Kơtêi kơtâu têi cho tơdroăng ki pro pá ăm mơheăm kơtâu chiâng pro đô̆ng mạch to hên. Môi ngế châ mơnhên cho tro kơtêi kơtâu têi drêng kơtêi tâm thu ing 140 mmHg chiâng to ƀă lơ kơtêi tâm trương ing 90 mmHg tơngi klêng. Ai mâu tơdroăng ki hlo ƀă mơni kô trâm a môi ngế ki tro kơtêi kơtâu têi mê cho: châi ko a kơxo má; lo mơheăm ing môh; jâ kơdo rĕng, hơ’lêh pơtối, klêk tuăn ƀă hên ki ê.

Tiô riân dêi Khu tơrŭm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât lâp plâi tơnêi WHO, nôkố ai dâng 1 rơtal ngế tung lâp plâi tơnêi tro kơtêi kơtâu têi ƀă kơxô̆ ki kố kô tâk troh 1,5 rơtal ngế a hơnăm 2025, rêm hơnăm ai dâng 9,4 rơtuh ngế tro kơtêi kơtâu têi hiăng hlâ. A Việt Nam, tiô Khu ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât ai dâng 17 rơtuh ngế tro kơtêi kơtâu têi, tơkéa vâ tối hmâ 4 ngế ki hiăng kân mê ai 1 ngế tro. Malối tung 17 rơtuh ngế tro kơtêi kơtâu têi mê ai troh tơdế tá hâi châ ‘nâi ƀă lối tơdế tung kơxô̆ ki châ hlo tá hâi châ pơlât.

Kơtêi kơtâu têi cho tamo ki mạn tĭnh, ôh ti ‘nâi, iâ mơhno ăm ‘nâi, xua mê xơpá vâ châ hlo ƀă tơ’lêi trâm mâu tơdroăng ki râ tâng ôh tá châ pơlât tơdrêng, tŭm, đi đi. Tiah hmâ hmâ môi khế ngế ki tro tamo kơtêi kơtâu têi kô troh hngêi pơkeăng vâ châ ƀok thái pơkeăng séa ngăn tiâ mơnhên ăm ivá ƀă xo pơkeăng ôu tŭm. Laga, xuân ai ngế ki ‘nâ xuân athế mot pơlât tung hngêi pơkeăng xua kơdrâ tro kơtêi kơtâu têi.

A Khoa Nội tim mạch Hngêi pơkeăng kân pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak lak, rêm hâi tơdah pơlât vâ chê 20 ngế mot pơlât koi tung hngêi pơkeăng xua kơtêi kơtâu têi. Ing klêi kơ’nâi séa ngăn tơdroăng châi tamo dêi ngế ki mê, ki hên ôh ti hlo mâu tơdroăng klâi dêi tamo. Ai âu ki ‘nâ nôkố ki châi ko vung vế ko, kơbrĕn kŏng chêng, môi tiah ai mui xôi a châ, tot heăm, klêk tuăn, jâ kơdo kơtâu rĕng, ôh ti xau hlo mâ ƀă hên ki ê.

Jâ Trần Thị Mường, ối a bêng Tân Lập, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột hơnăm kố cho 60 hơnăm la hiăng 25 rêh ối ƀă tơdroăng ki kơtêi kơtâu têi, jâ đi đo ôu pơkeăng tŭm hâi la a chê kố jâ hmâ tôu tuăn, ôh tá chiâng koi, tơbrêi lơ râi, châi ko athế lăm hngêi pơkeăng vâ séa ngăn dêi ivá hôm ai tamo klâi ki ê há vâ ai troăng pơlât. Jâ Trần Thị Mường tối:

“Hdrối mơ-êa muăn ki má 2 lăm khăm mê tro kơtêi kơtâu têi tá troh nôkố xua ôu kâ tĭng, 6 khế lăm séa ngăn 1 xôh vâ ‘nâi tơdroăng ki châi tamo môi tiah lâi ƀă xo pơkeăng ôu tŭm rêm hâi mê kơtêi kơtâu hiăng tơniăn”.

Môi tiah ngế ki ê cho jâ Nguyễn Thị Đạt, 70 hơnăm tro kơtêi kơtâi têi hiăng 10 hơnăm kố, athế mot pơlât tung hngêi pơkeăng pơlât tơdrêng xua ôh tá tro tung pơlât. Tơná jâ châi kốu kơxêng ƀă hmôu pơ roê xêh pơkeăng ki châi ‘na kốu kơxêng ôu a hngêi ƀă klêi kơ’nâi 3 hâi ôu pơkeăng, kơdrâ kơtêi kơtâu têi. Rơpŏng hngêi hiăng djâ jâ mot pơlât tung hngêi pơkeăng a khoa Nội, Hngêi pơkeăng pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, klêi kơ’nâi 5 hâi séa ngăn dêi tơdroăng châi tamo ƀă pơlât, nôkố ivá jâ hiăng tơniăn. Nâ Lê Thị An, kuăn kơdrâi jâ Đạt a bêng Tân Lập, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi: 

“Nếo châ ‘nâi dêi tơdroăng tamo mê jâ xuân tơbrêi, lăm hngêi pơkeăng bêng pâk ngăn mơheăm mê tro nŭm nheăn, kơtêi kơtâu têi, ‘na plâi nuih.Hneăng ki apoăng bu ôu pơkeăng xo. Troh hneăng má 2 mê rô̆i loăn, kơtêi kơtâu, nŭm nheăn to hên mê athế mot pơlât a hngêi pơkeăng”.

