VOV4.Xơ Đăng - Tung pơla achê kố, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên hiăng tơdah ƀă pơlât ăm hên ngế ki vâi hdrêng ki tro tâ pơreăng tơngê lo mơheăm. Tung mê, ai mâu vâi hdrêng ki mot pơlât tung hngêi pơkeăng tung tơdroăng ki hiăng râ, tơdjâk hên troh mâu tíu tung châ chăn. Kố cho tơdroăng ki dế rơ-iêo, xua bu nếo apoăng rơnó mê hngê la kơxô̆ ngế tro tâ pơreăng tơngê lo mơheăm hiăng tâk hên a Dak Lak tối krê ƀă lâp tơnêi têa tối tơdjuôm.

Kơtăn kố to lâi hơnăm, muăn Nguyễn Thị Thanh Nga (13 hơnăm) a tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak tro tâ pơreăng tơngê lo mơheăm. Tơmiât tiah kố kô tơkâ luâ klêi kơ’nâi to lâi hâi môi tiah mâu rôh hdrối nah mê rơpŏng hiăng roê xêh pơkeăng ƀă pơlât xêh a hngêi la klêi kơ’nâi 3 hâi, pơreăng ki ôh tá hlo chía mê ối rế râ tâ, nôu, pâ muăn nếo djâ muăn troh a hngêi pơkeăng kân kơpong vâ khăm ƀă mot pơlât tung hngêi pơkeăng klêi kơ’nâi mê.

Muăn Nga tối:

“Kố cho rôh má 2 á tro tâ pơreăng tơngê lo mơheăm, apoăng hlo mâu tơdroăng môi tiah châi ko, tơngê, hing hêa, chêng kŏng tơbrêi tơbrêh, klêi mê nôu, pâ á roê pơkeăng ăm á ôu, 3 hâi kơ’nâi mê ôh tá hlo chía nếo djâ á troh a hngêi pơkeăng Ƀuôn Hồ, mâu ƀok thái pơkeăng pâk ngăn mơheăm ƀă tối á tro tâ pơreăng tơngê lo mơheăm.

Klêi mê, ƀok thái pơkeăng ăm á vêh a hngêi, môi hâi kơ’nâi mê á lo mơheăm ing môh (khĕn cho chảy máu cam) mê rơpŏng djâ á troh a hngêi pơkeăng tơdrêng. Á hlo pơreăng kố gá rơ-iô khât, pin pôi tá tơngôu, athế séa ngăn dêi mâu tơdroăng ki mơhno hlo a châ tơná hên tâ”.

Jâ Trương Thị Quyền a cheăm Ea Ngai, tơring Krông Ƀuk, kong pơlê Dak Lak xuân tôu tuăn drêng hlo kuăn tơná tro tâ pơreăng tơngê lo mơheăm. Hdrối mê, drêng hlo kuăn kơnốu 12 hơnăm tơngê, châi ko, rơlâi rơlo, mê nâ hiăng roê xêh pơkeăng vêh ăm dêi kuăn ôu la xuân hlo rế râ tâ. Mê nâ djâ dêi kuăn lăm a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên vâ khăm. Mơhúa muăn hiăng teăm mot pơlât tung hngêi pơkeăng.

Jâ Quyền tối:

“Kuăn á tro tâ pơreăng tơngê lo mơheăm 3 hâi ối a hngêi, pơlât a hngêi klêi mê djâ troh a hngêi pơkeăng 2 hâi, troh nôkố cho hâi má 5. Á tô tuăn khât, kơxo má kố âi muăn gá tro châi hrê êak lo mơheăm mê muăn xâu khât. Tối tơdjuôm hlo rơ-iô khât. Nôu, pâ athế tơmâng hên tâ, drêng hlo kuăn tơngê athế djâ kuăn troh a hngêi pơkeăng pôi tá lôi ối a hngêi ton”.

Sap ing apoăng hơnăm troh nôkố, lâp tơnêi têa hiăng ai dâng 77 rơpâu ngế tro tâ pơreăng tơngê lo mơheăm, tung mê ai 30 ngế hlâ. Krê a kong pơlê Dak Lak, hiăng ai lối 700 ngế tâ pơreăng tơngê lo mơheăm, tâk 3,4 hdroh tâng vâ pơchông ƀă khế kố hơnăm hdrối.

Tâi tâng mâu tơring, pơlê kong krâm, pơlê kong kơdrâm dêi kong pơlê hiăng ai mâu ngế tâ pơreăng tơngê lo mơheăm, ƀă 20 tíu ki ai pơreăng a mâu tơring Ea Súp, Lak, Ƀuôn Đôn, Krông Pač, Ea Hleo ƀă Čư̆ Mgar.

Nôkố, pơreăng tơngê lo mơheăm dế tâ tú a hên tíu tung kong pơlê, tung mê, kơxô̆ vâi hdrêng tro tơngê ƀă mot pơlât a hngei pơkeăng rế tâk hên. Vâ kum mâu nôu pâ  hlê tơ’nôm ‘na pơreăng tơngê lo mơheăm a vâi hdrêng ƀă mâu tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng châ tơ-brê, Tiê̆n sih, ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh, Ngế pơkuâ khoa Nhi tổng hợp Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên tối nhên mâu tơdroăng kơ-êng a kơ’nâi kố:

Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi tơngê lo mơheăm rơ-iô ti lâi ƀă vâi hdrêng?

-Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh: Tơngê lo mơheăm xua tri trôu pâk ƀă ai hên túyp ki pơrá phá. Nôkố dế ai 4 túyp tơngê lo mơheăm châ mơnhên. Ngăn a rôh gá tâ tú tơngê, rôh má 1, rôh má 2, ngăn a châ mơngế pin, ngăn tiô kơ túyp gá tâ tú mê apoăng ăm ‘nâi dêi tơngê lo mơheăm  pơrá phá ƀă ki râ ó gá xuân pơrá phá. Vâi klâ pơxá tơngê lo mơheăm chiâng hên độ ki pơrá phá, tung mê tơngê lo mơheăm tối ăm ‘nâi hdrối, tơngê râ, tơngê lo mơheăm tro kơdrâ ƀă tơngê râ ó cho mâu ngế ki thế pơlât tơdrêng a hngêi pơkeăng.

Ƀă hên kơlo ki pơrá phá môi tiah mê xuân rơ-iô  troh ivá vâi hdrêng. Tung mê tơbleăng hdrối ăm mâu ngế ki rĕng ‘nâi châi râ vâ pơlât teăm tơdrêng. Tâng tơngê lo mơheăm tối tơbleăng ăm ‘nâi hdrối cho mâu tơdroăng ki pơ’lêh rĕng má môi dêi tơngê lơ mơheăm kal thế rĕng châ ‘nâi vâ teăm pơlât tơdrêng.

Tâng tơngê lo mơheăm tối tơbleăng ăm ‘nâi hdrối ôh tá châ ‘nâi mê kô chiâng râ ó  tâ, rơ-iô tâ troh ivá tơná vâi hdrêng’’.

Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi túa rak ngăn vâi hdrêng tơngê lo mơheăm ahngêi?

-Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh: Tơngê lo mơheăm cho môi tung mâu túa pơreăng xua virus, hên túa ah gá kô prêi lĕm xêh, bú tung môi péa pái ngế râ ó, malối cho mâu ngế tung châ tơ ê xêh. Tiah mê, túa pơlât rak ngăn tơchoâm pakĭng rơkong hnê pơchân krê dêi ƀok thái pơkeăng lăm khăm a tíu mê xuân cho kơdroh tơngê ăm vâi hdrêng, xut têa mâ, ăm vâi hdrêng ôu hên têa, vitamin ƀă tơdroăng kâ trếo kơhiâm tŭm ăm vâi hdrêng vâ vâi ai ivá tơplâ ƀă pơreăng. Ƀă tối nhên pá môi hdroh nếo cho kal thế séa ngăn nhên mâu vâi hdrêng tơngê lo mơheăm, malối ing hâi má pái tơngi ngiâ vâ rĕng châ ‘nâi mâu tơdroăng hlo tơviah rĕng djâ vâi hdrêng lăm khăm pơlât a hngêi pơkeăng teăm tơdrêng, ví mâu tơdroăng ki rơ-iô’’.

Pâ ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi  túa hbrâ mơdât pơreăng tơngê lo mơheăm ăm vâi hdrêng châ tơ-brê?

Ƀok thái pơkeăng Trần Thị Thúy Minh: Tơngê lo mơheăm xuâ tri trôu pâk. Xua mê, vâ hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm pin thé rak vế pêi pro tro tơdroăng ‘’tâng ôh tá ai tri trôu pâk kô ôh tá ai pơreăng tơngê lo mơheăm’’. Tiah mê, vâ hbrâ mơdât tơngê lo mơheăm pin thế pơxiâm ing tơdroăng pôi tá ăm ai tri trôu, tâng ai tri trôu mê pôi tá ăm tri trôu pâk , ƀă má 3 cho hnê ăm mâu vâi hdrêng ‘nâi túa hbrâ mơdât, hnê ăm vâi rak vế dêi tơná pôi ta tro tri trôu pâk. Drêng nhôm dêi kuăn ‘nĕng hiăng tro tơngê lo mơheăm môi tiah gá tơngê hmân puk pâk tá kâi kơdroh, châi ko, châi tung châ, châi péa pâ mâ, rơlâi rơlo tung châ mê thế lăm troh a hngêi pơkeăng ki achê khăm vâ châ ƀok thái pơkeăng khăm ngăn hôm cho tơngê lo mơheăm há lơ ôh.

Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!

Gương - Katarina Nga tơplôu bă tơbleăng