Tiô kơxô̆ chêh tối dêi Kơbong hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS (Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo kong pơlê Dak Lak), nôkố tơdroăng ki mâu ngế tro HIV/AIDS hlo rế tâk hên, malối tung khu ki ối dêi ƀă rơpó tơrá kơnốu ƀă kơnốu lơ kơdrâi ƀă kơdrâi, ki hên kơnốu ƀă tơrá kơnốu. Riân ngăn troh nôkố lâp kong pơlê dế pơlât 763 ngế ki tro HIV/AIDS. Rêm hơnăm lâp kong pơlê ai ing 15 – 17 ngế vâi kơdrâi mơ-êa, pôu hngăm kuăn ‘nĕng tro tâ HIV. Tung pơla ing khế 1 troh khế 9 apoăng hơnăm 2023, lâp kong pơlê ai 11 ngế kơdrâi dế mơ-êa tro HIV, pơkuâ ngăn ƀă rĕng hbrâ mơdât ƀă pơkeăng kháng virus ARV. Ƀă tâi tâng mâu vâi hdrêng ki châ kot mâ ing ngế nôu ki tro HIV mê pơrá ôh tá tro pơreăng. Tiô Khu tơrŭm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât lâp plâi WHO, hmâ hlo tung 100 ngế kơdrâi dế mơ-êa tro HIV tâng ôh tá châ teăm hbrâ mơdât tâ tú HIV mê kô ai ing 30 – 40 ngế kuăn ngá tro HIV. Tâng vâi kơdrâi châ rĕng hbrâ mơdât ing hdrối, tro hâi khế, tro pơkeăng mê mâu vâi kuăn ngá ki châ rơneh ing nôu ki tro HIV kô ivá rơdêi ôh ti tro HIV. Tơdroăng kố dế pro tơngah ăm mâu on veăng ki tro HIV.

Nâ N.T.B (ối a tơring Krông Ƀuk, kong pơlê Dak lak) xo kơnốu drêng bu nếo 22 hơnăm. Drêng ‘nâi dêi tơná mơ-êa, nâ ro khât ƀă hbrâ rơnáu krâu ăm mâu tơdroăng klâi ăm dêi tơná drêng apoăng pro nôu. Laga troh hâi ki rơnêh kuăn, tơmiât kô ro tung tơdroăng ki hlo mâ kuăn rôh apoăng la teăng amê ga kơdrâ ó tung tơdroăng rêh ối dêi tơná: Ƀok thái pơkeăng tối nâ tro HIV bu iâ phut hdrối drêng mot tung kơbong rơneh kuăn. ‘Nâi tơdroăng mê, nâ ôh ti loi tơdroăng ki mê cho ai khât, ôh ti tơmiât tơná tro pơreăng ki mê. Nâ sĭng khéa, tuăn ngoâ chiâng ôh tá tơniăn, tô tuăn ăm tơná iâ tâ la tô  tuăn ăm dêi kuăn gá hên tâ xua ngế hdrêng mê ôh ti ai tơdroăng xôi klâi, ti lâi athế trâm túa pơreăng ki rơ-iêo mê drêng tá hâi kot mâ. Laga, kơnôm ing tơdroăng ki tơpui tối, mơhnhôk dêi mâu ƀok thái pơkeăng, mơ-eăm tơkâ luâ mâu tơdroăng ki châi heăng, nâ mơ-eăm tơkôm troh hâi rơneh kuăn tơniăn ƀă tơdah ngế kuăn kơdrâi ki piê lĕm, ivá rơdêi. Nâ N.T.B, tối:

“Nôkố kuăn á hiăng châ 6 khế. Tơdroăng ki ‘nâi dêi tơná tro HIV cho tơdroăng ki kơdrâ khât ƀă á. Klêi kơ’nâi kuăn hdrêng á hiăng kot mâ a Hngêi pơkeăng, mâu ƀok thái pơkeăng hiăng ăm ôu pơkeăng tơdrêng hlối cho pơkeăng mơdât HIV ƀă ôu tung pơla 1 khế, mơhúa ngế kuăn ivá tơniăn lĕm. Kuăn á ôh ti tro HIV mê cho môi tơdroăng ki mơhúa, cho môi tơdroăng tơviah ăm tá má kuăn nôu. Drêng apoăng á tâ xâu ó, tôu tuăn khât, ôh tá tơmiât troh tơdroăng ki kâi hbrâ mơdât ăm kuăn ‘nĕmg. Ing mê, á rơhêng vâ rêm ngế athế mơ-eăm, drêng tro pơreăng athế pêi pro tiô mâu tơdroăng pơlât xua pơkeăng gá ôh ti pro tơdjâk klâi ki ê. Drêng ‘nâ á khéa, tôu tuăn châi ko la kơnôm ai ngế kuăn ki ôh ti tú pơreăng kố mê á ai ivá mơ-eăm vâ pơtối rêh”.

