rơpŏng hngêi ai ngế tro nŭm nheăn mê mâu ngế ki tơ’lêi tro nŭm nheăn tung pơla dé mơ-êa tơ‘lêi tro nŭm nheăn tuyp 2 xo ah hmôi. Má 3 cho mâu ngế ki ai tơdroăng châi thĕn a tíu mơhum kuăn ngá. Lơ mâu ngế hdrối nah hiăng tro tơ’nhiê kuăn ngá môi péa hdrôh lơ hiăng ai kuăn ngá hlâ tung klêa la ôh tá ‘nâi xiâm ing lâi. Mê cho mâu khu ngế ki tơ’lêi tro nŭm nheăn tung pơla mơ-êa”.

Ki pro rơ-iô dêi tơdroăng châi nŭm nheăn tung pơla dế mơ-êa cho ki klâi ô ƀok thái pơkeăng?

Bác sĩ Niê Thị Lệ Mai: “Khu tro nŭm nheăn tung pơla dế mơ-êa pro chiâng ai tơdroăng ki rơ-iô kuăn ngá chiâng kơdrâ, kơtêi chiâng kơtâu têi. Ai ngế ki ‘nâ ôh tá lăm khăm kuăn ngá tiô rơnó ôh tá ‘nâi tơná hôm tro nŭm nheăn há lơ ôh tung pơla mơ-êa kuăn ngá, mê kô tơdjâk ‘mêi troh nôu ƀă kuăn ngá. Xo ah hmôi pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê ăm tá nôu ƀă kuăn ƀă kuăn ngá tung klêa kô chiâng tro kơdrâ. Mâu khu ki mê hmâ hlo ôh tá tơniăn kuăn ngá tung klêa tơviah, ‘nâ kuăn ngá hlâ tung dế, mê chiâng tơdjâk troh tơdroăng tuăn tơmiât ƀă ‘na châ chăn. Ƀă ngế hdrêng ki ai tơdroăng châi lơ châ chăn ôh tá lĕm sap ing klêa klêa rế tâk hên. Drêng ki mê ah kô ai tơdroăng ‘mêi pơ’lêh xik tung mơheăm. Khu ki mê hmâ hlo dé mơ-êa kuăn ngá tung klêa tá kân, hmâ hlo hên tơ’lêi kreăng drêng mơhum pá vâ klêh. Tối ‘na ki ton ta ah, hdrêng klêi kot mâ ing dêi nôu ki tro nŭm nheăn hlối hmâ hlo gá chiâng lối piê ƀă xuân tơ’lêi tro nŭm nheăn tuyp 2 xo ah hmôi”.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!