Hơ-ou kế kâ a vâi hdrêng hmâ trâm đi đo drêng vâi hdrêng kâ kế ki ai tâ pơreăng ƀă kâ hên kế kâ ki tơviah sap ing tíu ki pế pơchên kế kâ tơdjuôm, mâu tíu ki ôu kâ lơ tung rơpŏng hngêi. Xiâm kối cho xua vi khuẩn Salmonella (vi khuẩn bro chiâng châi tamo) pro chiâng ai tâ hêng hêa, châi ko, vung vế ko, tơngê ƀă châi hrê. Ki ‘mêi tơkŭm ối tung Staphylococcus ai tung têa tôu ro, hơ’nêh í peâp tá hâi pế chên pro chiâng vung vế ko, hêng hêa, châi ko, kơtêi kơtâu têi, châi hrê.

Ki ‘mêi dêi vi khuẩn Clostridium botulinum tung hơ’nêh ká ki hiăng ôh tá lĕm xếo, hiăng phong, bro ‘mêi troh troăng hveăn ngoâ ƀă ‘mêi troh tơngá kơxêng, bro vâi hdrêng chiâng hlâ. Ki ‘mêi vi nấm Aflatoxin ai a mâu túa kloăng môi tiah pôm pré, prá nanh, kloăng reăng mâ hâi, kloăng hôt, alâi; mâu túa tơpoăng sap ing mâu kloăng ki kố drêng tro phôk.

Mâu túa virus êi kliâm A (HVA) ƀă Norwalk tung mâu kế kâ môi tiah kơchâi kâ ối drêh, kế kâ ki hiăng lôi hngíu; mâu túa nhiễm thể môi tiah uâng lâ, kơpáu, akrot ki ối tung têa ‘mêi. Oâ ngâng ki kŭn ối tung mâu kế kâ ki bro ing goih ká ối rêh, ká pôh, kơpáu ki tá hâi pế chên. Mâu kim loại nặng môi tiah asen, xái, thủy ngân, selenium ki ối tơvât tung kế kâ. Ki rơlối dêi pơkeăng rak vế xôh kơdê oâ hdrong. Mâu trếo ki ê, trếo ki rak vế kế kâ ôh tá châ phêp ăm xúa, lơ xúa hên luâ râ, hiăng tâi hâi khế ăm xúa.

Ƀok thái pơkeăng chuyên II Nguyễn Văn Mỹ - Kăn phŏ pơkuâ khoa Nhi tổng hợp, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Pin pôi tá tơmiât tiah kố pin kâ nhên, kâ chên, kâ tôu cho ôh tá ai pơreăng gá ôh ti xê tiah mê. Drêng ‘nâ sap ing tơdroăng ki ku kŭn sap ing kơ’lo, uâng, mŏng lơ kế kâ pin ‘măn luâ 1 chôu kơdrâ tro tơ’nhiê mê chiâng ai pơreăng, ki xiâm pro ai tơdroăng hơ-ou ki mâu nôu pâ hmâ ôh tá tơmâng troh”.

Hơ-ou kế kâ gá tơ’lêi ‘nâi xua hơ-ou kế kâ hmâ trâm klêi kơ’nâi kâ lơ ôu hmâ cho môi péa chôu klêi kơ’nâi mê. Mơhno ăm ‘nâi cho tơngê, châi klêa, tâ hêng hêa, ai drêng ‘nâ hêa lo mơheăm, châi hrê lăm mơdrah hên hdroh. Vâi hdrêng mơni kô trâm tơdroăng ki rơ-iêo chiâng tơdjâk troh kơdrâ tâ tú vi khuẩn, xiâm kối cho xua virus pro, thăm nếo mơni kô trâm tơdroăng ki ôh tá ‘nâi klâi.

