Pơreăng nŭm nheăn cho môi tung túa pơreăng ki ôh tâ tá hên tung lâp plâi tơnêi. Nôkố, kơxô̆ ngế tro pơreăng nŭm nheăn tung lâp plâi tơnêi ai rế tâk hên ƀă rế hía rế trâm hên a mâu ngế hơnăm ối nếo. Tiô riân ngăn dêi Khu tơrŭm ngăn pơreăng nŭm nheăn kong têa ê (IDF) hơnăm 2021 ai 537 rơtuh ngế ki hiăng kân dế rêh ối tơdjuôm ƀă pơreăng nŭm nheăn ƀă kơxô̆ ki kố châ tối kô tâk troh 783 rơtuh ngế a hơnăm 2045, hmâ 5 giây ai 1 ngế hlâ xua pơreăng nŭm nheăn.

Pơreăng nŭm nheăn xuân cho xiâm kối pro 6,7 rơtuh ngế hlâ a hơnăm 2022. Xuân tiô IDF, a Việt Nam ai dâng 3,8 rơtuh ngế rêh ối tơdjuôm ƀă pơreăng nŭm nheăn type 2, la bu ai dâng 1/3 kơxô̆ ngế tro pơreăng châ ‘nâi ƀă túa ki pâk ‘mot (Glu-côz) Glucose, tơ’mô lối 2,5 rơtuh ngế tro pơreăng nŭm nheăn tá hâi châ tối ƀă châ ‘nâi. A kong pơlê Dak Lak, tiô kơxô̆ riân ngăn dêi Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo CDC nôkố lâp kong pơlê dế ai 24.091 ngế tro pơreăng nŭm nheăn dế châ pơlât a mâu tíu khăm pơlât a kong pơlê. Bu riân krê tung 9 khế apoăng hơnăm 2023, lâp kong pơlê ai vâ chê 4 rơpâu ngế tro pơreăng nŭm nheăn.

Rak ngăn dêi kơnốu a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên xua mâu tơdroăng ki pơ’lêh chiâng râ xua pơreăng nŭm nheăn type 2 pro, jâ Lục Thị Thọ (ối a tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi: Kơtăn kố ai 13 hơnăm, kơnốu jâ hmâ hêng hôu têa, kâ hên la ôh tá piê mê jâ djâ dêi pôa lăm khăm. Klêi mê ‘nâi dêi kơnốu tro pơreăng nŭm nheăn type 2. Klêi kơ’nâi tro pơreăng, pôa rế ôu tá pơkeăng pŭm hlối rế ôu pơreăng hlá nhâ loăng, mê nếo ối roê hên túa pơkeăng ki vâi mơđah tơbleăng tê tung măng pơlê pơla môi tiah mâu kơxêng ki pế khăng, mâu hlá nhâ hrê hên liăn la pơreăng xuân ôh tá kơdroh. Jâ Lục Thị Thọ, tối:

Vêh khăm, pôa ôu pơkeăng la rế ôu pơkeăng pŭm, rế ôu pơreăng hlá nhâ hên khât. 3 hơnăm apoăng ôu pơkeăng hlo chía tâ, la ôh tá prêi khât. 5 hơnăm kơ’nâi mê, pôa tro áp xe kơkốu athế pâ a Sài Gòn, vêh ing mê pôa pâk Insulin. Kơtăn kố 2 khế pôa hlo châi ko râ, chêng êi, Insulin nôkố athế pâk sap ing 8 troh 18 klŏng. Pơreăng kố gá rơ-iêo, tơdjâk ó, kơxong tá châ. Mot pơlât tung hngêi pơkeăng hiăng râ khât. Drêng tro pơreăng, pôa hmâ ngăn phôn râng kŏng hlo tung măng hlo vâi tê pơkeăng pơlât nŭm nheăn, môi tiah kao kơxêng, têa tôu ro, roê ôu hên la pơreăng ôh ti chía, hrê hên liăn, rêm rôh roê dâng 2 troh 3 rơtuh”.

Châ ƀok thái pơkeăng tối mơni tro pơreăng nŭm nheăn tung môi hdroh lăm pâ mâ la xua ôh tá vâ tơmâng, hlo dêi tơná xuân ối lĕm drêng vêh a hngêi, jâ T.T.C (ối a tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak) ôh tá lăm khăm vâ ‘nâi, vâ rĕng châ pơlât. Troh drêng hơ‘răng kăn chêng tro hbáu ôh ti chiâng lĕm, jâ mot pơlât a hngêi pơkeăng klêi mê ‘nâi dêi tơná tro pơreăng nŭm nheăn type 2. Jâ T.T.C, ăm ‘nâi:

“Drêng á lăm pâ mâ, khăm xo têa nŭm ƀă pâk xo mơheăm 3 hdroh, ƀok thái pơkeăng tối ăm á, tung têa nŭm ai hên xik ngeăm, kơtăn kố dâng 1 hơnăm môi poê. La drêng vêh a hngêi á ôh tá vâ tơmâng, ôu kâ ôh ti vâ tĭng mê drêng mot pơlât a hngêi pơkeăng Hòa Bình mê klêi vâi pâk xo mơheăm, xo têa nŭm tối á tro pơreăng nŭm nheăn, kơtêi kơtâu têi ƀă pơ’lêh troh a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. Drêng tro pơreăng, á hlo dêi tơná xuân ối lĕm tiah hmâ, bu hlo dêi tơná ôu têa hên, hrế xua pêi cheăng hên, drêng po nhâ hmâ lo têa kơxô hên ôu têa to lâi xuân ối hêng vâ ôu, tơmiât nhên mê á lăm. Nôkố ‘nâi tơná tro nŭm nheăn mê á tơmiât nhên tâ tung ôu kâ, kâ hên kơchâi, kâ hmê iâ, ôh ti kâ, ôu môi tiah hdrối nah xếo xua hiăng ‘nâi tơná tro pơreăng nŭm nheăn”.

Pơreăng nŭm nheăn cho pơreăng rối loăn chuyển hoă drêng Hormone Insulin dêi kôa gá tro kơdroh lơ kơdroh mâu tơdroăng ki tơdjâk tung châ, mơhno ƀă kơlo xik tung mơheăm gá đi đo hên. Pơreăng nŭm nheăn châ klâ pro 2 type. Ƀă pơreăng nŭm nheăn type 1, drêng tro, ngế ki tro mê kô hlo mâu tơdroăng ki vâi tối lâm sàng ga  hên xua kơdroh hormone insulin pro ăm ngế ki tro pơreăng lăm nŭm đi đo hen hdroh, nŭm a măng ƀă ôu têa hên. Ƀă pơreăng nŭm nheăm type 2, mâu tơdroăng tơdroăng ki ôh tá ăm pin ‘nâi nhên tung ton hơnăm, drêng ‘nâ mâu ngế ki tro mê bu ‘nâi drêng tro pơreăng drêng lăm khăm dêi ivá xua môi tơdeoăng ki lâi ‘lo ƀă tiah hmâ ngế ki tro pơreăng mê drêng ‘nâi mâu tơdroăng ki pơ’lêh râ dêi nŭm nheăn môi tiah drêng ai hbáu a kéa ôh tá chiâng prê lĕm, mâu tơdroăng ki ăm ‘nâi ‘na kơkốu, kơxái hveăn ƀă hên ê.

Ki xiâm dêi pơreăng nŭm nheăn kố cho rối loăn hơ’lêh (glu-xit) glucide la ga hlối ton tiô hên hĭn mâu tơdroăng ki rối loăn hơ’lêh ki ê môi tiah pơ’lêh lipid, protid. Sap ing mâu tơdroăng ki rối loăn hơ’lêh mê kô pro ai hên tơdroăng ki pơ’lêh tung tâi tâng châ chăn ngế ki tro pơreăng. Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa I - Y Sa Muel Ƀkrông – Khoa nội Tổng hợp Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, ăm ‘nâi tơ’nôm:

“Xiâm kối pro chiâng pơreăng nŭm nheăn type 2 ki hên cho xua (jen) gene. Tiô hriăn ngăn, vâi tăng hlo mâu gene ai tơdjâk troh nŭm nheăn type 2. Pakĭng mê, mâu cho xua ing mâu rôh ôu kâ, ối pơtê ôh tá tro xuân pro chiâng ai pơreăng. Mâu tơdroăng ki ăm ‘nâi má môi drêng tro pơreăng ngế ki mê ai hên xik tung mơheăm klêi kơ’nâi pâk ngăn mơheăm. Pakĭng mê, ngế ki mê ối ăm ‘nâi kâ hên, ôu hên ƀă kơdroh ki hngăm cho mâu tơdroăng ki ăm hlo lơ hmâ trâm a ngế ki tro pơreăng nŭm nheăn. Ai mâu ngế ki ‘nâ lăm nŭm klêi mê hlo hmui pruân, chuôm tâ tá, tơkéa vâ tối cho hiăng ai xik tung têa nŭm”.

Pro ai hên tơdroăng rơ-iêo ƀă mâu tơdroăng ki mơhno ôh ti nhên, xua mê, kuăn pơlê pôi tá ai túa pơreăng kố. Vâ hbrâ mơdât pơreăng nŭm nheăn, rêm ngế kuăn pơlê kal rak vế ivá châ chăn dêi tơná; rak tơniăn túa ki ôu kâ tơniăn lĕm: kâ po iâ, pôi tá kâ hên kế kâ ki ai hên rơmâ, têa ôu ki vâi tối ai ga, kế ôu ki ai trếo pló môi tiah ƀiê̆r, drôu; mơdoh chôu vâ pơtê pôi tá ăm tuăn ngoâ tơchĕng hên, châi ko. Pakĭng mê, kuăn pơlê kal pâk ngăn dêi mơheăm iâ hlái 12 khế 1 hdroh vâ rĕng châ ‘nâi ƀă teăm pơlât tơdrêng, ví mâu tơdroăng ki gá pro pơ’lêh chiâng rơ-iêo tâng lơ ai.

Nôkố, mâu ngế ki tro tơdroăng châi nŭm (tuip) type 2 dế rế hên tâk rĕng ƀă rế ai hên mâu hơnăm ối nếo tro, tung pơla mê tơdroăng châi kố gá pơkí ôh tá ăm ‘nâi, hên ngế ‘nâi tơná tro drêng hiăng pro châi tơdroăng ki ê. Vâ kum kuăn pơlê hlê nhên pơreăng kố xuân môi tiah ăm ‘nâi tơdroăng hbrâ ví ƀă thế tơtrŏng mâu mâu tơdroăng ‘na kâ trếo kơhiâm drêng tro nŭm nheăn, kơ’nâi mê cho tơdroăng tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa I,  Y Sa Muel Ƀkrông – Khoa Nội Tổng hợp Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

-Tơdroăng châi nŭm nheăn (tuip) type 2 gá pro tơdjâk  troh ivá môi tiah lâi?

-Ƀok thái pơkeăng Y Samuel Ƀkrông: Tơdroăng châi nŭm nheăn gá pro pin chiâng ai hên tơdroăng châi tơdjâk troh pro ‘mêi ivá dêi ngế ki tro nŭm nheăn, malối pro hên tơdroăng châi ki ê. Môi tiah pro ngế ki mê kơdrâ tâ môi tiah hâ ti lâi ti lâ tung châ, tâk (xê-tồn) ceton tung mơheăm pro chiên tâk ‘nâ hía pro chiâng chu troăng mơheăm xua pơlât ôh tá tro tơdroăng. Ai mâu ngế ki ‘nâ chiâng châi tung troăng mơheăm veăn, tung ngôa, ki hmâ trâm tâ gá pro chiâng kơbrĕn chêng mâu hơ’răng chêng kŏng, mâu tơdroăng ki tro kơbrĕn chêng kŏng mê pá vâ prêi lĕm. Pakĭng mê mâu ki ôh tá ‘nâi chiâng koi, stress, chiâng ai tơdroăng châi tung plâi nuih. Malối ki rơ-iô má môi cho gá pro chiâng đột qụy, vâ tối mơheăm ôh tá kơtâu troh a ngôa kơdrâ hlâ tơdrêng, mơheăm tơkŭm môi tíu a plâi nuih pro ngế ki hlâ’’.

-Ngế ki tro nŭm nheăn kal thế pro ti lâi vâ rĕng châ ’nâi, teăm pơlât, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Y Sa Muel Ƀkrông: Vâ  rĕng châ ‘nâi tơná hiăng tro nŭm nheăn, ngế ki ngế thế lăm khăm đi đo vâ ‘nâi ivá tơná hôm mo lĕm, malối mâu ngế ki lâi tung rơpŏng hngêi ai ngế hiăng tro  châi nŭm nheăn thăm rế thế  lăm khăm đi đo. Drêng tâ, hlo dêi tơná hiăng tơviah tung châ môi tiah kâ hên, ôu hên, chu kâng châ rế hiâ, thế lăm troh a hngêi pơkeăng khăm, ngăn mơheăm vâ ‘nâi dêi tơná ti lâi vâ teăm pơlât tơdroăng châi nŭm nheăn. Tung pơla pơlât mâu ngế châi nŭm nheăn a Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, á hiăng trâm hên ngế ki mot pơlât mê vâi tơnăng lăm rôe xêh pơeăng ôu pơlât ƀă mâu túa pơkeăng pro ƀă nhâ loăng lơ pơkeăng ki vâi tơbleăng tung um tơvi ôh tá tơniăn tá ‘nâi xiâm rêi gá ti lâi ƀă hôm lĕm lơ ôh, thăm nếo ai hên túa pơkeăng  ki ‘nâ ai trếo  têi  ôh tá kâi ƀă châ mơngế mê pro mâu ngế ki ôu pơkeăng ki vâi pro mê chiâng mot pơlât a hngêi pơkeăng xua xik tung mơheăm tâk hên xua mâu ngế ki mê ôh tá vâ ôu pơkeăng pơlât châi nŭm nheăn mê chiâng rơ-iô ó troh ivá.

-Ƀă mâu ngế ki tro châi nŭm nheăn, ƀok thái pơkeăng ai hnê pơchân ki klâi ƀă mâu ngế ki mê?

Ƀok thái pơkeăng Y Samuel ɃKrông: Ƀă mâu ngế châi nŭm nheăn, pakĭng tơdroăng lăm khăm, vâ châ ‘nâi tơdroăng châi, ôu pơkeăng pơlât cho ki kal. Malối thế ôu pơkeăng tro chôu ƀă ôu tro mâu túa pơkeăng, pơtih ngế ki châi mê pơlât ƀă tơdroăng pâk pơkeăng pâk Insulin mê thế mơ-eăm pâk Insulin troh hâi khế pơkâ, pâk hdrối kâ hmê 30 phut ƀă tâng hiăng xúa pâk Insulin mê thế lăm khăm đi đo vâ ‘nâi xik mơheăm tung châ. Ƀă mâu ngế ki pơlât ƀă pơkeăng ôu xuân thế mơ-eăm khăm ngăn đi đo há vâ ’nâi xik tung mơheăm, rêm hâi vâ ngăn tơná hôm cho ngăn vâi ‘nâi dêi mơheăm rêm hâi há lơ ôh. Ai hên ngế tro châi nŭm nheăn pro ôh tá tro tung tơdroăng ôu kâ, hên ngế tối tâng tro nŭm nheăn thế ât kâ kế, pơrah kâ, ôh tá chiâng kâ kế kâ ki lâi ôh ki ai xik. Mê cho tơdroăng ki ôh tá tro. Ƀă mâu ngế ki tro châi nŭm nheăn xuân ối chiâng kâ ôu tiah hmâ, la gá  thế khăm ngăn đi đo vâ ‘nâi xik tung mơheăm hôm ối hên xik há, lơ ât xik hlối lơ kâ la kơdroh kâ, lơ kơdroh kâ hên tâ mơngế ki ôh tá tro.

 -Ƀok thái pơkeăng ai hnê tối môi tiah lâi vâ hbrâ mơdât châi nŭm nheăn type 2?

Ƀok thái pơkeăng Y Sameul ɃKrông: Ƀă mơngế ki tro nŭm nheăn type 2 tơdroăng hbrâ mơdât mê tro má môi cho thế ai tơdroăng rêh ối, pơtê, kâ ôu tro tơdroăng, thế kơhnâ pơtâp ivá rêm hâi. Thế lăm khăm đi đo vâ châ ‘nâi mâu tơdroăng tâng ‘nâ hía lơ ai xik tung mơheăm. Ƀă mâu ngế ki tro nŭm nheăn thế rah pơtâp iâ ki tơtro ƀă ivá tơná môi tiah prôk chêng, to rơxế mái,... Pơtâp sap 20 - 30 phut, thế pơtâp rêm hâi, pôi tá ôu drôu ƀiê̆r, pôu tá ôu hât ƀă pôi tá kâ mâu kế ki ai trếo tơdjâk pro chiâng tơdroăng ki  ê.  

-Mơnê kơ Ƀok thái pơkeăng.