VOV4.Xơ Đăng - Tơdroăng tơpui ôh tá hleăng a vâi hdrêng cho tơdroăng ki vâi hdrêng trâm xơpá tung tơdroăng ki hmâng hlê, tơpui, tối ‘na tơdroăng ki tơchĕng, tơmiât dêi tơná ƀă rơkong tơpui. Kơxô̆ mơngế vâi hdrêng tro tơdroăng ki tơpui ôh tá hleăng kố rế hía rế hên tung tơdroăng rêh ối rơkê plĕng nôkố. Nôu pâ kal rĕng châ ‘nâi vâ teăm tŏng kum kuăn loi tơngah, khên tơnôu tơpui tơno ƀă mâu ngế ki ê.

Tơdroăng tơpui ôh tá hleăng a vâi hdrêng châ klâ bro chiâng péa túa: Túa ki tơdah tơpui tơno lơ túa ki ôh tá hleăng tung tơpui. Xiâm kối dêi mâu tơdroăng kố tiah hmâ xua vâi hdrêng trâm mâu tơdroăng tung pơla xông kân môi tiah a ngế hdrêng ki mê ôh tá tơniăn, ôh tá chiâng vâ hmâng, ôh tá tơpui ƀă kơbố, hmôu pơ ối xêh môi ngế, tro êi tuăn, ŭm long ton hơnăm, ôh tá kâi prêi, lơ ôh tá lĕm ‘na châ ƀă hiâm mơno. La, môi tơdroăng ki rơ-iêo tâ nôkố mê cho nôu pâ ôh tá tơmâng ngăn, iâ tơpui tơno ƀă ngế vâi hdrêng. Ki ê, hên rơpŏng ôh tá vâ hmâng, mê troh drêng tơdroăng ki hiăng rơ-iêo mê rơpŏng néo tơmâng troh kuăn mê hiăng hrá.

Tiô Khu tơrŭm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât lâp plâi tơnêi, tơdroăng ki tơpui ôh tá hleăng a vâi hdrêng cho tơdroăng ki hlo hên tung pơla ối tơxĭn, hmâ ai 5 – 10% a vâi hdrêng. Ngế hdrêng ki tro tơdroăng ki tơpui ôh tá hleăng mơni kô trâm hên tơdroăng xơpá tung tơdroăng ki pơchuât ƀă chêh drêng vâi hriâm. Tơdroăng ki rĕng tơmâng ngăn kô kum vâi hdrêng mê kơdroh iâ mâu tơdroăng ki rơ-iêo dêi tơdroăng hriâm tâp tung xo ah hmôi.

A khoa Nhi tổng hợp – Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên rêm khế tơdah pơlât ăm dâng 25 troh 30 ngế hdrêng ki tro tơdroăng tơpui ôh tá hleăng. Ing tơdroăng ki tí tăng ‘nâi tơdroăng ing nôu pâ, mâu vâi hdrêng ki kố vâi hmâ ngăn phôn râng kŏng, kơmăi tĭnh bảng, iâ tơpui tơno ƀă mâu ngế ki ê. Hlo kuăn kơdrâi 3 hơnăm dêi tơná hrá tơpui tâ tâng vâ pơchông ƀă mâu vâi pú ki rơtế hơnăm, ngoh Nguyễn Quốc Toản (bêng Ea Tam, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột) tô tuăn.

Klêi kơ’nâi tăng ‘nâi tơdroăng tung măng, ngoh Toản dêi kuăn tro tơdroăng ki hdrêng hrá ‘nâi tơpui tâng pơchông ƀă mâu vâi pú ki ê mê hiăng djâ dêi kuăn troh hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên khăm. Ngoh Nguyễn Quốc Toản ăm ‘nâi:

“Sap ing rôh ki dế mơ-êa mâi ngoh xuân lăm ngăn đi đo, ôu kâ tŭm trếo kơhiâm ƀă drêng rơnêh mâ, muăn xuân xông kân lĕm môi tiah vâi ki ê. La troh nôkố 3 hơnăm mê muăn tá hâi ‘nâi tơpui nâl ki lâi ôh, tá hâi krếo nôu pâ, mê djâ muăn lăm khăm”.

