Tiah hmâ drêng pro nôu, mâu nôu ối nếo kô châ mâu ngế ki krâ môi tiah nôu gá, nôu peăng kơnốu, ngế nâ ƀă hên ngế ki ê hnê ăm mâu tơdroăng ki vâi krâ hiăng tơkâ luâ drêng mơ-êa, rơneh ƀă păn roăng kuăn. Laga ai mâu tơdroăng ki vâ tối ƀă túa pro ôh tá tro, chiâng tơdjâk troh ivá dêi ngế nôu ƀă kuăn ngá môi tiah klêi rơneh hmâ dâi kơchâ vâ prâu ‘mêng on ăm djiâ hơtôu, tĭng, ôh tá chiâng hum, ôh tá ăm kuăn ngá rĕng âu têa tôu nôu teăng amê ăm âu têa tôu ro, ăm ngế hdrêng rĕng hriâm kâ.

Hbrâ vâ rơneh o ngá, nâ N.T.P (ối a tơring Krông Bông, kong pơlê Dak Lak) vêh dêi hngêi nôu vâ mơhum kuăn. Tiô khôi túa tơlá, nâ xuân ối xúa túa tơlá ki koi a tíu ki ‘măn kơchâ on klêi kơ’nâi mơhum kuăn. Maluâ hdrối vâ rơneh kuăn, nâ P. hiăng hbrâ rơnáu tăng ‘nâi mâu túa ki rak ngăn ngế nôu ƀă kuăn ngá klêi kơ’nâi rơneh tiô chal nếo, rơkê ƀă hdrối vâ lo ing hngêi pơkeăng, xuân hiăng châ mâu ƀok thái pơkeăng kơvâ rơneh kuăn hnê pơchân rak ngăn nôu ƀă kuăn la drêng vêh a hngêi, nôu nâ xuân ối thế koi pơtê ai on ki prâu ƀă kơchâ, pôi tá hum dêi ko tung pơla môi khế ki apoăng.

Nâ ăm ‘nâi: “A hngêi pơkeăng vêh a hngêi châ 5 hâi la xuân ôh tá khoh hum ko, hum châ chăn, maluâ tâ thĕn tung châ la xuân ôh tá khên rĕng hum mê á bu xut dêi châ ƀă têa tôu hơ-ol tê”.

Môi ngế ki ê nếo cho nâ M.T.V ối a bêng Tân Thành, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak. Kố cho rơneh mâ kuăn ki apoăng mê nâ V. ai hên tơdroăng ki ôh ti hlê plĕng drêng rak ngăn dêi kuăn tơxĭn, thăm nếo nâ chiâng stress ƀă ôh tá păng koi. Xua rak ngăn klo dêi kuăn ôh tá tro tơdroăng, lŭm pơkhom a klo pôi tá ăm châ hyôh mot mê pơla nếo lo ing hngêi pơkeăng to lâi hâi, klo kuăn nâ  chiâng êi,tum khêi mê muăn khoh nhăng krôu. Nâ V. tối:

“Drêng hlo dêi kuăn krôu, á tí tăng ‘nâi xiâm kối, hlo klo êi lo hơtốu. Á tơmiât thâo dêi kuăn tro ou a klo, á tôu tuăn khât. Maluâ hiăng djâ dêi kuăn lăm hngêi pơkeăng khăm la xuân ối tôu tuăn, ƀok thái pơkeăng ăm pơkeăng pik ƀă pơchân athế séa ngăn, drêng lâi klo kơtê nếo hmiân tuăn".

Êi klo hmâ trâm tung pơla klêi kơ’nâi rơneh 28 hâi. Êi klo mơni kô chiâng tơdjâk rơ-iêo chiâng êi klo – môi tung mâu xiâm kối chiâng hlâ hên a vâi hdrêng. Xua mê, tơdroăng ki hlê plĕng ‘na ki rak ngăn, a klo cho tơdroăng ki kal khât ƀă ngế nôu, malối cho mâu vâi kơdrâi ki nếo rơneh kuăn rôh apoăng. ‘Na tơdroăng ki trếo kơhiâm dêi ngế hdrêng, Ƀok thái pơkeăng Hoàng Ngọc Anh Tuấn – Ngế pơkuâ Kơbong Hồi sức Cấp cứu Nhi ƀă Nhi Sơ sinh Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên tối pơchân:

“Tung 6 khế apoăng, pin athế mơ-eăm pro ti lâi ăm ngế hdrêng mê âu dêi tôu nôu. Kal ăm ngế hdrêng rĕng âu têa tôu nôu tung pơla 30 phut klêi kơ’nâi rơneh. La xuân ai mâu ngế ki ‘nâ pin athế châ thế ăm phêp ôu têa, tơkéa vâ tối cho klêi ôu drêng ăm âu têa tôu nôu, ăm ôu môi iâ têa vâ xếo krúa rơkong ăm muăn, vâ hbrâ mơdât rơkong lo ki rơbông. Mê gá hôm”.