Môi ngế ki ê nếo cho nâ N.T.K (ối a tơring Čư̆ Kuiñ,kong pơlê Dak Lak). Kơtăn kố lối 10 hơnăm, on veăng nâ N.T.K kơdrâ ‘nâi dêi tơná tro HIV tung môi xôh lăm khăm ivá. Tá péa on veăng nâ pơrá kơdrâ ôh ti ‘nâi tơná tâ tú pơreăng mê ing lâi xua tá 2 ngế on veăng nâ pơrá kơchăng tung tơdroăng ối ƀă dêi rơpó ƀă tơdroăng rêh ối rêm hâi. Pơla mê nah, on veăng nâ tá hâi kuăn mê tơdroăng khéa rế ó tâ. Xâu rơneh kuăn kô tro pơreăng môi tiah dêi tơná mê on veăng nâ ôh ti vâ ai kuăn, ối hdró xêh tiah mê păn roăng dêi rơpó. Laga, klêi kơ’nâi tăng ‘nâi ƀă châ vâi tối ‘na túa pơlât ƀă pơkeăng mơdât virus ARV a kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS (Tíu xiâm hbrâ mơdât châi tamo kong pơlê Dak lak), châ mâu ƀok thái pơkeăng tối nhên khât, mơhnhôk hiâm mơno mê on veăng nâ hiăng khên vâ mơ-êa ai kuăn. Nâ N.T.K, tối:

“Drêng ai kuăn, kuăn á châ ƀok thái pơkeăng ăm ôu pơkeăng ki mơni kô mơdât pơreăng, kơnôm mê kuăn á ôh tá tro pơreăng ing nôu ngi kuăn. Apoăng á tơmiât kô ôh ti ai kuăn xua pơreăng kố ôh ti chiâng ai kuăn, kơ’nâi kố drêng mơ-êa ƀă châ mâu ƀok thái pơkeăng tối, mơhnhôk ăm ôu pơkeăng, rơneh kuăn ivá mo lĕm á hlo tơná mơhúa khât, troh nôkố á hlo tro HIV ôh ti xâu rơ-iêo ƀă tro pơreăng ŭm tung châ lơ COVID-19 môi tiah nah, bu kal ôu pơkeăng ARV mê ivá bă hơnăm pin xuân ối lĕm môi tiah ngế ki ê”.

Tơdroăng Hbrâ mơdât tâ tú HIV ing nôu ngi kuăn châ tơbleăng pêi pro a kong pơlê Dak Lak ing hơnăm 2009 nah ăm hlo ki tơƀrê kố ai pơxúa khât. Tung plâ mâu hơnăm hdrối, tơdroăng kố hiăng pro hơniâp ro ăm hên rơpŏng ki tro HIV/AIDS. Malối cho pro pơxúa rôh châ bro nôu ƀă mâu vâi kơdrâi ki ôh tá mơhúa tro pơreăng kố. HIV ôh ti xê to pro ‘mêi ‘na ivá mê ối tơdjâk kân troh pơla vâ xông kân dêi kuăn ngá tung klêa nôu. Kơdrâi ki tro HIV drêng mơ-êa kô ai kơxô̆ tâ tú ngi kuăn hên khât (dâng 30%). Xua mê, vâ mơdât ki tú HIV ing nôu ngi kuăn tơdroăng ki rĕng ‘nâi ƀă rĕng hbrâ mơdât cho kal khât. Kơxô̆ ngế ki tú HIV ing nôu ngi kuăn kô châ dâng 30 – 40%. Laga, tâng mâu nôu ki tro HIV châ rak ngăn hbrâ mơdât tro mê kơxô̆ ki tâ tú ngi kuăn kô chu kơdroh thăm nếo bu ối 1%. Mâu tơdroăng ki hriăn ngăn hiăng mơhno tiah kố, kơxô̆ vâi hdrêng tro tâ tú virus HIV klêi kơ’nâi hbrâ mơdât âm tĭnh châ lối 90%. Xua mê, tơdroăng ki vâi hdrêng kot mâ hôm tro HIV há lơ ôh gá ối châ ngăn tung tơdroăng hbrâ mơdẩt a ngế nôu dế mơ-êa tro virus HIV. Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa 1 Huỳnh Thị Hồng Sinh – Kơbong Hbrâ mơdât HIV/AIDS (Tíu xuâm hbrâ mơdât châi tamo kong pơlê Dak Lak) ăm ‘nâi:

“Vâi kơdrâi ki tro HIV dế mơ-êa kal pêi pro tro tơdroăng pơlât, mê cho tơdroăng ki xiâm má môi. Kal ôu pơkeăng tro pơkâ, hâi khế, ôu tŭm rêm hâi ƀă pêi pro tiô hâi khế séa ngăn mơheăm vâ ‘nâi ki hên iâ dêi virus. Ki hên iâ dêi virus cho tơdroăng ki kal châ ‘nâi nhên vâ pơlât, tâng virus iâ tâ mê ngế kơdrâi ki mê pêi pro tro tơdroăng pơlât, ôu pơkeăng ARV kô mơdât tâi tâng virus HIV. Pakĭng mê, mâu ngế ki tro pơreăng kố kal pêi pro kơtăng tơdroăng ki ôu kâ. Drêng mơ-êa, ngế nôu hmâ ôu pơkeăng sắt, sắt kô pro kơdroh ki pơxúa dêi pơkeăng ARV, xua mê kal ôu kơtăn chía ton ing rôh kâ hmê lơ kơtăn ton ing rôh ôu pơkeăng ARV”.

Mâu hơnăm hdrối nah, kơxô̆ mơngế tú HIV ing nôu ngi kuăn a kong pơlê Dak Lak môi tiah hiăng ôh tá ai xếo. Mâu nôu ki dế mơ-êa tro HIV drêng mơ-êa pơrá châ ôu pơkeăng ARV hbrâ mơdât ƀă séa ngăn tơniăn mâu hâi ƀă pêi pro tro tơdroăng pơlât troh drêng rơneh kuăn. Kố cho môi tơdroăng tơƀrê kân dêi tơdroăng tơbleăng Tơdroăng Hbrâ mơdât tâ tú HIV ing nôu ngi kuăn, kum ngế hdrêng châ kot mâ tơniăn, ivá rơdêi, kơdroh tâ tú tung pơlê pơla.

Ki pơxúa dêi tơdroăng hbrâ mơdât HIV ing nôu troh kuăn ƀă mâu ngế nôu ki tro HIV

HIV/AIDS cho pơreăng ki pro chiâng ai hên tơdroăng ki  pro ‘mêi troh ivá kơ’nâi hiăng tro pơreăng kố. Xua mê , vâ kum vâi hdrêng kot mâ ing ngế nôu ki tro pơreăng HIV châ  mo lĕm ivá, ôh tá tro pơreăng mê, khu chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố hiăng tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa I Huỳnh Thị Hồng Sinh - Kơvâ hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS Tíu xiâm séa ngăn mơdât pơreăng Dak Lak .

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi ‘na mâu troăng ki châ tâ tú HIV ing nôu troh kuăn ngá ? Drêng dế mơ-êa, tâ tú HIV ing nôu troh kuăn gá ga môi tiah lâi ?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Troăng ki tâ tú HIV mê cho tâ tú ing troăng mơheăm, tâ tú ing nôu troh kuăn ƀă tâ tú ing troăng nŭm: Troăng tâ tú ing nôu troh kuăn kô klâ hên mê cho mâu rôh môi tiah tung pơla dế mơ-êa, drêng mơhum kuăn ngá ƀă drêng ăm kuăn âu. Tung pơla dé mơ-êa, kơnôm ai tơdrong pâu kuăn tât kring vế kéa lĕm mê ngế hdrêng iâ tro tâ tú tâ tung mâu rôh ki ê. Pơla  ki vâ mơhum kuăn ngá,  kuăn ngá kô tơ’lêi tâ tú hên tâ xua chê ƀă mơheăm ƀă mâu têa ki lo ing tung châ ngế nôu. Rôh má 3 cho rôh ăm kuăn âu, pơla rôh ăm kuăn âu tâng têa tôu nôu ai virus châ mot tung têa tôu hên tâ cho ing mâu têa tung châ nôu mơ’no tung têa tôu ah chiâng tâ tú troh kuăn ngá.

-Drêng hiăng ‘nâi mơ-êa kuăn ngá tâ tú HIV, ngế nôu kal thế pêi pro mâu tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng HIV lơ tâ tú sap ing nôu troh a kuăn môi tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tâng ngế kơdrâi hiăng ôu pơkeăng ARV klêi mê nếo mơ-êa kô châ mơdât ki tâ tú HIV ăm kuăn, xua drêng hiăng ôu pơkeăng ARV, kơxô̆ virus tung châ kô ối pá xôp ki hên mê drêng mơ-êa kơxô̆ ki tâ tú troh kuăn kô iâ tro.  Mâu vâi kơdrâi hâi teăm ‘nâi tơdroăng tâ tú HIV dêi tơná mê drêng mơ-êa thế lăm khăm ngăn mơheăm vâ rĕng ‘nâi tung châ hôm tâ tú HIV ƀă kô châ ôu pơkeăng ARV vâ  ai tiô pơkâ má mơ ‘nui cho ôh tá tâ tú  ăm kuăn. Vâ  kot mâ mâu kuăn ngá mo lĕm châ ôh tá tâ tú HIV, tâi tâng mâu vâi kơdrâi ki dế tro hơnăm kot mâ drêng mơ-êa kuăn thế rĕng khăm ngăn vâ ‘nâi dêi tơná hôm tâ tú HIV, malối cho mâu ngế nôu drêng ối droh hmâ xah hên ƀă vâi kơnốu ki nhôm tơná tơ’lêi tâ tú.

-Pơkeăng ARV hôm tơdjâk ‘mêi troh kuăn ngá há lơ ôh, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Nôkố a um kơchuâ xiâm ki pơlât ARV mê cho tenofovir ƀă dolutegravir.  Mâu tơdroăng tí tăng ‘nâi plĕng nah, dolutegravir kô pro tơdjâk troh ki chiâng tơviah tơ-ê ôh tá lĕm troăng veăn a vâi hdrêng, laga kơxô̆ ki mê iâ tê. Tâng vâ pơchông pơla ki pơxúa ƀă ki pro ‘mêi tiô um kơchuâ chêh drêng khăm ki nếo ăm hlo nôkố cho mơdât ki vâ tơ’mot virus tung mơheăm tung pơla 28 hâi, tâng vâ pơchông ƀă ki tơviah pro ôh tá lĕm drăng troăng hveăn bú 2%. Tiô tí tăng ‘nâi plĕng nếo achê kố mê ôh tá tơdjâk ‘mêi troh ivá kuăn ngá, ôh tá pro ‘mêi tơviah troăng hveăn ăm vâi hdrêng mê xuân vâ pơlât tiô pơkâ hnê thế rêm hâi ôu 1 pŭm pơkeăng ƀă ôh tá ai tơdroăng ki pơkeăng pro ‘mêi troh ngế nôu ƀă kuăn ngá. 

-Ƀok thái pơkeăng hôm ai hnê tối ki klâi kơ vâi kơdrâi ki dế mơ-êa vê teăm rĕng châ ‘nâi ƀă kơdroh ki lơ tâ tú HIV ing nôu troh a kuăn ngá?

Ƀok thái pơkeăng Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tâi tâng vâi kơdrâi ki dế mơ-êa thế lăm khăm ngăn vâ rĕng ‘nâi dêi tơná hôm tro tâ tú HIV vâ rĕng châ pơlât ôu pơkeăng ARV tâng ôh tá mơhúa lơ tâ tú HIV, tơdroăng mê kô kum kơdroh hên ki tâ tú HIV ăm kuăn ngá. Tâng ‘nâi tâ tú HIV la hiăng mơhum kuăn ngá kơtăn ing mê hiăng ton, drêng mê ngế nôu hâi teăm ôu pơkeăng ARV, virus HIV tung châ ngế nôu hên mơni kô tâ tú troh ăm kuăn ngá mê. Xua mê, ki hdrối ngế nôu kal thế ôu pơkăng ARV tơdrêng hlối ƀă kuăn ngá xuân thế ôu pơkeăng pơlât tâ tú tơdrêng hlối ƀă nevirapine lơ  zidovudin.  Vâi kơdrâi drêng châi vâ mơhum kuăn nếo châ ‘nâi tơná tro tâ tú HIV mê pôi tá ăm kuăn âu xua tung têa tôu nôu ai virus hên, mê thế ăm kuăn ngá ôu têa tôu pá kong rêm hâi. Ki tro tâ, ngế nôu ngăn krâu kuăn  ngá rêm hâi vâ rĕng châ ‘nâi, pơlât teăm tơdrêng tâng kuăn ngá tro tâ tú pơreăng HIV tung klêa nôu.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng.