Tiô ƀok thái pơkeăng Trần Thị Như Anh, Kơvâ pơlât mâ, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, sap ing apoăng hơnăm troh nôkố, kơvâ kố hiăng khăm ƀă pơlât ăm lối 7 rơpâu ngế ki tro châi mâ, tung mê mâu tơdroăng châi ‘nâ mâ hmâ bro kơdroh ki xáu hlo, mê cho: mâu tơdroăng ki vâi tối khúc xạ, đục thủy tinh, mâu tơdroăng châi (glô-côm) glocom, mâu tơdroăng ki êi a mâ, môi tiah: êi kết mạc, êi giác mạc, lo têa mâ, mâu tơdroăng châi ki ai tơdjâk troh tâi tâng, môi tiah: tơdroăng châi võng mạc, nŭm nheăn, tơdroăng châi võng mạc xua kơtêi kơtâu têi, tơdroăng châi nhãn giáp ƀă tâi tâng mâu tơdroăng châi xua tro tơdjâk. Mâu ngế ki tro kơdroh xáu hlo ki tiah hmâ cho a mâu ngế ki hiăng hên hơnăm sap ing 60 hơnăm ƀă vâi         hdrêng. Tung mâu ngế ki lối 60 hơnăm, kơdroh ki xáu hlo xua đục thủy tinh thể cho hên má môi, ƀă a vâi hdrêng ki hên cho xua khúc xạ. Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Như Anh tối ăm ‘nâi:

“Tâi tâng mâu tơdroăng châi kơdroh ‘na xáu hlo a mâ tơkéa vâ tối cho tơdjâk troh ki xáu hlo dêi ngế ki tro mê, bro ăm ngế ki mê ngăn ôh tá hleăng. Tơdroăng châi kơdroh ki xáu hlo ai ngế ki ‘nâ gá chhiâng lĕm, ai ngế ki ‘nâ ôh tá chiâng lĕm châ khĕn cho kơdroh xáu hlo đi đo. Drêng kơdroh xáu hlo mê tơdjâk kân troh tơdroăng rêh ối cheăng kâ dêi ngế ki châi. A vâi hdrêng drêng kơdroh ki xáu hlo kô tơdjâk troh tơdroăng ki mơnhông ‘na tuăn ngoâ, hiâm mơno, châ chăn xuân môi tiah tơdjâk troh tơdroăng ki ê. Ƀă a mâu ngế ki hiăng hên hơnăm pro tơdjâk troh tơdroăng rêh ối, cheăng kâ xuân môi tiah hriâm tâp.Tâng môi tiah mâu ngế kơdroh ki xáu hlo ôh tá chiâng lĕm xua tro rong lơ tro mâu tơdroăng châi ‘na mâ ôh ti xê tơdjâk troh tơdroăng rêh ối cheăng kâ dêi ngế tro mê ối cho tơdroăng ki pro pá ăm rơpŏng hngêi ƀă pơlê pơla”.

A vâi hdrêng, tro kơdroh ki xáu hlo drêng ‘nâ bu tro a môi pâ mâ, ngế hdrêng ki mê xuân ối rêh ối tiah hmâ, nôu pâ ôh tá ‘nâi, bu troh drêng lăm khăm lơ ngế hdrêng ki mê hlê plĕng xêh, hding dêi mâ môi pâ ngăn ôh tá xáu hlo nếo ‘nâi tro kơdroh ki ôh tá xáu hlo. Ai ngế vâi hdrêng ki ‘nâ rĕng ‘nâi, rĕng châ pơlât mê ƀă tơdroăng ki tro khúc xạ, truâ nhĕng mâ gá kô lĕm, la tâng hrá ‘nâi, truâ nhĕng mâ xuân ôh tá chiâng lĕm. Mâu ngế ki kố athế kơdroh ki ôh tá xáu hlo troh tá ah. Ƀă mâu ngế ki hiăng hên hơnăm, ngế ki tro ôh tá xáu hlo xua đục thủy tinh thể, tâng rĕng châ ‘nâi ƀă châ pâ drêng kal kô pro pơxúa lĕm klêi kơ’nêi pâ. Ƀă mâu ngế ki hrá ‘nâi, ivá mâ ôh tá kâi trâng xếo, ôh tá xâu ‘na ki bâ eăng ƀă ki măng muât mê maluâ po mâ xuân ôh tá ai tơƀrê ki klâi xếo.

Kơtăn kố dâng 4 khế, mâ pôa Bùi Văn Tính, 65 hơnăm, a pơlê kân Ea Tling, tơring Čư̆ Jut, kong pơlê Dak Nông hlo ôh tá xáo hlo, mâu kế tơmeăm ‘na ngiâ pơrá môi tiah inoâ ƀă ki ngăn hlo dâng 2 m vêh ngi kố, hngế tâ ngăn ôh pa xáu hlo mê pôa hiăng troh a Kơvâ pơlât Mâ – Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên khăm. Akố, ƀok thái pơkeăng tối péa pâ mâ dêi pôa tro đục thủy tinh thể athế pâ nếo lĕm. Pôa Bùi Văn Tính hlo mơhúa xua tơná hiăng teăm troh khăm, ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi mâu ngế ki châi, malối cho a kơpong hngế hngo hmâ hrá troh hngêi pơkeăng, drêng mê hiăng râ, ôh tá châ hlo ki bâ eăng xếo ăm mâ.

“Kơtăn kố 3 troh 4 khế mâ gá ôh tá chiâng xáu hlo. Hdrối nah truâ nhĕng mâ ngăn xuân ôh tá xáu hlo, nôkố ngăn môi tiah ai inoâ mê á troh a hngêi pơkeăng vâ khăm ƀă pâ xua tro đục thủy tinh thể. Nôkố hiăng po 1 pâ mâ sap ing măng tĭng hdrối. Klêi po môi hâi hlo hiăng hleăng, á mơnê khât. Ƀă mâ ki môi pâ ƀok thái pơkeăng tơhrâ măng tĭng kơ’nâi ah nếo kô pơtối po”.

Nôkố, kơxô̆ mơngế ki ôh tá xáu hlo rế hía rế hên. Hên kuăn pơlê xuân ối ai tuăn tơmiât ôh tá vâ hmâng troh tơdroăng ki kơdroh ‘na ki xáu hlo drêng hiăng râ nếo lăm khăm, pro pá ăm tơdroăng pơlât. Ki hên môi tiah mâu tơdroăng tơdjâk khúc xạ môi tiah ngăn achê nếo hlo, tối cho viễn thị, ngăn hngế nếo hlo ƀă hên ki ê, tơdroăng khăm ƀă rĕng truâ nhĕng mâ ăm vâi hdrêng cho tơdroăng ki pơlât tơƀrê khât vâ kơdroh tơdroăng ki plôm mâ. Ƀă ngế ki đục thủy tinh thể ƀă ngế ki tơdjâk troh tung kloăng mâ (xua pơ’lêh dêi ngế ki tro nŭm nheăn), tâng rĕng ‘nâi mê tơdroăng ki pơlât gá kô tơ’lêi hlâu tâ, ki prêi lĕm gá kô hên tâ há, kơdĭng liăn pơlât.

Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Như Anh, Kơvâ pơlât mâ, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Drêng hlo châi mâ đi đo mê cho môi tung mâu tơdroăng ki apoăng dêi tơdroăng kơdroh ki xáu hlo. Xua mê, drêng hlo tơdroăng kố mê ngế ki tro mê athế rĕng lăm khăm, pơlât tơdrêng amê hlối pơtê pơto, ôu kâ, pêi cheăng athế tro tơdroăng”.

Vâ hbrâ mơdât mâu tơdroăng ki châi ‘na mâ, ƀok thái pơkeăng Trần Thị Như Anh hnê pơchân: ki hdrối tâ athế rak vế tơdroăng ki ai trếo lĕm tơdâng, ai hên vitamin, malối cho mâu vitamin A, B, E, kâ hên kơchâi plâi ki ai mơngiơk trĭng, kơchâi drêh vâ ‘mot tơ’nôm mâu vitamin ki kal ăm mâ đi đo pêi cheăng tro. Mâu vi lươ̆ng môi tiah kẽm, đồng ƀă ivá ki hbrâ mơdât ôxy hóa xuân ai tơdjâk tơƀrê tung tơdroăng hbrâ mơdât tơdroăng ki ôh tá tá lĕm ‘na mâ.

Pakĭng mê, pôi tá chiâng pêi cheăng ton a kơmăi vi tĭnh, tiê hbliê tâ tá dêi mâ; ôh tá kâ mâu kế ki ai hên xik, hên rơmâ, pôi tá ôu hên ƀiĕr, drôu, hât; khăm mâ tiô ƀok thái pơkeăng pơkâ, malối cho tung pơla hiăng châ 40 hơnăm; mơdêk tơdroăng pơtâp ivá, châ chăn mơdêk ivá kâi trâng ăm châ chăn; drêng lo a drô troăng, athế truâ nhĕng mâ vâ rak vế mâ, truâ muâk, vâ mâ pôi tá tro kơnhéa hên ing mâ hâi trâ ƀă mâu ngôi kơtâk bro ‘mêi a mâ, tiê têa pơkeăng mâ ki vâi pro vâ hbrâ mơdât mâ pôi tá xĭng mâ; ngế ki tro châi ‘na mâ ai mâu tơdroăng ki châi tamo môi tiah kơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn ƀă hên ki ê kal athế hbrâ mơdât pôi tá ăm kơtêi kơtâu têi, nŭm nheăn ƀă lăm khăm tơdrêng hlối drêng ai mâu tơdroăng ki ôh tá lĕm ‘na mâ, vâ rĕng ‘nâi ƀă pơlât mâu tơdroăng ki tơdjâk troh mâ châ tơƀrê.

Viêm kết mạc cho Êi ki rơbông rơtâ tá tung mâ cho tơdroăng châi ki ôh tá rơ-iô, ki hên tơdroăng châi mê klêi châi ah kô prêi lĕm xêh ƀă kô chôa prêi xêh tung pơla 7 hâi. Laga, xuân ai mâu ki ‘nâ pro chiâng tơdroăng châi ki ê troh xo ah hmôi chiâng tơlêa giác mạc cho tơlêa ki prăng rơmon tung mâ xua pin hmếo pơlât xêh hmâng vâ lơ pơlât pik ôh tá tro pơkeăng. Mê xuân cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro chiâng châi rế ’mêi tung mâ. Vâ hlê nhên tâ ‘na pơreăng viêm kết mác êi ki rơbông rơtâ tá mâ, tơdroăng tơpui tơno pơla ƀok thái pơkeăng Trần Thị Như Anh, Kơvâ pơlât mâ, hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên kô tối nhên tơ’nôm. Pó vâi krâ nhŏng o ƀă pú hmâ kô tơmâng.   

-Ô ƀok thái pơkeăng, êi ki rơbông rơtâ tâ tung mâ cho ki klâi? Ƀă xiâm ti lâi pro chiâng êi ki rơbông rơtâ tá tung mâ?

Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Như Anh: Kết mạc mê cho kết mạc nhãn cầu ƀă kết tâ tá kloăng mâ. Kết mạc nhãn cầu cho kế ki hnăng tơngói rơbông kŭn tung dế kloăng mâ. Kết mạc mi cho kéa ki lêm tung tá  pá xôp xâk mâ ki kơpêng ƀă xâk mâ ki pa xôp. Drêng niêm mạc cho kế rơtăng tung dế dêi mâ cho vâ hding tât tah mâu kơtâk, tuih lơ krêa mot tung mâ ah gá pro chiâng êi ki rơbông ki lêm kloăng mâ. Tơdroăng châi êi ki rơbông rơtâ tá kloăng mâ cho môi tung mâu tơdroăng châi tung kơxô̆ mâu tơdroăng châi pro mâ chiâng khêi. La jâ pôa pin rôh nah hmâ tối dêi châi mâ khêi mê ôh tá ‘nâi châi mâ khêi ối ai xiâm ing mâu tơdroăng ki ê. Xua mê hmôu tơmiât châi mâ ki tiah hmâ tê ôh tá rơ-iô mê vâi chiâng ôh tá vâ rĕng tơmâng lăm khăm ƀă pơlât. Ngế ki hmâ tro êi kết mạc cho êi ki rơbông rơtâ tá tung kloăng mâ plâ hơnăm la ki hên má môi cho hmâ tro châi a rơnó hơngui ƀă a rơnó mơdrăng, pơla khế ki mê tơ’lêi tâ tú troh lâp lu.

Ai hên xiâm ki pro chiâng êi kết mạc cho êi ki rơbông rơtâ tá tung mâ, la ki hmâ hlo má môi cho xua virus, vi khuẩn ƀă xua tơdjâk troh  thĕn. Tung mê virus mê ki hên tâ. Tung tơdroăng châi viêm kết mạc cho êi rơtâ tá ki rơbông tung kloăng mâ  xua ing virus, (A-dê-nô) Adeno virus troh 80% ƀă êi ki rơbông rơtâ tá tung mâ xua virus mê pro chiâng tâ tú troh lâp lu. Mâu ngế  ki pêi cheăng tung mâu tíu ai ngôi on kơtâk hên, ai kơtâk reăng lơ drêng krêi mâ lơ lu lit dêi mâ, tâng lu lit hên kô tơ’lêi pro chiâng êi ki rơbông rơtâ tá tung mâ.

-Ô ƀok thái pơkeăng, tơdroăng châi ki rơbông rơtâ tá tung mâ gá pro ăm hlo môi tiah lâi ƀă tơdroăng hmếo pơlât hmâng vâ, lơ hrá pơlât kô tơdjâk klâi troh ivá?

-Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Như Anh: Xua hên tơdroăng pro chiâng êi kết mạc cho ki rơbông rơtâ tá tung mâ, xua mê rêm tơdroăng ki xiâm kô ai tơdroăng ki pro chiâng châi phá tơ-ê xêh. La xiâm tơdroăng ki châi tơdjuôm ki jâ pôa pin rôh nah hmâ tối dêi châi mâ khêi, lo têa mâ, tâ môi tiah krêi tung mâ, thê̆n, ai ‘nhêa mâ a péa pâ mâ, kơxo má riu koi lo têa ‘nhêa péa pâ mâ, krêa a mâ, ta hơkăng ƀă kơnhéa ki eăng bâ dêi mâ hâi. Tơdroăng châi kố hmâ hlo châi 1 pâ ‘nâ hiá tŭm péa pâ mâ. Ki hên klêi châi ah gá prêi lĕm xêh tung pơla 7 hâi. La ai ngế ki ‘nâ ngế ki châi mâ mê ôh tá vâ lăm khăm pơlât tơdrêng xuân lôi pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê xo ah hmôi. Mê cho tơdjâk ‘mêi troh giác mạc cho ki prăng rơmon tung kloăng mâ. Xua ki rơbông rơtâ tá tung mâ ƀă ki prăng rơmon tung mâ ga achê dêi rơpó chiâng tơdjâk ai tơdroăng châi tơdjâk troh ki prăng rơmon tung mâ ah kô pro chiâng êi ki prăng rơmon tung mâ, tâ râ ó tâ kô chiâng tơlêa ki prăng rơmon tung mâ. Mâu tơdroăng pro chiâng châi xo ah hmôi kô pro rong, châi mâ hlối ta ah ôh tá chiâng prêi lĕm xếo. Tơdroăng pơlât xuân pá há, hâi khế pơlât ton hrá prêi, hrê liăn hên há ƀă kơ’nâi mê ah gá chiâng ai tíu ki hbáu a mâ, pro mâ pá xáu hlo hleăng lĕm môi tiah hdrối nah xếo.

Tơdroăng viêm kết mạc cho êi ki rơbông rơtâ tá tung mâ drêng tro êi, ngế ki êi mê hmâ tơngôu drêng hlo dêi tơná hiăng châi mâ ôh tá vâ rĕng lăm khăm pơlât, iâ tê kơxô̆ mơngế ki drêng hlo tơná châi mâ lăm khăm pơlât hlối. Ki hên drêng châi mâ kuăn pơlê ôh tá vâ khăm lăm, vâi hmôu pơ tí tăng lăm rôe xêh pơkeăng a tíu tê pơkeăng pá kong vâ kơto tung mâ, kơto pơkeăng ôh tá tro ah kô pro chiâng tơlêa ki prăng rơmon tung kloăng mâ. Tơdroăng xúa pơkeăng hên ton hâi ah kô chiâng ai tơdroăng châi ki ê nếo môi tiah (Glô-côm) glocom, tâk nhãn áp ... Mâu ngế ki mê kô chiâng châi ‘mêi tung mâ, ah ôh tá kâi prêi lĕm xếo.

-Tiah mê ƀok thái pơkeăng hnê tối môi tiah lâi tung tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng êi ki rơbông tung mâ.

Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Như Anh: Êi ki rơbông rơtâ tá tung mâ cho tơdroăng châi tơ’lêi tâ tú, ƀă kố pro chiâng ai xiâm ki tâ tú hên la chiâng vâ hbrâ mơdât, mê thế: kơhnâ bâu ngiâ, mơgrúa châ chăn krúa lĕm, tung hngêi xuân môi tiah tíu pêi cheăng, tíu hriâm tâp, pôi tá xúa xut tơdjuôm môi to kên xut ngiâ. Pôi tá lu lit dêi mâ hên, thế kơdât môh rơkong drêng kơ o lơ drêng kơchêi. Truâ nhĕng mâ vâ kring vế mâ drêng lo pa gong, drêng pêi cheăng tung tíu ki ai to khía kơtâk tơnêi, prêi, ngôi on.

Tâng tung hngêi ai ngế tro êi ki rơbông rơtâ tá tung mâ kô chiâng vâ hbrâ mơdât ƀă tơdroăng mơdêk ôu kâ mâu kế ai vitamin, pơtih vitamin A, C lơ vitamin E. Ƀă ki kal má môi cho kơdê pơreăng a kŏng  ƀăng tơdroăng rêm hâi xếo krúa kơpeăng kŏng, pôi tá ối achê ƀă mơngế ki châi mâ.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng hiăng hnê.