Tiô Khu râng liăn kum vâi hdrêng Khu lâp kong têa a Việt Nam, tơnêi têa hiăng hơ’lêh khât tung hnoăng cheăng rak ngăn ivá tung pơla rơneh kuăn ƀă ivá dế ngế nôu. Ƀă kơxô̆ ngế nôu hlâ kơdroh 4 xôh ƀă kơxô̆ ngế vâi hdrêng hlâ pá xôp 5 hơnăm kơdroh hên chu ối 10 hơnăm vêh ngi kố. Kơlo kơxô̆ ivá ngế nôu ƀă ngế hdrêng dêi Việt Nam hlo tâk hên tâ tâng pơchông ƀă mâu kong têa ki ai ivá pêi lo liăn rêm ngế tơdâng hên.

Tơdroăng ivá ngế nôu ƀă ngế hdrêng, Khu xiâm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât hnê, rak ngăn ngế nôu klêi kơ’nâi rơneh kuăn tro tơdroăng cho túa ki kum ngế nôu ‘măn ngế hdrêng chuih tit a kéa ƀă dêi nôu tung pơla 90 phut klêi kơ’nâi rơnêh bă ăm ngế hdrêng mê âu têa tôu nôu tung pơla 1 chôu apoăng klêi kơ’nâi rơneh. Klêi kơ’nâi rơneh, ngế nôu kal châ koi pơtê ƀă koi tŭm chôu. Tung hâi ki apoăng, kal mơgrúa lĕm kơpong nŭm, xâ kế ki pôi tá ăm mơheăm lo ƀă séa ngăn tâng hlo ai mâu tơdroăng ki ôh tá krúa a ngế nôu klêi rơnêh.

Drêng ai mâu tơdroăng rơ-iêo ki lâi ‘lo kal tơbleăng ăm kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng lơ djâ troh a tíu khăm pơlât. Pakĭng mê, kal tơtrŏng séa ngăn vâ châ ‘nâi mâu tơdroăng ki ôh tá chiâng koi, tôu tuăn, rơbrê rơlâi, khéa ƀă hên ki ê. Mê cho tơdroăng ki mơhno ‘na châi tamo ôh tá vâ tơpui ƀă kơbố klêi kơ’nâi rơneh kuăn.

Klêi kơ’nâi mơhum kuăn ngá, tung pơla păn roăng rak ngăn ngế nôu ƀă o ngá kô trâm hên tơdroăng ki pro ngế nôu chiâng tô tuăn. Vâ kum ngế nôu klêi mơhum kuăn ngá xuân môi tiah mâu nhŏng o tung rơpŏng hngêi hlê plĕng nhên tâ tung tơdroăng pêi pro, rak ngăn ngế nôu ƀă o ngá klêi mơhum ăm tơtro. Ƀok thái pơkeăng Hà Văn Tuấn- Kăn phŏ pơkuâ Hngêi pơkeăng Đại học Y dược Buôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak tối ‘na tơdroăng mê ing tơdroăng kơ-êng kơ’nâi kố:

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi pê̆, klêi ngế nôu mơhum kuăn, ngế nôu thế kâ mâu túa kơchâi kâ ki lâi vâ tro lĕm ivá ai têa tôu hên ăm  ngế nôu ƀă mâu kơchâi kâ ki lâi kal thế ví?

Ƀok thái pơkeăng Hà Văn Tuấn: “ ‘Na khoa hok á hnê tối ăm mâu vâi nôu ki păn roăng kuăn ăm âu tôu nôu thế kâ hên kơchâi, kế kâ  ƀă má môi cho thế kâ xi xóng, ká, xuân cho môi tung mâu kơchâi kâ ki kal ai tung châ ƀă ai tơ’nôm trếo kơhiâm hên mê thế kâ. Vâ ai hên têa tôu ro gá tơdjâk hên tơdroăng ăm kuăn âu tro tơdroăng ƀă ăm âu rêm hâi, drêng mê ki hên mâu ngế nôu xuân ai tŭm têa tôu ăm kuăn âu ƀă tơdroăng ki ôh tá bê tŭm xua hên ngế nôu ăm âu ôh tá tro tơdroăng ƀă iâ ăm kuăn âu.

‘Na mâu kơchâi kế kâ ai tŭm trếo kơhiâm mê cho lipid tơkéa vâ tối têa rơmâ, protein cho hơ’nêh, kơtâ í, ká glucide mê pin hiăng ai   tơpoăng, pin kô ai môi ia xik, pakĭng mê thế kâ kơchâi ƀă má lối thế ôu tŭm têa vâ kô ai tŭm têa tung châ tơniăn  ivá mo lĕm.

-Klêi mơhum kuăn ngá, ai mâu ngế nôu ki ‘nâ ôh tá ai hên têa tôu, ôh tá bê têa tôu ăm kuăn âu mê hôm chiâng ăm kuăn hdrêng âu tơ’nôm têa tôu pá kong há, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Hà Văn Tuấn: Vâ ai tŭm têa tôu ro, ki kal   ngế hdrêng thế âu tro tơdroăng, ăm âm nĭn dêi nôu, âu tro tơdroăng. Mâu tơdroăng ki mê rơtế ƀă tơdroăng ngế nôu ối môi tiah hmâ kô ai tŭm têa tôu nôu ăm kuăn âu. La tung môi péa ngế xua ai tơdroăng châi tung châ lơ ngế nôu ôh tá chiâng ăm hdrêng âu, lơ ngế nôu ai mâu tơdroăng châi tung châ  pro ivá ngế nôu chiâng tơdjâk lối hên mê xuân pro ăm têa tôu nôu kơdroh, drêng mê pin thế tơmiât troh tơdroăng ăm ngế hdrêng âu têa tôu ôh tá xê têa tôu pá kong.

A tơmiât tiah kố pin thế ai têa tôu ki hbrâ hdrối drêng mê pin kô  xúa têa tôu nôu  ki măn lôi hdrối vâ ăm hdrêng i âu. Tâng hâi teăm ai têa tôu nôu ki ‘măn hdrối mê khŏm thế ăm ngế hdrêng âu têa tôu ro pa kong, la ôu têa tôu ro pa kong cho môi tơdroăng pơkâ ki hbrâ rơnáu. Xua kuăn ngá klêi ôu têa tôu ro pa kong klêi mê nếo vêh âu dêi têa tôu nôu, cho môi tơdroăng ki kal ăm ‘na ivá, xua têa tôu ro ki mê ôh tá tơtro tâng hnối ăm ngế hdrêng âu dêi tôu nôu, ah ga ôh tá tro tơdroăng ‘na ivá ngế o kŭn.

Môi tơdroăng thế tơtrŏng nếo drêng pin pơkâ ăm o ngá ôu têa tôu ro pa kong, mê ki tro tâ thế ví pôi tá ăm ôu ƀă kơ‘lo, pin kui ƀă uâng ăm o ngá i ôu’’.

-Ô ƀok thái pơkeăng, tiô túa tơlá, hên ngế nôu xuân ối  ât, tĭng klêi mơhum kuăn ngá, pơtih ngế nôu koi kĭng hơpêap on, ôh tá chiâng hum. Tơdroăng mê hôm ối chiâng pơtối rak há, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Hà Văn Tuấn: ‘Na tơdroăng khoa hok, vâ tối ôh tá ai tơdroăng ki mơgât ôh tá chiâng hum, tơdroăng hum, xếo, jíu,  mơgrúa châ chăn dêi ngế nôu klêi mơhum kuăn ngá cho tơdroăng ki tro, ki kal vâ rak krúa dêi châ i lĕm. Tơdroăng gá klêi hum xếo thế ăm châ tơtô lĕm. Tơdrăng koi achê kơchâ on ôh tá chiâng. Xua tung pơla koi a kĭng kơchâ on gá kố chôu tâi ô-xy ƀă tâng tung tíu ối ôh tá ai ô-xy mê kô thăm pro chiâng ai Hyôh C02 mê ối pro chiâng ai hyôh CO, tơkéa vâ tối acide carbon. Cacbon cho hyôh ki ‘mêi rơ-iô kô kơdrâ pro ‘mêi malối ƀă vâi hdrêng.

Tơdroăng pro phât hiâm kô trâm ai.  Ƀă klêi mơhum kuăn ngá, ôh tá ai tơdroăng klâi ngế nôu ôh tá chiâng lo pa gong, tâng rĕng lo pa gong rế tro rĕng châ hrik hyôh ki krúa lĕm pa gong ƀă hlối lĕm ivá, châ chăn tơná’’.

- Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!