Môi tiah muăn T.Đ.M, 8 hơnăm a bêng Tân Lợi, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột hêa ton hâi ƀă lăm mơdrah lo têa 9 hdroh tung môi hâi. Nôu muăn lăm a tíu tê pơkeăng a chê hngêi roê pơkeăng ăm muăn ôu la ôh tá hlo chía. Klêi mê, rơpŏng djâ muăn lăm mot pơlât a kơvâ Nhi tổng hợp, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. Akố muăn châ mâu ƀok thái pơkeăng tối tro hơ-ou kế kâ xua trếo ‘mêi ki ai tung mâu kế kâ chiâng tơdjâk troh chiâng châi hrê. Nâ Nguyễn Thị Phương A tối:

“Muăn hêa ó khât, ôu têa lo hêa maluâ ôu môi iâ têa tôu ro lơ ôu têa klêi mê lăm mơdrah lo to têa xo. Châ chăn gá chiâng rơlâi rơlo, tơbrêi, krôu đi đo, rơpŏng xuân tôu tuăn”.

Ƀă mâu ngế ki tro hơ-ou kế kâ ki ôh tá râ, ngế ki mê mơni kô chiâng lĕm xêh ki ôh tá êa pơlât. Laga, tâng ôh tá kâi prêi gá ối tơdjâk hên troh xiâm kối ƀă kơlo ki hơ-ou kế kâ ki ai mâu rôh pơlât apoăng môi tiah ăm lo hêa. Tâng ngế ki mê ôh tá hêng hêa mê kal pro ăm gá lo hêa, xua drêng hơ-ou kế kâ hmâ trâm tung pơla 6 chôu mê kế kâ xuân ối tung pơtok nong ngế ki mê. Tâng ngế ki tro hơ-ou mê ối lĕm, kal ăm gá rế hêa rế ‘ló vâ hêa lo tâi kế kâ ki ‘mêi lo pa kong.

Ƀă vâi hdrêng ki pơlât ƀă tơdroăng ki pro ăm gá lo hêa kal tơtrŏng ‘vi krôk ngế hdrêng mê tro, ‘vi pro heăng krôk ngế hdrêng; ăm ngế hdrêng mê koi ôh tá hgiên ko, chĭng iăng ko peăng môi pâ mê ‘vi krôk vâ ăm gá hêa kế kâ lo pa kong. Pôi tá ăm ngế hdrêng koi ching iăng, xua kế kâ chiâng kơdrâ mot tung môh, chu troh a xôu ƀă tơ’lêi hlâ.

Hơ-ou kế kâ hmâ trâm hên kơlo ki phá ra phá dêi pó, ngăn tung mâu kế kâ ƀă ngăn tung ivá kâi trâng dêi ngế hdrêng. Tâng vâi hdrêng châi klêa iâ mê ối a hngêi ngăn êak gá ti lâi. Tâng vâi hdrêng châi klêa ƀă mơđŭng klêa, ôh tá chiâng lo mê athế djâ ngế hdrêng troh a tíu khăm ƀă pơlât ví tơdroăng ki chiâng thăm rế râ. Pôi tá roê pơkeăng kháng sinh drêng hdrêng châi hrê.

Kâ ôu ôh tá tro chôu, kâ kế kâ ki ôh tá krúa kô tơ’lêi pro vâi hdrêng tro châi klêa, tro hơ-ou kế kâ. Vâ hlê tơ’nôm ‘na tro hơ-ou kế kâ a vâi hdrêng ƀă túa hbrâ ví, kơ’nâi kố, cho tơdroăng tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng chuyên khoa II Nguyễn Văn Mỹ - Ngế phŏ pơkuâ kơvâ Nhi tổng hợp, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên kô mơnhên ‘na tơdroăng kố.

-Ki xiâm pro chiâng tro hơ-ou kế kâ a vâi hdrêng cho ki klâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Văn Mỹ: Rơpŏng hngêi ki lâi xuân rôe ‘măn hên mâu kế kâ, môi tiah hơ’nêh, ká, plâi, kơƀăn kĕo ƀă hên kế kâ ki ê, tơdroăng ‘măn rak kô ôh tá tơniăn, má péa mâu kŏng ti mơdró kâ xuân lăm chiên ƀă tê hên mâu kế kâ, mê tơdroăng ‘măn rak xuân ôh tá kâi ví ki ôh tá krúa tơ’lêi pro chiâng tro hơ-ou ‘nâ hía pin tro kâ mâu kế kâ ki hiăng ai trếo ‘mêi, kô tro ai pơreăng tung klêa, trếo ‘mêi ing pơkeăng xôh kơdế ôa hdrong, kế ki râm a  kế kâ.  

Má 3 cho vâi hrêng ki châ nôu pâ hâk vâ hmâ ăm vâi kâ hên kế kâ tơdrêng môi hdroh ƀă ing hâi ki kố troh hâi ki ê mê cho xiâm pro chiâng tro hơ-ou kế kâ a vâi hdrêng tâng nôu pâ ôh tá vâ rĕng tơmâng troh kuăn ‘nĕng tơná.

-Tơdroăng ki ăm ‘nâi vâi hdrêng tro hơ-ou kế kâ mê cho ki klâi ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Văn Mỹ: Drêng tro hơ-ou  hmâ pro châi klêa, hêng hêa, lo hêa. Châi klêa ƀă hêng hêa cho tơdroăng ki hmâ chiâng ai xêh vâ kring vế châ vâ ăm lo hêa tah tâi trếo ‘mêi, kế ki pro ‘mêi tung klêa, vâ mơ’no ăm trếo ‘mêi lo pá kong. La kơlo ki ôh tá râ kô ôh tá pro chiâng khăng kơbrĕn tâng lo hêa hên luâ râ kô pro chiâng ai tơdroăng ki ê. Tơdroăng ê nếo cho pro vâi hdrêng tơngê tâng tro trếo ‘mêi hên, lơ pơkeăng, lơ trếo pơkeăng pro tơdjâk troh troăng veăn xiâm ngôa.

Tơdroăng má 4 pro châi klêa lo têa, cho tơdroăng hmâ trâm tâng tro hơ-ou kế kâ. Ƀă hên kơlo tro pơrá phá ai ki râ ki ôh, kô pro chiâng châi klêa ƀă kô tâi têa tung châ. Tâng ngế ki lâi pá ai têa mê kô pro tơliê khăng, rơpê rơbông, khăng krôk, tâng râ ó kô tơdjâk troh plâi nuih. Ƀă mơ’nui pro vâi hdrêng rơlâi rơlo, ôh tá vâ kâ kế.

La ki hmâ hlo hên ngế tro hơ-ou xuân ôh tá râ, mâu ki tro râ ó châ hrế xua pá ai têa tung châ, tơliê khăng, mâ khăng trâu kơhlong, chêng kŏng kăng hngíu, hmếo pơ koi oh tá vâ xông, châi ko, pôu prĭng ko, rơlâi rơlo a hơ ‘nêh, ‘mêi tung châ ‘nâ kơdrâ tơngê xua ai pơreăng mot tung châ tâng pin ôh tá ‘nâi kô tơdjâk ‘mêi troh ivá dêi hdrêng.

-Vâi hdrêng tro châi klêa êak lo têa mê drêng lâi vâi hdrêng nếo vâ kâ ôu môi tiah hmâ?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Văn Mỹ: Ngăn tiô kơ pơreăng pro, kơlo ki tro hơ-ou hên lơ ôh, hdrêng tro hơ-ou ôh ta môi tiah dêi rơpó. Mâu nôu pâ thế tơtrŏng ngăn vâi hdrêng pơla rôh apoăng tro hơ-ou, hmâ hlo lo hêa hên, tâng tro hơ-ou hên ƀă kô pro ôh tá hêng kâ kế mê thế ăm vâi hdrêng kâ chôa ƀă kâ iâ tâ. 

Tâng ôh pá ai têa tung châ la tro hơ-ou ó thế ăm vâi hdrêng pơtê, pôi tá ăm kâ hên. Vâi hdrêng tro hơ-ou ôh tá râ kơ’nâi môi péa hâi athế ăm ngế hdrêng kâ môi tiah hmâ, rĕng ăm kâ rế tro. Ƀă kế kâ klêi ăm kâ klêi châi klêa êak lo têa cho kal khât, mê klâ ăm kâ hên rôh, ăm ôu têa ƀă tơ’nôm kâ trếo kơhiâm.

-Vâ hbrâ mơdât hơ-ou kế kâ a vâi hdrêng mâu nôu pâ ƀă mơngế ki păn rak ngăn vâi hdrêng thế pro ki klâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Văn Mỹ: Hbrâ mơdât hơ-ou kế kâ a vâi hdrêng ai 2 tơdroăng, má môi cho kế kâ ki ăm kâ, má péa pro ti lâi vâ châ vâi hdrêng mo sêi. Xua mê mâu kế kâ ki ăm vâi hdrêng kâ thế kế ki nếo xo, nếo kêi, ‘nâi xiâm rêi. Mê thế rôe a mâu kŏng ti, tíu mơdró ai inâi châ séa mơnhên ngăn pêi krúa kế kâ, malối cho ăm kâ hơ’nêh, ká kơchâi ngiât tŭm túa.

Ngăn tiô kơ kế kâ mê tơdroăng ‘măn rak lơ lo tô hngíu gá pơrá phá môi tiah mâu hơ’nêh, ká, kơtâ í, plâi, kơchâi pôm ƀă tâi tâng mâu túa hơ’nêh mâm chu ro pin thế ‘măn tíu ki ê tung kơtuh hngíu. Xếo lĕm ‘nôi klêi mê kơxu ki lía hdrối vâ tâ tung kơtuh hngíu vâ pôi tá ai vi khuẩn châ mot ah chiâng pơreăng.

Ƀă pơtối mê cho pế pơchên kế kâ, xếo lĕm hdrối vâ pế mâu hơ’nêh, ká, kơchâi pôm ta troh mâu hdro, uâng, hơkê, loăng xơko  hơ’nêh, tíu xếo kŏng hleăng mŏng xơtâu.. pro tiô pơkâ pế têa tơnăm ton. Klâp xi mâu hdro pế kơchâi, ôh tá ăm mâu rối, kơnái mot. Ƀă kế kâ ki lâi ối lĕm ăm vâi hdrêng kâ ƀă pế tơdrêng tung hâi ki mê ôh tá lôi ton troh hâi kơ’nâi, pế kâ môi xôh tê, tâng ôh ta kâ tâi pôi hơ-oh kâ xếo.

Ƀă tơdroăng ki kal má môi vâ mơjiâng kuăn ‘nĕng ăm mo lĕm châ, thế rak krâu kuăn ngá kâ kế ai trếo kơhiâm tung pơla mơ-êa.  Ngế nôu dé mơ-êa thế châ khăm kuăn ngá kuăn ngá tiô khế pơkâ khăm vâ teăm pơlât tâng lơ ai pơreăng lơ tơdroăng ki klâi ‘lo, thế tơtrŏng troh tơdroăng châi hrê, ôu tơ’nôm sắt tung pơla mơ-êa khế má mơ’nui vâ drêng mơhum kuăn ngá kô mo lĕm, rĕng kân ôh tá ai tơdroăng châi tamo.

Kal thế ăm vâi hdrêng âu tôu nôu tung pơla 6 khế apoăng. Mê cho tơdroăng ki kal xua têa tôu nôu cho trếo kơhiâm ki lĕm má môi ôh tá ai kế ki ê chiâng pơ’lêh. Tơdroăng ki pơtối cho pâk pơkeăng tiô pơkâ pro rơdâ ăm vâi hdrêng, ăm vâi hdrêng pơtê, prôk kơtâu tro tơdroăng.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!