A kong pơlê Dak Lak, riân sap ing apoăng hơnăm troh apoăng khế 10 hiăng ai lối 3 rơpâu ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm, tung mê, ai 50 ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm ki râ, 4 ngế hlâ. Kơxô̆ ngế hlo rế tâk rĕng sap ing apoăng khế 8. Vâ chê 1 rơpâu ngế tro pơreăng a khế 9 pơla hdrối kố nah. A Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, sap ing apoăng hơnăm troh nôkố, kơvâ Truyền nhiễm hiăng tơdah pơlât ăm lối 500 ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm, tung mê ai hên ngế lăm khăm a mâu tíu khăm krê ôh tá rơkê, pơlât to lâi hâi ôh ti chía mê nếo mot pơlât tung hngêi pơkeăng. Drêng kố pơreăng hiăng râ. Ngế ki tro tro pơreăng N.T.T (ối a bêng Tân Lợi, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak) cho môi ngế ki châ pơtih. Drêng ối a hngêi, ngoh N.T.T tơngê, châ chăn châi rơbâp mê drêng lăm khăm a tíu khăm krê ki a chê hngêi. Klêi kơ’nâi pâk ngăn mơheăm ngoh T châ ƀok thái pơkeăng tối tro tơngê siêu vi ƀă chêh đơn pơkeăng roê ôu tung pơla 3 hâi. Ôu châ 3 hâi, ngoh T hlo dêi pơreăng ôh tá chía mê ối rế râ tâ mê chiâng lăm mot pơlât a hngêi pơkeăng pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột. Akố, kơtêi kơdroh ƀă châ tối cho tro pơreăng tơngê lo mơheăm mê chiâng pơhlêh hngêi pơkeăng. A Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, ngoh châ ƀok thái pơkeăng tối tro pơreăng tơngê lo mơheăm râ má 6, kơdrâ xua tro pơreăng tơngê lo mơheăm ƀă rĕng châ pơlât tơdrêng. Kơnôm châ mâu ƀok thái pơkeăng  pơlât krâu, ngoh T mơhúa hiăng tơkâ luâ rôh ki rơ-iêo. Ngoh N.T.T tối:

“Kố cho rôh apoăng á tro tâ pơreăng tơngê lo mơheăm. Ga  tơbrê, rơlâi ôh ti xê môi tiah mâu túa pơreăng tiah hmâ ki ê, tâ hlo rơlâi ó, châ chăn hngăm tâ. Tâng ôh ti teăm châ pơlât kô pro kơdrâ, ôh ti ai ivá drêng lâ ôh ti ‘nâi. Xua mê, drêng tâ tung châ rơlâi mê pin athế rĕng lăm vâ rĕng châ pơlât pôi tá lôi ton mê gá kô tơdjâk troh ‘mêi troh nhŏng o tung rơpŏng hngêi. Hrá khăm ivá pin kô tơdjâk hên, têa xĭng dâng 80% troh 90 %”.

Môi ngế ki ê nếo pơlât xêh a hngêi cho ngoh N.C.Đ ối a tơring Đức Cơ, kong pơlê Gia Lai, drêng tâ dêi châ rơlâi tơbrê, hlối tơngê hmân, ngoh Đ hiăng lăm troh a môi tíu khăm krê tung tơring vâ khăm ƀă châ ƀok thái pơkeăng tối tro pơreăng tơngê lo mơheăm. Ngoh Đ châ ƀok thái pơkeăng chêh đơn roê pơkeăng vêh ôu a hngêi la to lâi hâi pơlât a hngêi, pơreăng dêi ngoh hlo rế râ tâ. Rơpŏng teăm djâ ngoh mot pơlât a hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên. Akố, ngế ki tro pơreăng mê châ tối tro pơreăng tơngê lo mơheăm hâi má 4, lo mơheăm a pơtok ƀă a 2 pâ chêng, tơdjâk ‘mêi troh kliâm, ƀă hên mâu tíu ki ê. Kơdrâi ngoh N.C.Đ ăm ‘nâi:

“Hâi hdrối nah á xuân hiăng tro pơreăng tơngê lo mơheăm môi xôh la hlo bu iâ ôh ti râ, pơlât xêh a hngêi to lâi hâi la ôh ti hlo chía. Troh drêng á tro ki ki má péa mê gá râ. Á ôh tơmiât pơreăng tơngê lo mơheăm gá rơ-iêo môi tiah kố. Hlo tơdroăng ki môi tiah kơnốu á, á pơchân rêm ngế drêng tro pơreăng tơngê lo mơheăm mê kal rĕng troh pôu ƀok thái pơkeăng pôi tá ăm gá râ. Kơnốu á nếo tơngê 2 hâi mê lăm khăm hiăng rơ-iêo mê rêm ngế pin drêng tro tơngê athế lăm troh a hngêi pơkeăng vâ pâk ngăn pơreăng rế rĕng rế ‘ló”.

Tơngê lo mơheăm cho pơreăng tâ tú ki rĕng, mơni kô pro chiâng pơreăng tâ tú xua virus Dengue pro. Pơreăng tâ tú ing tri trôu pâk ai pơreăng klêi mê tâ tú ăm ngế ki ối lĕm ing hbáu ki pâk. Troh nôkố, pơreăng tơngê lo mơheăm tá hâi ai vaccine hbrâ mơdât ƀă tá hâi ai pơkeăng pơlât prêi. Pơreăng tơngê lo mơheăm trâm hên a vâi hdrêng ƀă ngế ki hiăng kân. Drêng tâ pơreăng, ngế ki mê kô tâ hlo mâu tơdroăng môi tiah: tơngê hmân, lo hbri hbríu, châi lâp châ ƀă châi kóu kơxêng, lo mơheăm a hnĕng, mơdrah lo mơheăm). Tâng ôh tá rĕng châ pơlât kô tơ’lêi tơdjâk chiâng tơngê lo mơheăm ki râ, mơni kô lo mơheăm râ, kơtêi kơtâu hrá, kơdrâ ƀă hlâ. Ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm - Ngế xiâm pơkuâ khoa Truyền nhiễm Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên, ăm ‘nâi:

“Nôkố tơdroăng ki mâu ngế ki tro pơreăng tơngê lo mơheăm hlo rế hía rế tâk hên, malối cho a mâu ngế ki tro pơreăng mot pơlât tung hngêi pơkeăng, rêm hâi krê kơbong Truyền nhiễm Hngêi pơkeăng Kân kơpong Tây Nguyên tơdah pơlât lối 20 ngế tro pơreăng. Ki hên cho mâu ngế ki hrá mot pơlât tung hngêi pơkeăng, mot pơlât drêng pơreăng hiăng hlâ”.

Xuân tiô ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm, tơdroăng ki ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm hrá mot pơlât tung hngê pơkeăng, ôh ti hlê plĕng mê iâ ngế rah xo tíu khăm pơlât ki ôh tá rơkê ƀă ti châ vâi tơngah, mê chiâng tơdâk troh tơdroăng ki vâ tối ôh ti tro ‘na pơreăng. Tơdroăng kố gá rơ-iêo khât xua ôu pơkeăng, ôu kâ, pâk ‘mot têa ôh tá tro túa kô pro ăm ngế ki tro pơreăng tơngê lo mơheăm chiâng râ tâ. Xua mê, drêng tâ tro pơreăng ngế ki mê kal troh mâu tíu khăm pơlât ki châ vâi tơngah, mâu hngêi pơkeăng chuyên khoa truyền nhiễm vâ khăm, pôi tá hmôu lăm khăm xêh a mâu hngêi pơkeăng krê, xuân pôi tá chiâng phêp roê xêh pơkeăng ôu a hngêi.

Tiô mơnhên tối dêi Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo kong pơlê Dak Lak, pơreăng tơngê lo mơheăm tâ tú rơ-iêo a kong pơlê, kơxô̆ ngế tro hâi kơ’nâi đi đo hên tâ hngêi hdrối mê. Xua mê, kơvâ ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât hnê pơchân kuăn pơlê kal pêi pro kơtăng, thăm mơdêk mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât pơreăng ƀă mâu troăng ki môi tiah a kơ’nâi kố: Kơdê tri trôu, pôi tá ăm tri trôu châ pâk; Kơdê kiâ ngu ngĕng ƀă túa ki mơgrúa lĕm, xut, xêa hngêi trăng ƀă kong prâi tâ tá, pôi tá ăm têa châ toăng tung mâu kơ’lo, kong kếo, klŭp lĕm mâu kế ki dâ têa, kơ’nêi ká tung mâu kơ’lo pêt reăng, gô̆m văng, tah lôi mâu kŏng kếu têa, pôi tá ăm tri trôu châ ai kơtâ tơpo chiâng kuăn. Drêng hlo tơngê hmân, lo hbri hbríu, châ lâp châ chăn ƀă kơxêng kơkóu, lo mơheăm (a lin hnĕng, lăm êak lo mơheăm ƀă hên ki ê) kal troh a hngêi pơkeăng vâ khăm, tro tiô ƀok thái pơkeăng pơchân.

Mâu tơdroăng hnê thế tơtrŏng drêng tro tơngê lo mơheăm ki râ

Nôkố, kơxô̆ mơngế tơngê lo mơheăm dế pơtối tâk. Tung pơla mê, hâi teăm ai vaccine hbrâ mơdât xuân môi tiah ai hâi pơkeăng ki pơlât xêt khât. Vâ kuăn pơlê hlê nhên ‘na pơreăng ki mê xuân môi tiah mâu tơdroăng thế tơtrŏng vâ kơdroh tâ tú ó, khu chêh hlá tơbeăng tơdroăng mê hiăng tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm- Kăn ngăn Kơvâ tâ tú pơreăng dêi Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.

-Pâ phep ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi pơreăng tơngê lo mơheăm rơ-iô ti lâi?

-Ƀok thái pơkeăng Lâm:  Tơngê lo mơheăm cho ing virus ƀă tâng tro  tơngê la ôh tá châ tối tro pơreăng, ôh tá châ pơlât teăm tơdrêng kô pro  chiâng ai tơdroăng châi ki ê kô rế râ mê cho kô pro chiâng kơdrâ, kơtêi kơtâu hrá, Tơngê lo mơheăm ki râ, lơ ai tơdroăng châi ‘mêi tung hên kơ koan. Tơdroăng mơngế tơngê râ hrá mot pơlât a hngêi pơkeăng kô pro chiâng ai tơdroăng châi ki ê ƀă mâu tơdroăng pro châi mê tâng ôh tá teăm pơlât tơdrêng ngế tơngê râ mê kô hlâ.

-Nôkố xuân ối hên ngế tro tơngê lo mơheăm ôh tá vâ lăm khăm, hmôu lăm rôe ôu pơkeăng pơlât dêi a hngêi, ‘nâ hmôu pơ lăm pâk ‘mot têa si rôm, tơdroăng pro mê kô pro chiâng rơ-iô ki klâi, ô ƀok thái pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăng Lâm: Tơngê lo mơheăm ai 3 khu mê cho khu tơngê lo mơheăm Dengue, khu Tơngê lo mơheăm Dengue ki tơbleăng ăm ‘nâi hdrối ƀă Khu tơngê lo mơheăm Dengue ki râ ó. Drêng tro tơngê lo mơheăm, tung 100 ngế mê kô ai dâng 30 ngế kal thế pơlât koi a hngêi pơkeăng vâ châ séa ngăn, ki u ối dâng 70 ngế tơngê lo mơheăm kô châ séa ngăn, pơlât a hngêi lơ a mâu hngêi pơkeăng cheăm ƀă tơtrŏng mâu ngế tung khu ki pơlât a hngêi cho khu ki ôh tá pâk ‘mot têa si rơm, bú pâk ‘mot têa si rôm ƀă mâu ngế ki lâi ăm ‘nâi râ lơ tơngế lơ mơheăm. Tuăn tơmiât dêi kuăn pơlê drêng tro tơngê lo mơheăm hmâ pơlât a hngêi, mâu hngêi pơkeăng cheăng kâ krê hâi hlê nhên ‘na pơreăng tơngê lo mơheăm ing tơdroăng pâ thế dêi kuăn pơlê ki tamo vâi hiăng pâk ‘mot têa si rôm. Kố cho tơdroăng pêi pro xôi tơdroăng pơkâ ƀă tơdroăng hnê dêi Khu xiâm ngăn pơkeăng. Drêng pâk ‘mot têa, tâng ngế ki tơngê lo mơheăm pơ’lêh chiâng râ ó, lơ kơdrâ, drêng kố mâu ƀok thái pơkeăng râ kơpêng kô pá vâ ‘nâi têa ki pâk ‘mot tơ’nôm ăm ngế tơngê, pâk ‘mot ôh tá troh tiô pơkâ dêi Khu xiâm ngăn pơlê kô pro kơlo ki rơ-iô ăm ngế tamo rế tâ tâ.

-Ƀok thái pơkeăng hnê tối ti lâi ƀă kuăn pơlê vâ pôi tá ai tơdroăng ki rơ-iô pro chiâng châi ki ê drêng tro tơngê lo mơheăm?

Ƀok thái pơkeăng Lâm: Tơngê lo mơheăm xua virus ƀă hâi teăm ai pơkeăng pơlât, kô pro chiâng kơdrâ , chiâng châi ‘mêi tung hên kơ koan rơ-iô troh ivá ngế ki tơngê. Hlo tơdroăng pơreăng rế tâ tú rơ-iô môi tiah nôkố, pro tâi tâng mâu ngế kuăn pơlê drêng tâ tơná tơngê thế lăm pôu a hngêi pơkeăng vâ châ  khăm pơlât, ngăn tiô kơ mơngế ƀok thái pơkeăng kô hnê tối ăm koi pơlât a hngêi pơkeăng lơ vêh pơlât a hngêi. Malối, thế tơtrŏng, mâu ngế ki rêh ối hơngế hngêi pơkeăng, rêh ối 1 ngế tung rơpŏng hngêi ôh tá ai ngế ki vâ ngăn drêng tơngê lơ mâu vâi hdrêng, mâu hiăng krâ lối 60 hơnăm , ƀă mâu ngế ki ai tơdroăng châi tiô rơnó, vâi kơdrâi dế mơ-êa, mâu ngế lối piê... tâng tro tơngê thế thâ djâ pơlât koi a hngêi pơkeăng. Ki khéa má môi nôkố tung kơvâ pơlât kố xuân ai môi ngế tơngê xua ôh tá ‘nâi nhên tơdroăng mê , mê gá hrá mot pơlât a hngêi pơkeăng, mâu ngế ki kal thế koi pơlât a hngêi pơkeăng la ôh tá vâ koi pơlât a hngêi pơkeăng pro ăm tơdroăng pơlât tơngê lo mơheăm chiâng pá tâ. Xua mê, pá môi hdroh nếo, kuăn pơlê thế tơtrŏng drêng tơngê lo mơheăm thế troh khăm a hngêi pơkeăng.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!