Mâu ngế ki tro kơtêi kơtâu têi kal hlê tiah kố, tung pơla ôu pơkeăng, trĭ kơxô̆ huyết áp vêh tiah hmâ cho kơnôm a mâu pơkeăng ôu ki vâi ôu tŭm rêm hâi. Ƀok thái pơkeăng Trần Thanh Quý – Ngế pơkuâ khoa Cấp cứu Hồi sức tích cực chống độc, Hngêi pơkeăng pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, Dak Lak ăm ‘nâi: Kơtêi kơtâu têi ton hiăng pro tơdroăng ki vâ prêi lĕm dêi troăng mơheăm ôh tá chiâng lĕm. Drêng  kơdrâ hlo kơtêi kơtâu têi, troăng mơheăm tơ’lêi tro pơchêh, cho xiâm kối pro lo mơheăm ƀă mâu tơdroăng pơchêh rơ-iêo troh châ chăn dêi ngế ki tro. Pakĭng mê, tâng kơdrâ pơtê ôu pơkeăng pơlât mê kơtêi kô vêh to môi tiah hdrối nếo, thăm nếo ối to ó tâ ki châ chăn tá hâi teăm hmâ, mơni kô pro ai mâu tơdroăng ki kơtêi kơtâu têi môi tiah: đô̆t quĭ, nhồi máu cơ tim, lo mơheăm tung ngoâ; ngế ki mê kô trâm mâu tơdroăng ki ôh tá tơniăn troh plâi nuih môi tiah hô̆i chứng mạch vành, pro pơchêh đô̆ng mạch chủ, châi plâi nuih, êi xôu, suy thận ƀă hên ki ê. Ƀok thái pơkeăng Trần Thanh Quý tối:

“Ai mâu tơdroăng ki ‘nâ pin ôh tá teăm hbrâ mơdât mê châ khê̆n cho kơtêi kơtâu têi la ôh ti ‘nâi, tơkéa vâ tối ai mâu ngế ki ‘nâ trâm ƀok thái pơkeăng mê kơtêi kơtâu têi ó la drêng vêh a hngêi kơtêi gá vêh lĕm a kơlo tiah hmâ, mâu ngế ki kố mơni tá tâ hâi tro kơtêi kơtâu têi. Xua mê, hnê pơchân dêi Khu xiâm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât cho mơhnhôk thế vê ngăn kơtêi a hngêi ƀă xúa kơmăi vê ngăn kơtêi kơtâu têi điê̆n tưh, gá chía vâ tro ƀă ngế ki kal vê ngăn kơtêi kơtâu têi tro kih thuât ƀă ngăn kơtêi tơtro a hên tíu, a kơxo má, a kơhâi dế ƀă kơxê măng. Drêng vê ngăn kơtêi kơtâu a hngêi môi tiah lâi, mê pin séa ngăn ‘na tơdroăng ki kơtêi kơtâu ki ôh tá ‘nâi châ rĕng châ ‘nâi”.

Tamo kơtêi kơtâu têi chiâng vâ hbrâ mơdât tơƀrê ƀă rak vế a kơlo ki tơniăn tro tâng rêm ngế kuăn pơlê oêi pro kơtăng mâu tơdroăng ki hnê pơchân dêi mâu khu ki rơkê plĕng ‘na khăm pơlât, đi đo rak vế ki hngăm tro, ví tơdroăng ki piê, piê luâ râ. Tơdroăng ôu kâ athế rơkê tro khoa ok, kâ hên kơchâi drêh ƀă mâu plâi ki ối drêh. Kâ iâ po, kâ iâ mâu kế kâ ki ai hên rơmâ; rak vế tŭm kali ƀă mâu tơdroăng ki kal ‘na vi lươ̆ng. Pơtâp ivá đi đo, iâ hlái 30 phut môi hâi. Athế lăm troh a mâu tíu khăm pơlât ki a chê hngêi vâ châ khăm ngăn ki kơtâu têi rêm khế, vâ rĕng châ ‘nâi ƀă séa ngăn tamo kơtêi kơtâu têi, hbrâ ví mâu tơdroăng ki rơ-iêo.

Tơdroăng ăm ‘nâi ƀă hbrâ mơdât kơtêi kơtâu têi

Tơdroăng kơtêi kơtâu têi cho tơdroăng châi ‘na plâi nuih ai hên ngế tro ƀă nôkố rế hên, pơreăng kố gá ôh tá ăm pin rĕng ‘nâi la tơ’lêi pro chiâng tơdroăng ki rơ iô. Vâ ‘nâi plĕng tơ’nôm ‘na kơtiê kơtâu têi, mâu tơdroăng pro tơ’lêi tro kơtêi kơtâu têi ƀă mâu tơdroăng ki rơ iô, ngế chêh h;á tơbeăng hiăng ai rôh tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Trần Thánh Qúy - Ngế pơkuâ khoa Cấp cứu Hồi sức tích cự chống độc, Hngêi pơkeăng kân pơlê kong kơdrâm Buôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lăk. Pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ kô tơmâng.

-Ô ƀok thái pơkeăng, tơdroăng ki vâ ăm ‘nâi môi ngế tro kơtêi kơtâu têi gá ti lâi ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Trần Thanh Quý: Kơtêi kơtâu têiu châ ‘nâi ƀă tơdroăng pin khăm ngăn kơtêi, ƀă tơdroăng khăm ngăn kơtêi  a veăng khăm ƀă hlối khăm ngăn kơtêi a hngêi. Ƀă tơdroăng khăm ngăn kơtêi a veăng khăm, tơkêa vâ tối châ mâu ngế ki cheăng ngăn pơkeăng khăm ngăn va a’nâi kơtêi to lơ chu, mê ƀok thái pơkeăng kô khăm  ƀá a kŏng ngăn kơtêi tiah kơ’âi kố. Má môi, vâ ‘nâi tơdroăng khăm ngăn mê i nhên ngế ki mê hdrối vâ ăm thái pơkeăng khăm thế ối pơtê ki iâ gá 15 phút;  tâng ngế ki mê lơ ai tơdroăng tơdro prôk lăm ulâi, lơ pêi cheăng, mê thế pơtê hdrối ‘nôi 30 phut. Má péa, ôh tá ôu kơphế mê thế xo ƀăng ki ƀá tơtro ƀă tơrêm ngế ki ai tơdroăng châi ƀă ƀá kơtăn ing kung kiu kóng ki iâ gá 2-3cm mê nếo tro tiô pơkâ tâng vâ khăm ngăn kơtêi.   Rêm hdroh khăm  pin thế khăm ngăn ki iâ gá 2 hdrôh kơtăn rôh ki hdrối ƀă kơ’nâi ai 2 phut, tâng tơdroăng ki má 3 tâng pin khăm ngăn kơtêi dâng 140mm Hg la khăm ngăn mơheăm, khăm ngăn apoăng ai tơdroăng châi  a mâu tíu ki kal môi tiah châi plâi nuih, châi kơ kốu, khăm ngăn tối ăm ‘nâi  kơtêi kơtâu têi thế rĕng pơlât.

-Pâ ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi tơdroăng ki lâi vâ châ ‘nâi tơná tro kơtêi kơtâu têi gá ti lâi ?

Ƀok thái pơkeăng Trần Thanh Quý: “Kơtêi kơtâu têi vâ tối tơdroăng mê oh tá ai ăm ‘nâi hdrối, ai mâu tơdroăng ki pro pin châi mê cho bú to châi ko, pôu prĭng ko, vung vế ko, châi rơlâi rơlo a kung kui, mâu tơdroăng ki châi mê cho tâ châi drêng  kơtêi hiăng kơtâu têi. Xua mê, ngế ki tâ châi tiah mê pôi tá tơkôm  kơtêi hiăng kơtâu têi nếo lăm khăm ƀă pơlât. Pin thế lăm khăm ngăn vâ ‘nâi ivá tơná, rĕng khăm vâ châ ‘nâi kơtêi hôm kơtâu têi. Mâu ngế ki lâi râ  hmâ pro kơtêi vâi kơtâu têi môi tiah châi plâi nuih, châi kơ kốu, châi ngôa  ƀă hên tơdroăng châi ki ê”.

-Ô ƀok thái pơkeăng, kơtêi kơtâu têi pro châi a mâu kơ koan ki lâi tung châ?

-Ƀok thái pơkeăng Trần Thanh Quý: “Kơtêi kơtâu têi pro châi a mâu kơ koan xiâm plâi nuih, a ngoâ, kơ kốu, a xôu. Malối cho 2 kơ koan ki xiâm cho ngôa ƀă plâi nuih. Drêng pin ôu pơkeăng pơlât kơtêi kơtâu têi rêm hâi mê kơtêi kô châ séa ngăn vêh kơtâu lĕm ôh tá pro ai tơdroăng klâi. Xua mê, mâu ngế ki lâi ôu pơkeăng pơlât kơtêi kơtâu têi oh tá ôu rêm hâi tro tiô ƀok thái pơkeăng hnê kô hmâ tro mơ-heăm ôh tá kơtâu troh a ngôa, a plâi nuih ah pro kơdrâm hlâ tơdrêng, mơheăm tơkŭm a ngôa, ‘nâ hía lo mơheăm a ngôa lơ mơ-eăm, tơkŭm môi tíu a plâi nuih ki râ ƀă kơxô̆ mơngế hlâ hên. Ƀă mâu ngế ki châ khăm tối ăm ‘nâi kơtêi kơtâu têi kal thế khăm ngăn đi đo vâ pơlât teăm tơdrêng.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng