A kơbong pơlât vâi hdrêng, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, sap ing apoăng hơnăm troh nôkố hiăng tơdah ƀă pơlât ăm lối 350 ngế hdrêng tro pơreăng tơngê lo mơheăm, tung mê ai 13 ngế hdrêng ki piê. Nôkố rêm hâi a kơbong pơlât kố xuân ối pơlât sap ing 25 – 30 ngế hdrêng tro pơreăng tơngê lo mơheăm. Pơreăng tơngê lo mơheăm cho pơreăng ki tâ tú ki rĕng, pơreăng kố mơni kô tro a mâu ngế ki hiăng krâ ƀă a vâi hdrêng, tung mê vâi hdrêng cho khu ki tơ’lêi chiâng râ má môi drêng tro pơreăng tơngê lo mơheăm.

Tiô mâu ƀok thái pơkeăng chuyên khoa pơlât vâi hdrêng, pơreăng tơngê lo mơheăm rơ-iêo tâ a mâu vâi hdrêng ki piê, vâi hdrêng ki ối tơxĭn, vâi hdrêng ki hrế; mâu vâi hdrêng ki ai tơdroăng châi tamo tung châ môi tiah tro pơreăng ‘na mơheăm, nŭm nheăm lơ dế êi pơtok nong, klêa, ‘na kliâm ƀă hên ki ê. Mâu pơreăng kố hiăng cho mâu túa pơreăng ki rơ-iêo tơ’lêi lo mơheăm mê tâng tro pơreăng tơngê lo mơheăm nếo kô rế rơ-iêo khât.

Muăn V.H.T (12 hơnăm, ối a bêng Khánh Xuân, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak tro pơreăng tơngê lo mơheăm hiăng châ 7 hâi, troh nôkố ivá hiăng rế vâ prêi, muăn xuân ối xâu. Tiô rơkong tối dêi muăn V.H.T, drêng ối a hngêi dêi tăm hlo tung châ hngíu, châi ko, tơngê hmân. Drêng mê rơpŏng muăn tơmiât gá tro tamo tiah hmâ mê roê pơkeăng ăm muăn ôu. Troh hâi má 4 xuân ôh tá hlo chía, rơlâi tơbrê tâ mê rơpŏng hngêi djâ muăn lăm khăm a tíu khăm krê ƀă châ vâi tối muăn tro pơreăng tơngê lo mơheăm.

Mâu ƀok thái pơkeăng hiăng pơkâ thế rơpŏng djâ muăn mot pơlât tung hngêi pơkeăng xua muăn piê, tơngê hiăng ton, gá rơ-iêo khât. Muăn V.H.T, tối:

“Ối a hngêi pơlât ôu pơkeăng á hlo hngíu tung châ, châi ko, vung vế, tơngê hmân, rơlâi tơbrê. Klêi 4 hâi ôh tá hlo chía, rơlâi ó mê rơpŏng hngêi ăm á lăm séa ngăn mơheăm a tíu khăm pơlât krê vâi thế djâ muăn lăm mot pơlât tung hngêi pơkeăng tơdrêng hlối. Ing hâi ki mot pơlât tung hngêi pơkeăng troh nôkố hiăng châ 3 hâi á hlo hiăng chía. Á hlo túa pơreăng kố gá rơ-iêo khât, malối ƀă mâu ngế ki piê môi tiah á kố mê mâu vâi pú ki lâi drêng tơngê hmân athế rĕng mot tung hngêi pơkeăng vâ rĕng châ pơlât”.

Môi ngế ki ê nếo cho rơpŏng nâ P.T.T (ối a cheăm Hòa Thuận, Pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak. Ai kuăn kơnốu hiăng châ 10 hơnăm piê mê nâ rơhêng vâ ‘nâi plĕng khât troh ivá dêi muăn. Kơnôm hbrâ rơnáu tăng ‘nâi túa ki rak ngăn mâu vâi hdrêng ƀă mâu vâi hdrêng ki tro pơreăng tơngê lo mơheăm mê drêng hlo dêi kuăn ai mâu tơdroăng ki mê, rơpŏng nâ hiăng djâ muăn khăm ƀă pơlât. Kơnôm mê muăn hiăng châ mâu ƀok thái pơkeăng séa ngăn, pơkâ mâu túa pơlât ăm tơtro ƀă rĕng prêi lĕm. Nâ P.T.T tối:

“Drêng vêh ing hriâm muăn tối hlo hngíu tung châ mê hiăng ‘nâi hlối muăn hiăng tơngê. Troh a kơxê măng muăn pơxiâm tơngê, châi ko. Troh kơxo ah thế muăn ối a hngêi vâ séa ngăn tơ’nôm, troh hâi kơ’nâi mê nếo rơpŏng djâ muăn troh hngêi pơkeăng krê khăm mê vâi tối muăn tro pơreăng tơngê lo mơheăm. Tâng xâu tối tiah mê xâu khât xua tung tíu ối ai ngế ki tro tơngê lo mơheăm dế ối a hngêi pơkeăng mê rơpŏng djâ muăn mot pơlât tung hngêi pơkeăng ăm gá hmiên. Á ‘nâi tro pơreăng tơngê lo mơheăm gá rơ-iêo ƀă hiăng ai hên ngế hlâ mê drêng ‘nâi muăn tro tơngê lo mơheăm, á djâ muăn lăm hngêi pơkeăng hlối tâng ối a hngêi pin ôh tá chiâng ‘nâi túa pơlât. Á ‘nâi tơdroăng ki piê a muăn xuân tơdjâk troh ivá mê ăm muăn lăm hngêi pơkeăng vâ rĕng châ pơlât, tơniăn ivá ăm muăn”.

Pơreăng tơngê lo mơheăm hmâ pơxiâm kơdroh tơngê sap ing hâi má 3 mê ôh ti iâ mâu ngế ki tro ƀă nôu pâ hiâm mơno ôh tá vâ hmâng xua tơmiât hiăng lĕm tơngê hiăng tâi pơreăng. Laga, tung pơla 3 hâi troh hâi má 7 bu nếo rôh ki pơreăng pơ’lêh chiâng râ. Tung pơla kố, xua virus Dengue hiăng pro hê̆ miễn dĭch kơdroh hên pro chiâng ai mâu tơdroăng ki râ môi tiah: Lo mơheăm a kéa, lo mơheăm ing troăng môh ƀă hên ing mâu tíu ki ê.

Xua mê, ing hâi má 3 troh hâi má 7 cho mâu hâi ki rơ-iêo má môi. Ôh ti xê to ƀă mâu ngế ki tro pơreăng piê, ngế ki tro pơreăng tung châ mê tâi tâng vâi hdrêng ƀă ngế ki kân, drêng tro pơreăng tơngê lo mơheăm kal athế séa ngăn troh mâu tơdroăng ki tơ’lêi ăm hlo tung mâu hâi ki kố xua tơ’lêi tơdjâk troh ivá xua lo mơheăm. Ăm hlo tơ’lêi dêi pơreăng kố cho hêa, châi a kơpong kliâm, iâ lăm nŭm, mâu tơdroăng ăm hlo châi hveăn, rơlâi, tơbrê. Tâi tâng mâu tơdroăng mê kal athế mot pơlât tung hngêi pơkeăng. Rĕng châ hlo ƀă  hlê nhên mâu tơdroăng tơrêm hneăng dêi pơreăng kô kum tối tro, pơlât tro ƀă teăm pơlât, vâ pơlât rêh ngế ki tro pơreăng.

Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II Nguyễn Văn Mỹ - Kăn phŏ pơkuâ kơbong pơlât hdrêng, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên ăm ‘nâi:

“Nôkố pơreăng tơngê lo mơheăm tá hâi ai pơkeăng pơlât prêi,ki hên bu pơlât tơdroăng ki hlo tro pơreăng tê, kal rĕng pâk ‘mot têa ing troăng ôu. Tơdroăng kố pro ôh ti iâ nôu pâ xúa hên xua vâi tơmiât pơreăng kố tá hâi ai pơkeăng pơlât prê mê bu pâk ‘mot têa mê vâi ôh tá vâ hmâng ƀă hmâ ăm hdrêng ôu hên têa, pâk ‘mot pơkeăng.

Laga, tâng sôk pơreăng tơngê lo mơheăm mơni kô trâm drêng lâi mê ngế ki tro pơreăng tơngê lo mơheăm mê tâng a vâi hdrêng ki tiah hmâ chiâng vâ séa ngăn 1,2 hâi apoăng drêng vâi hdrêng tơngê vâ chiâng ôu pơkeăng ăm kơdroh tơngê, ôu hên têa, xut châ ăm rơngiâp ƀă malối pôi tá chiâng pâk ‘mot têa. Drêng pâk ‘mot têa a hngêi ôh ti ‘nâi xua tro tamo klâi ƀă pâk ‘mot têa mơni kô ôh tá tro tơdroăng. Laga, ối ai nôu pâ tôu tuăn, hmâ pâ thế ƀok thái pơkeăng pâk ‘mot têa ăm dêi kuăn. Kố cho môi tơdroăng pơlât ki ôh tá tro. Ƀok thái pơkeăng xôi tiah há, tung hâi má 1, hâi má 2 tro pơreăng tơngê lo mơheăm pôi tá chiâng pâk ‘mot têa mê athế ốu, kâ mâu kế ki ăm ai tơ’nôm têa tung châ, séa ngăn cho túa pơlât ki tro má môi, pôi tá pâk ‘mot têa tung mâu hâi apoăng xua pơreăng tơngê lo mơheăm cho mơ’no têa ôh ti xê pâk ‘mot têa”.

Pơreăng tơngê lo mơheăm hmâ ai pŭn tơdroăng ki ăm pin hlo bô bối ƀă mâu pơreăng ki phá tơ-ê dêi rơpó môi tiah tơhĕn kŏng chêng rơkong, tơngê mơdrâu, tơngê siêu vi, tơngê lo hbrí bríu ƀă hên ki ê. Drêng ngế hdrêng mê hdrối nah hiăng tro pơreăng tơngê lo mơheăm mê nếo mơni kô ối vêh tro nếo. Tiah mê, nôu pâ athế tơmâng ngăn troh dêi kuăn ‘nĕng. Drêng hlo ngế hdrêng mê tơngê, châi ko, lo hêa, châi hrê chêng kŏng hngíu, lo mơheăm a troăng xâk xôa kal djâ ngế hdrêng mê troh tíu khăm pơlât ƀă teăm châ pơlât, malối cho ƀă mâu vâi hdrêng ki piê ƀă ai mâu pơreăng ki ê tung châ.

Nôu pâ pôi tá roê xêh pơkeăng, pâk ‘mot têa pơlât ăm ngế hdrêng mê a hngêi vâ ví mâu tơdroăng ki ôh tá mơhúa kô trâm a vâi hdrêng.

Tơngê lo mơheăm cho pơreăng ki tâ tú rơ-iô, nôkố hâi teăm ai pơkeăng vâ pơlât xêt ƀă hâi teăm ai vắc-xin vâ pâk mơdât pơreăng mê. Vâ kum mâu nôu pâ hlê nhên ‘na pơreăng tơngê lo mơheăm xuân môi tiah mâu khu vâi hdrêng ki tơ’lêi tro tơngê, Khu chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng mê hiăng troh tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa II Nguyễn Văn Mỹ - Ngế phŏ pơkuâ khoa nhi Tổng hợp hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

-Pâ ƀok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi mâu ngế hdrêng ki lâi drêng tro tơngê lo mơheăm tơ’lêi chiâng tơngê râ ó?

-Ƀok thái pơkeăng Mỹ:  Tơngê lo mơheăm  hmâ hlo tơngê sap 3 troh 7 hâi, ki hên hmâ hlo klêi mâu hâi tơngê ah kô prêi lĕm xêh klêi kơ’nâi 7 hâi. Tiah mê,  ai mâu ngế  ki ‘nâ mơhé ôh tá ai tơdroăng châi ki klâi tung châ la pro tơ’lêi chiâng tơngê râ ó tung pơla 2, 4, 5 hâi ƀă ăm ‘nâi hdrối ngế  ki tơngê kơdrâ,  khăm ôh tá ‘nâi, tâng ôh tá teăm pơlât tơdrêng kô tơ’lêi hlâ. Ing mê nếo, a mâu ngế ki ai tơdroăng châi hdrối tung châ ngế ki mê hrế ôh tá ai trếo kơhiâm tung châ,  tung châ kơdroh miễn dịch ƀă tâi tâng tơdroăng châi tamo ki lâi xuân ai ki râ ó. Má 2 nếo, mâu ngế châ lối piê, piê ó dế hlo rế tâk hên tơdroăng châi malối a mâu pơlê kong kân. Ki ăm hlo xua lối piê gá pro chiâng ai hên tơdroăng châi ki ê pro tơ’lêi tro tơngê lo mơheăm.

Ƀă vâi hdrêng ki lối piê drêng châi tamo pơlât kô pá tâ, ƀok thái pơkeăng pá vâ ‘nâi mâu tơdroăng ki gá châi bă xơpá hên tâ. Kố cho mâu ngế ki tơ’lêi chiâng ai tơdroăng châi ki ê, rơ iô tâ. Pakĭng mê, ối ai mâu tơdroăng châi tơ’lêi rơ-iô tâ drêng tro tơngê lo mơheăm ngế ki tơngê lo mơheăm mê tro êi pơtok nong, ai tơdroăng châi êi tung klêa. Drêng vâi hdrêng ai tơdroăng châi tung klêa, troăng klêa kô tơ’lêi lo mơheăm, tâng tơngê lo mơheăm kô pro tâk ki lo mơheăm hên. Mâu tơdroăng châi ‘na kliâm, êi kliâm ƀă tơdroăng châi ki ê xuân rơ-iô drêng tro tơngê lo mơheăm.

-Ti lâi vâi hdrêng ki piê luâ râ kô tơ’lêi tro tơngê lo mơheăm ó  tâ nôu pâ thế tơtrŏng mâu tơdroăng klâi vâ ví pôi tá ăm hdrêng tơngê râ ó ô ƀok thái pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăng Mỹ:  Châ lối piê nôkố hlo rế hên a mâu kong pơlê ƀă pơlê kong kân. Châ lối piê cho tơdroăng ki rơlối rơmâ tung châ luâ kơ tơdroăng, piê pro ‘mêi troh ivá ƀă tơdroăng ki xông kân dêi hdrêng. Tiô hên khu tí tăng hriĕn plĕng, vâi hlo tiah kố châ lối piê cho rôh ki tơ’lêi, hlâu vâ ăm mâu vi khuẩn chiâng ai kuăn hên. Tâi tâng mâu vâi hdrêng châ lối piê xuân rế kơdroh miễn dịch, drêng tro mâu pơreăng ki pro êi  kô pro rĕng hlối, tơ’lêi chiâng pro ai mâu rôh ki rơ-iô châ chăn pro rong ro a mâu kơ koan, chiâng lo mơheăm, ‘nâ hía lo mơheăm tung klêa.

Tung khu mâu ngế châ lối piê tung châ vâi pá vâ châ mơjiâng trếo insulin, tơ’lêi pro chiâng râ ó chiâng pơ’lêh tơdroăng châi ki ê. Mâu vâi hdrêng châ lối piê ki hên tâk cholesterol pro chiâng pơchêh troăng mơheăm pro mơngế ki châi tamo chiâng trâm hên tơdroăng châi plâi nuih môi tiah chiâng to kơtêi, ‘nâ kơtêi chu, ‘nâ hía châi plâi nuih.

Pakĭng mê, drêng tung châ hiăng hên to rơmâ, mâu kơ koan tung châ krêa to rơmâ tung mê ai troăng hiâm kô pro tơdjâk troh ki vâ hiâm pro pá hiâm, pro ngế ki châ lối piê mê pá vâ hiâm tâ tâng vâ pơchông ƀă mâu vâi hdrêng ki ôh tá piê.

Xua mê, tâi tâng mâu vâi hdrêng ki lối piê xuân tơ’lêi râ drêng tro tơngê lo mơheăm. Mê mâu nôu pâ drêng hlo vâi hdrêng châ lối piê thế rĕng tơmiât troh tơngê lo mơheăm, mơhé cho 1 hâi,  2 hâi, mơhé hâi teăm ăm hlo ki klâi ôh xuân tâng hdrêng tơngê xuân thế djâ khăm pơlât a hngêi pơkeăng vâ châ mâu ƀok thái pơkeăng séa ngăn nhên khât tâ ‘na hía xua ing gá lối piê chiâng tro tơngê lo mơheăm pin ôh tá ‘nâi hdrối, ‘nâ hía kô kơdrâ hdrối a hâi má 3 lơ hrá tâ.

Malối ‘na séa ngăn thế ngăn đi đo vâ rĕng ‘nâi teăm pơlât. Drêng vâi hdrêng tro tơngê lo mơheăm tung châ mơngế ngế hdrêng ki lối piê lăm pơlât a hngêi pơkeăng vâ teăm khăm ngăn, vâ ‘nâi klâ ngăn tơdroăng ki gá tro tamo, pơlât teăm tơdrêng, kơdroh ki ôh tá mơhúa, pôi ta pơlât a hngêi.

-Ƀok thái pơkeăng hôm ai hnê tối tơdroăng klâi vâ hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm ăm hdrêng?

Ƀok thái pơkeăng Mỹ: Mâu hơnăm achê kố, kơnôm mơdêk tơdroăng hnê tối hên kuăn pơlê hiăng plĕng ƀă hlê tung tơdroăng hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm. Vâ hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm  tơdroăng kal tơmâng ai 2 tơdroăng ki kal cho kơdê tri trô pôi tá ăm tri trô châ kơtâ, kơdê kiâ ngu ngĕng, trâ văng nhâ ki êa rơtâ tá hngêi, tung kơdrum hngêi, tung hngêi trăng kơpuih xut lĕm krúa, cho troăng mơ’no ăm têa hbrông hiu, kơduôp mâu tơmeăm dâ têa ki ôh tá kal.

Má 2 cho hbrâ ôh tá ăm tri trô châ pâk. Tri trô tơngê lo mơheăm hmâ pâk mơngế a kơxo má ƀă peăng xêi kong hiăng vâ măng, xua mê, thế koi kơmăng hnhâng mitơkel, vâi hdrêng thế ăm xâp ếo kŏng xŏn, hmân xŏn vâ kơdroh tri trô pâk. Vâ tối, thế pêi pro mâu tơdroăng vâ tri trô pôi ta châ pâk vâi hdrêng, malối mâu vâi hdrêng kŭn ki hmâ xah hêi pa gong, a drô troăng.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!