Môi ngế ki ê nếo xuân môi tiah há cho rơpŏng nâ Trương Thị Minh a cheăm Tam Giang, tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak. Kuăn kơnốu nâ Minh hiăng lối 3 hơnăm la xuân tá hâi ‘nâi krếo nôu pâ. Tiô rơkong nâ Minh tối, klêi kơ’nâi muăn châ 1 hơnăm mê tá on veăng nâ lăm pêi cheăng a kong têa ê, lôi dêi kuăn ối ƀă jâ pôa ‘na nôu păn. Rêm hâi, on veăng nâ bu châ ngăn kuăn ƀă tơpui ƀă kuăn ing rôh khĕn video a phôn râng kŏng. Tá troh nôkố drêng muăn hiăng châ 3 hơnăm, rêm rôh krếo phôn nâ hlo hlo tơdroăng ki tơviah a muăn, muăn ôh tá vâ tơmâng, xuân ôh tá tơpui nâl ki lâi ôh. Hlo tiah mê, nâ pơtê dêi tơdroăng cheăng, vêh dêi a hngêi djâ dêi kuăn lăm khăm. Klêi kơ’nâi khăm ƀok thái pơkeăng tối muăn tro tơdroăng ki hrá tơpui ƀă ôh tá hleăng.

Nâ Trương Thị Minh tối:

“Tơdroăng ki rơhêng vâ dêi nôu pâ athế tơmâng ngăn hên tâ troh dêi kuăn ‘nĕng, pôi tá ăm ai tơdroăng ki môi tiah á kố drêng kuăn hiăng 3 hơnăm nếo lăm khăm mê hiăng hrá”.

Vâi hdrêng tro tơdroăng ki tơpui ôh tá hleăng hmâ ôh tá mơhno hlo nhên ôh, bu klêi kơ’nâi rơpŏng hngêi tơmâng ngăn troh kuăn mê nếo ‘nâi ƀă hlo mâu tơdroăng ki tơviah a muăn: môi tiah ôh tá tơmâng ngăn drêng nôu pâ lơ ai kơbố ‘lo tơpui ƀă gá, ôh tá hlê mâu nâl tơpui ki xơpá, ôh tá pêi pro tiô mâu rơkong hnê tối dêi nôu pâ. Ngăn tơdjuôm, tơdroăng ki hmâng ƀă tơpui dêi ngế hdrêng pơrá ôh tá hleăng tâng pơchông ƀă mâu vâi pú ki rơtế ƀă hơnăm. Ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Nguyễn Nay Ngân – Khoa Nhi tổng hợp, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Mơni rĕng châ ‘nâi ƀă rĕng tŏng kum ăm vâi hdrêng mê ngế hdrêng mê rĕng tơrŭm ƀă pơlê pơla, môi tiah lăm hriâm, tơpui tơno ƀă vâi pú tâng ôh tá rĕng châ tơdroăng mê muăn hrá ‘nâi tơpui mê chiâng tơdjâk troh tơdroăng ki tơpui ôh tá hleăng, gá kô ôh tá chiâng vâ pêi, tơpui tro tâ ăm tơdroăng dêi tơná tung xo ah hmôi”.

Hên tơdroăng hriăn ngăn hiăng mơhno tiah kố, vâ ví lơ kơdroh hên tơdroăng ki tơpui ôh tá hleăng a vâi hdrêng mê tơdroăng ki kal má môi cho mâu nôu pâ ƀă nhŏng o rơpŏng hngêi tung rơpŏng athế ví lơ kơdroh tơdroăng ki ăm vâi hdrêng sap ing 0 – 3 hơnăm ngăn tơvi, kơmăi tĭnh, kơmăi ki xah game, ngăn phôn râng kŏng ƀă hên ki ê xua kố cho hneăng vâi hdrêng pơxiâm vâ ai mâu tơdroăng ki tơpui dêi tơná. Mơdêk ăm vâi hdrêng trâm tơpui tơno tơdrêng vâ hnê vâi hmâ ƀă mâu kế tơmeăm xah, kuăn kiâ, tơdroăng pêi pro tơdjâk troh mâu tơdroăng rơhêng vâ dêi vâi.

Vâi hdrêng veăng tung mâu tơdroăng ki xah hêi, mâu ƀai hriâm vâ hnê ăm tơpui ƀă tơmâng, tơpui tro rơkong tơpui, mâu nâl tơpui ƀă hên ki ê kum vâi hdrêng mơdêk tơdroăng ki hmâng, tơpui, xúa nâl tơpui tro. Đi đo mơhnhôk tơdroăng ki tơpui, hơdruê, veăng tung mâu tơdroăng ki xah hêi, ăm vâi hdrêng châ veăng tung mâu ki xah hêi hơniâp ro. Drêng hnê hdrêng hmâng ƀă tơpui, pin xuân pôi tá pơklât hdrêng athế rơkê sap ing tung tơdroăng ki hriâm mâu nâl ki nếo la kal kơhnâ, hnê hdrêng rêm hâi ai mâu nâl ƀă rơkong tơpui ki nếo.

Tơdroăng ki tơpui ôh tá hleăng tơdjâk troh tơdroăng ki tơpui ƀă tơdroăng ki hriâm tâp dêi vâi hdrêng. Châ hlo mâu tơdroăng mê ƀă túa ki hbrâ mơdât tơpui ôh tá hleăng, nôu pâ ƀă nhŏng o ai mâu tơdroăng ki veăng kum tơdrêng, kum hdrêng tơ’lêi hmâng mâu tơdroăng tung hriâm tâp ƀă chiâng khên tơnôu tâ tung tơpui tơno ƀă pơlê pơla.

Tơpui ôh tá tơhleăng a vâi hdrêng hlo rế hên tung tơdroăng rêh ối a chal nếo nôkố. Tơdroăng ki mê môi tiah tơdroăng châi tamo há chiâng tơdjâk troh tơdroăng hriâm, hlối pro vâi hdrêng rế  ôh tá khên, kơxiâp vâ tơpui ƀă mâu ki ê, pá vâ châ rêh ối tơdjuôm ƀă mâu ki ê. Tiah mê, pro ti lâi vâ rĕng châ ‘nâi tơdroăng ki mê? Túa hbrâ mơdât ƀă pơlât tơdroăng châi tơpui kơdá, tơpui ôh tá tơleăng a vâi hdrêng môi tiah lâi? Ƀok thái pơkeăng chuyên khoa I Nguyễn Nay Ngân- khoa nhi Tổng hợp, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên tiâ mâu tơdroăng kơ-êng mê ing tơdroăng kơ êng kơ’nâi kố.

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi xiâm dêi tơdroăng ki pro chiâng kơdá tơpui ôh tá tơleăng ƀă mâu tơdroăng xiâm pro chiâng tơdjâk?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Nay Ngân: Tơpui kơdá lơ tơpui ôh tá tơleăng ai mâu tơdroăng ki xiâm. Má môi cho xơpá ‘na tơdroăng vâ hlê chư chêh, mơhno tối. Má 2, tơdroăng tơpui dêi vâi hdrêng ôh tá tơleăng, vâi hdrêng pá vâ há lo nâl tung tơdroăng tơpui vâ tơpui ăm tơtro nâl vâ tối tơdroăng púi vâ dêi vâi hdrêng. Pơtối mê, cho vâi xơpá tung tơdroăng pơtối chôu pâ nâl tơpui tâng vâ pơchông ƀă mâu vâi hdrêng ki môi rơxông ƀă tơná. Tơdroăng vâ tơpui ƀă mâu ngế ki ê tung pơlê pơla ối pá.

Tơdroăng rêh ối tơdjâk troh nâl tơpui dêi vâi hdrêng, mâu vâi hdrêng ki tro vâi ‘nêk mơ’nêa ‘na châ ƀă ‘na tuăn ngôa pro tuăn ngôa chiâng ôh tá tơleăng. Pơtối mê cho mâu vâi hdrêng ki tro rong râ a ko, ai mâu pơreăng châ mot môi tiah pro êi rơtốu, ŭm long tung dế tuăn, ‘nâ hía vâi hdrêng chiâng ôh tá vâ tơpui, chiâng môi tiah pro kôk, lung lâp, kơdroh ki vâ tí tăng ngăn hdrối mê gá pro kơdroh trếo ki mơdêk ăm hlê plĕng chiâng tơpui tơleăng a vâi hdrêng.

-Mâu rôh hdró mơhno ki tơ-brê drêng lâi nôu pâ kal thế tơtrŏng troh kuăn ‘nĕng vâ rĕng châ ‘nâi, rĕng tơmâng tơdroăng ki vâi tơpui kơdá tơpui ôh tá tơleăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Nay Ngân: Rôh ki mơhno pin thế tơtrŏng cho drêng vâi 9 khế la ôh tá kơdá, ôh tá tơpui, ôh tá chiêng krếo ‘’pâ pâ, nôu nôu’’ lơ 16 khế la vâi hdrêng ôh tá chiâng tơpui hí môi pŭm chư môi nâl ki tro, pơtih ngế hdrêng hlo kơbố ki lâi ‘lo lơ nôu pâ mê thế gá chiâng krếo nôu, pâ, tâng ôh thế gá krếo ƀối mâu ki ê tơpui. Lơ hiăng 2 hơnăm tá hâi chiâng tơpui 2 nâl ki ai pơxúa tơngi klêng, tâng ôh kô ôh tá chiâng tơpui...

Drêng mâu ngế tung rơpŏng hngêi hlo ngế hdrêng tơpui kơdá lơ tơpui ôh tá tơleăng ƀă hlối vâ ối xêh mơngế mê thế rĕng djâ ngế ‘nĕng ki mê troh a hngêi pơkeăng vâ teăm khăm ngăn gá hôm ai tơdroăng ki klâi ‘na tuăn hôm tâng lơ tơdroăng ‘na tơpui mâu nâl. Tâng khăm ngăn ‘nâi ngế ‘nĕng mê gá tơpui kơdá mê kô rĕng tơmâng lăm ăm pơlât ‘na tơdroăng tơpui kơdá a vâi hdrêng, pôi tá hmôu pơ rôe pơkeăng kháng sinh ăm ôu bú pơlât ƀă tơdroăng pơlât ‘na tuăn ngôa.

Pakĭng mê, rơpŏng hngêi thế tơmâng hên tâ dêi kuăn ‘nĕng, hlá tơpui ƀă gá vâ gá tâng chiâng tơpui hên, kum gá tung tơdroăng xah hêi tung rơpŏng hngêi, ăm gá ai tơdroăng rêh ối lĕm tro tâng chiâng ƀối vâi tơpui, mơdêk rế hlê rế chiâng tơpui. Tâng lơ klêk mê kô ăm ngế hdrêng hmâng kơmăi ki kum ăm tâng, tâng mâu ngế ki ôh tá ‘nâi nhên xiâm gá tro ti lâi chiâng klêk mê thế tối ăm ‘nâi nhên tơdroăng ki gá klêk ôh tá tâng ƀă veăng tơmâng tơtro ăm tơrêm ngế vâi hdrêng.

Hngêi trung, thái cô, nôu pâ ƀă Khu cheăng pơlât ‘na tuăn ngôa thế tơrŭm pêi pro. Ƀă mơ’nui kal rĕng pơlât mâu tơdroăng ki châi rơtốu tung dế tuăn, pơreăng ki mê kô pro tơdjâk troh tuăn kô pro chiâng klêk...

-Hnoăng ki pơxúa dêi nâl tơpui tung pơlât tơpui kơdá tơpui ôh tá hleăng vâi hdrêng ki ôh tá vâ tơpui gá ti lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Nay Ngân: Ƀă vâi hdrêng ki ôh tá tơpui, tơdroăng pơlât ăm chiâng tơpui gá xuân ai môi tung mâu tơdroăng kơjo kum ing tơdroăng xah hêi pin kô chiâng tơbleăng ăm vâi hdrêng tơmeăm, pro ăm vâi tơkŭm ngăn tơmeăm ki mê, pro ăm vâi ƀối. Vâi hdrêng kô hlê mâu tơdroăng púi vâ dêi vâi ê, kum ăm vâi hdrêng chiâng’nâi kơnó chiâng ‘nâi tung tơdroăng rêh ối ƀă tơdroăng hriâm xo ah hmôi.

Tơdroăng tơpui ƀă nôu pâ nhŏng o tung rơpŏng hngêi, rêm ngế kô hlê mâu tơdroăng kal vâ ki vâi hdrêng tối ƀă drêng vâi lăm hriâm vâi kô chiâng tơpui ƀă dêi pú, tơpui hleăng tâ. 

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!

 Gương - Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng