VOV4.Xơ Đăng - Mâu ngế ki rơkê plĕng ‘na khăm pơlât tối tơbleăng hơnăm 2022 kô cho hơnăm dêi hneăng ai pơreăng tơngê lo mơheăm. Tơkéa vâ tối cho tri trôu (kế ki pâk tâ tú ăm pơreăng) rế ai hên tâ, pro pơreăng kô xông tâ tú hên. Pakĭng mê, mâu tíu khăm pơlât xuân hiăng ‘nâi ai hên ngế tâ pơreăng tơngê lo mơheăm ki râ ƀă kơxô̆ ngế hlâ hên tâ rêm hơnăm. Xua mê, mơdêk hbrâ mơdât túa pơreăng ki kố cho kal khât, tung mê, ki kal pơkâ tơƀrê ki hên xuân cho ki hlê plĕng tung hbrâ mơdât pơreăng dêi rêm ngế kuăn pơlê.

Kơpong hngêi ối dêi jâ Đinh Thị Lan, a thôn 6, pơlê kân Ea Súp, kong pơlê Dak Lak rơdâ dâng 1 sào. Tâ tá ai pêt tơ’nôm hên loăng plâi kâ. Maluâ ƀăng tơnêi kân rơdâ la kơdrum hngêi gá krúa lĕm, phuâng, ôh tá ai mâu xok lơ mâu kế tơmeăm ki vât hmâng vâ ki lâi. Mâu tíu hdoăng têa, vó dâ têa pơrá châ klâp lĕm, ôh tá ăm tri trôu châ kơneăng mot. Jâ Lan ăm ‘nâi rơpŏng jâ tá hâi ai ngế ki lâi tâ pơreăng tơngê lo mơheăm la jâ ‘nâi nhên túa pơreăng kố gá rơ-iêo môi tiah lâi mê đi đo hbrâ kơchăng vâ ví.

Hâi ki lâi jâ xuân mơgrúa lĕm dêi kơdrum hngêi, trâ văng nhâ, hnê pơchân kuăn cháu tung hngêi pôi tá hmôu pơ hvât xok hmâng vâ, malối cho mâu kế tơmeăm kung kếo chhá, pŏng ƀiĕr, kơ’lo têa tôu ro ki hiăng kâ tâi xua drêng kong mê, mâu kế tơmeăm ki kố cho tíu ki ăm mâu tri trôu ối, ah pâk ‘mot trếo pơreăng tơngê lo mơheăm ai kơtâ. Xêi ai kuăn chiâng tri trôu. Pakĭng mê, a mâu rôh hôp tôh liên gia, jâ Lan ối hnê tối, mơhnhôk mâu rơpŏng pêi pro mâu tơdroăng ki hbrâ mơdât pơreăng tơngê lo mơheăm, đi đo mơgrúa lĕm hngêi trăng, kơdrum deăng.

Jâ Đinh Thị Lan ăm ‘nâi:

“Achê kố a pơlê kân ai hên ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm mê á mơhnhôk vâi krâ nhŏng o đi đo mơgrúa lĕm dêi tơnêi tơníu ối, ví mâu pơreăng pâk trếo pơreăng, malối cho tơngê lo mơheăm. Á ‘nâi tơdroăng ki mơhno ăm ‘nâi dêi pơreăng tơngê lo mơheăm cho châi ko, vung vế ko, tơngê, tâng lăm hngêi pơkeăng teăm tơdrêng mê mơni kô kâi pơlât la tâng hrá lăm hngêi pơkeăng mơni tơdroăng ki ôh tá mơhúa kô hên.

Hdrối nah a pơlê ki tá hiăng ai môi ngế hdrêng tro pơreăng tơngê lo mơheăm hlâ mê á hnê tối ăm vâi krâ nhŏng o ‘na ki rơ-iêo dêi túa pơreăng kố, hlê plĕng rak vế châ chăn tơná ƀă pơlê pơla pôi tá tro pơreăng tơngê lo mơheăm”.

Xuân môi tiah jâ Đinh Thị Lan, rơpŏng ngoh Nguyễn Văn Dũng a thôn 6, pơlê kân Ea Súp, kong pơlê xuân hlê plĕng hbrâ mơdât pơreăng tơngê lo mơheăm rêm rôh troh rơnó mê. Ngoh đi đo pơchân kơdrâi kuăn athế đi đo kơdê tri trôu ƀă pôi tá ăm tri trôu châ pâk. Rêm hneăng hmâ môi măng tĭng môi hdroh tơkŭm gô̆m văng xok ƀă mâu kơ’lo têa tôu ro, long ƀiê̆r tâ tá hngêi. Pơ’lêh têa a mâu kơ’lo ki pêt mâu loăng ki pro mơnâ mâ ngăn, bonsai đi đo. Kơ’nêi ká a mâu tíu hdoăng têa, lu, vâ kơdroh iâ kiâ ngu ngěng.

Tiô ngoh Dũng, maluâ khu pơkuâ ngăn thôn ƀă mâu khu tơrŭm đoân, hô̆i đi đo troh a hngêi kuăn pơlê vâ hnê pơchân, mơhnhôk vâi krâ nhŏng o rak vế mơgrúa lĕm hngêi trăng, kong prâi tơnêi tơníu krúa lĕm, hbrâ mơdât pơreăng tơngê lo mơheăm la hnoăng cheăng pêi pro dêi rêm ngế kuăn pơlê, rêm ngế krê tá hâi kơhnâ khât, malối cho ki hlê plĕng pêi pro dêi rêm ngế kuăn pơlê, tâng rêm ngế krê, rơpŏng hlê plĕng tơtro ƀă hbrâ pêi pro mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât pơreăng mê ki hdrối tâ cho rak vế ivá ăm rơpŏng tơná ƀă klêi mê cho rak vế ăm tá pơlê pơla.

Ngoh Nguyễn Văn Dũng tối:

“Rêm hơnăm mê thôn pơrá tơkŭm hôp kuăn pơlê, ing mê, pakĭng tơdroăng tơbleăng mâu tơdroăng dêi thôn mê ối hnê tối ‘na pơreăng tơngê lo mơheăm. Khu rak ngăn thôn xuân đi đo troh rêm rơpŏng vâ ngăn, hnê pơchân kuăn pơlê pôi tá lôi ăm kế tơmeăm môi tiah kong kếo, chhá, kơ’lo ki ai kiâ ngu ngěng, tri trôu ƀă trâ văng ăm phuâng lĕm mâu êa rơtoh tâ tá hngêi. Laga, tiô á ki hlê plĕng tung hbrâ mơdât pơreăng dêi kuăn pơlê xuân cho tơdroăng ki kal má môi, xua mâu troăng hơlâ dêi khu kăn pơkuâ pơkâ xuân bu kum ăm kuăn pơlê tơ’nôm hlê plĕng xo”.

Kơnôm ing pêi pro tro hnoăng cheăng hnê tối, hnê mơhno dêi khu kăn pơkuâ ƀă kơvâ ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât, ki hlê plĕng pêi pro tro dêi kuăn pơlê mê troh nôkố, thôn 6, pơlê kân Ea Súp xuân tá hâi ai ngế ki lâi tro pơreăng tơngê lo mơheăm tung pơla pơreăng tơngê lo mơheăm a pơlê kân dế tâ tú rơ-iêo ƀă lối 160 ngế tro, hên má môi tơring, tung mê ai 1 ngế hlâ.

Tiô tối tơbleăng dêi Tíu xiâm ngăn pơkeăng tơring Ea Súp, riân troh tâi khế 7 hơnăm 2022, lâp tơring ai 297 ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm, hên má môi kong pơlê. Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Viết Hữu, Kăn pơkuâ Tíu xiâm ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât tơring Ea Súp ăm ‘nâi, hơnăm ki lâi tơring Ea Súp xuân ai ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm ối tung khu ki hên má môi kong pơlê. Môi tiah hơnăm 2021, tung pơla lâp kong pơlê tơkŭm mâu ngế cheăng vâ hbrâ mơdât pơreăng COVID-19 mê kơvâ ngăn pơkeăng Ea Súp athế hbrâ mơdât ƀă pơreăng tơngê lo mơheăm ƀă 742 ngế tâ, châ vâ chê 40% kơxô̆ ngế tâ pơreăng tơngê lo mơheăm tung lâp kong pơlê.

Tiô ƀok thái pơkeăng Hữu, maluâ khu kăn pơkuâ ƀă kơvâ ngăn pơkeăng pơlât hiăng tơbleăng hên troăng hơlâ hbrâ mơdât pơreăng môi tiah đi đo hnê tối, mơdêk ki hlê plĕng dêi kuăn pơlê, tơkŭm lăm mơgrúa lĕm tơnêi tơníu, kơdê kiâ ngu ngěng, xôh pơkeăng kơdê tri trôu ƀă hên ki ê la ki kal, pơkâ ăm ki tơƀrê dêi mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât pơreăng xuân cho ki hlê plĕng pêi pro dêi rêm ngế, xua ôh tá ai mâu khu ki lâi mơni kô pro teăng ăm rêm rơpŏng.

Ƀok thái pơkeăng Nguyễn Viết Hữu, Kăn pơkuâ Tíu xiâm ngăn pơkeăng khăm pơlât tơring Ea Súp ăm ‘nâi:

“Tơdroăng ki kal má môi, pro troh tơƀrê ăm hnoăng cheăng hbrâ mơdât pơreăng tơngê lo mơheăm xuân cho tơdroăng ki veăng pêi pro dêi tâi tâng kuăn pơlê. Tâng kuăn pơlê a mâu thôn, pơlê rêm hâi, rêm măng tĭng pêi pro mơgrúa lĕm kong prâi, tơnêi tơníu, kơdê kiâ ngu ngěng mê kô kâi hbrâ mơdât pơreăng. Tâng rêm ngế kuăn pơlê ôh tá hlê plĕng mê tơdroăng ki pêi pro châ hbrâ mơdât pơreăng kố ôh tá tơƀrê klâi, xua tâng pin bu xôh to pơkeăng kơdê tri trôu mê bu pêi pro tơdroăng ki apoăng tê, ôh ti ai tơdroăng pơkâ pêi pro ki ton xŏn”.

Tiô tối tơbleăng dêi Khu ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât kong pơlê Dak Lak, riân troh tâi khế 7 hơnăm 2022, lâp kong pơlê ai 2.451 ngế tro pơreăng tơngê lo mơheăm, tâk 5 hdroh tâng pơchông ƀă khế kố hơnăm 2021, tung mê, ai 1 ngế hlâ. Hneăng ki ai pơreăng tâ tú hên má môi dêi kong pơlê châ mơnhên cho 3 hơnăm môi hdroh, a mâu hơnăm 2013, 2016, 2019 ƀă hơnăm 2022 châ tơbleăng kô cho hơnăm ki rơ-iêo dêi pơreăng. Xua mê, kơvâ ngăn pơkeăng hnê pơchân rêm ngế kuăn pơlê, rêm rơpŏng pôi tá tơngôu, athế mơdêk ki hlê plĕng tung hbrâ mơdât pơreăng, kơdê tri trôu, kơdê kiâ ngu ngěng ƀă pôi tá ăm tri trôu châ pâk.

Tâng mâu tơdroăng ki mơhno ăm ‘nâi dêi pơreăng tơngê lo mơheăm môi tiah tơngê hmân, châi kơ o, rơlâi rơlo tung châ chăn, lo mơheăm ƀă hên ki ê kal troh tơdrêng hlối a mâu tíu khăm pơlât vâ châ khăm, ƀă pơlât teăm tơdrêng. Tâng pơlât a hngêi kal tơbleăng ƀă ai tơdroăng ki hnê mơhno dêi ƀok thái pơkeăng.

Nôkố, tơdroăng pơlât tơngê lo mơheăm a hngêi hlo hên. Tơdroăng mê kô veăng pro kơdroh ki hâ ho mơngế koi pơlât a mâu hngêi pơkeăng. Laga, tiô mâu ƀok thái pơkeăng, pơlât tơngê lo mơheăm a hngêi mơhé ôh tá râ xuân kal thế ai ƀok thái pơkeăng hnê. Vâ ‘nâi ngế ki lâi chiâng pơlât a hngêi ƀă pơlât môi tiah lâi? Ngế ki lâi thế pơlât koi a hngêi pơkeăng vâ ví tơdroăng ki chiâng rơ-iô, pin rơtế tơmâng tơdroăng tơpui tơno pơla ƀok thái pơkeăng Phạm Hồng Lâm, Ngế pơkuâ kơvâ ngăn pơreăng tâ tú pơreăng, Hngêi pơkeăng kân kơpong Tây Nguyên.       

Ô ƀok thái pơkeăng! Ƀă mơngế ki tơngê lo mơheăm ngế ki lâi kô chiâng pơlât a hngêi ƀă pơlât môi tiah lâi?

-Ƀok thai pơkeăng Lâm: Tiô tơdroăng  pơkâ pơlât tơngê lo mơheăm dêi Khu xiâm ngăn pơkeăng pơlât, mê tơngê lo mơheăm Dengue, tơngê lo mơheăm Dengue tơbleăng ăm ‘nâi hdrối  ƀă tơngê lo mơheăm Dengue ki ó. Khu kơxô̆ 1 mê kô pơlât a hngêi lơ pơlât a hngêi pơkeăng. ‘Na khu kơxô̆ 2 ƀă pái thế pơlât koi a hngêi pơkeăng.

Tơdroăng pơlât tơngê lo mơheăm a hngêi xuân kal thế ai tơdroăng hnê dêi ƀok thái pơkeăng ing mâu hngêi pơkeăng. Thế chôu vế tiah kố, tơngê lo mơheăm cho pơreăng tơngê xua virus pro mê tơdroăng pơlât hmâ hlo cho tŏng kum pơlât tơdroăng ki tâ châi tung châ. Tơdroăng ki kal má môi thế ôu tŭm têa, ôu pơkeăng kơdroh tô tâng tơngê tô têi tung châ, ăm kâ rơhế ki pế hên têa, pôi tá kâ mâu kế kâ, kơchâi kâ ki ai mơngiơk khêi lơ prăng tâng rế tơngê râ ƀok thái pơkeăng khăm pá vâ châ ‘nâi.

Tơdroăng ki kal drêng pơlât a hngêi xuân thế ôu tŭm têa ƀă rĕng châ ‘nâi mâu tơdroăng ki tối tơbleăng hdrối vâ ăm pơlât a hngêi pơkeăng teăm tơdrêng.

-Tiah mê, la lâi ngế ki tơngê râ thế mot pơlât koi a hngêi pơkeăng ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thai pơkeăng Lâm: Mâu tơdroăng ăm ‘nâi tơngê lo mơheăm kal thế mot pơlât koi a hngêi pơkeăng mê: Ngế ki tơngê mê tơngê hlối lo hêa hên, châi klêa, rơlâi rơlo tung châ, iâ lăm nŭm, thăm nếo hlo ai lo tum khêi môi tiah lo mơheăm môh, lo mơheăm hnĕng. Mâu tơdroăng ăm hlo mê kal thế châ rĕng  mot pơlât a hngêi pơkeăng, malối ngăn tung châ mâu ngế ki tối a kơ’nâi kố: mâu kơdrâi dế mơ-êa, mâu hơnăm hiăng krâ kơpêng 50 hơnăm, vâi hdrêng pa xôp 1 hơnăm, mâu ngế tung châ ai tơdroăng châi tiô rơnó môi tiah châ lối piê, nŭm nheăn, kơtêi kơtâu têi, hmâ to mơheăm ôh tá kơtâu tiô rơnó... Klêi mê  hlối hơngế ing hngêi pơkeăng cheăm, rơpŏng hngêi ôh tá ai liăn rôe pơkeăng khăm pơlât a hngêi.

-Mâu tơdroăng ki lâi ôh tá chiâng pêi pro tung pơlât tơngê lo mơheăm ki mâu  ngế tamo thế ví ô ƀok thái pơkeăng?

Ƀok thai pơkeăng Lâm: Ki xôi ki hên dêng châi tamo lơ hmôu pơ rôe xêh pơkeăng pơlât a hngêi cho tơdroăng ki pâk ‘mot têa sơrôm hmâng vâ ôh tá tro tơdroăng. Hmâ hlo mơngế ki tơngê, hmâ thế thái pơkeăng pâk ‘mot têa sơrôm ing troăng veăn la ki khât gá pâk ‘mot têa môi tiah mê cho rơ-iô ƀă hlối ôh tá tro tiô pơkâ dêi tơdroăng pơlât. 

Ƀă khu ki pơlât a hngêi, ki tro gá vâ tơ’nôm têa tung châ thế ôu têa, kuăn pơlê ôh tá hlê tơdroăng mê, la lâi tơngê lăm troh a veăng khăm krê kuăn pơlê ah thế thái pơkeăng pâk ‘mot têa sơrôm, ‘nâ hía ối krếo thái pơkeăng lăm pâk ‘mot a hngêi, ki mê ôh tá tro.

Ki ôh tá tro má péa nếo, cho tơdroăng kâ kế. Ngế ki tơngê lo mơheăm kal thế kâ rơhế ki pế ai têa hên, kâ hên mâu plâi kâ, pơtê ối tro tơdroăng la ôh tá châ ai ngế tối ăm ‘nâi nhên, mê ngế ki tơngê hâk vâ kâ kế ki kơtô, ai mơngiơk. Tiah mê tơdroăng châi thăm rế ó tâ drêng khăm pá ƀok thái pơkeăng vâ châ ‘nâi  pơreăng, vâ châ ‘nâi tơdroăng châi ƀă vâ teăm pơlât ăm kuăn pơlê.

Môi tơdroăng nếo tơxâng tơmâng mê cho drêng hlo ai tơdroăng ăm ‘nâi hdrối a kơmăng kuăn pơlê pin pôi tá xâu, pôi tá tơkôm troh kơxo gâ nếo djâ lăm pơlât. tơdroăng mê ôh tá tro, pro chiâng rế rơ-iô, Drêng châ ‘nâi mơhé vâ la lâi xuân thế rĕng djâ mot pơlât a hngêi pơkeăng hlối, mê nếo kâi vâ tŏng kum mơ’rêh ngế ki tro châi ta mo.

Tơdroăng ôu pơkeăng kơdroh tơngê xuân cho tơdroăng ki tơxâng tơmâng. Tiô tơdroăng pơkâ pơlât tơngê lo mơheăm dêi khu xiâm ngăn pơkeăng pơlât mê kơdroh tơngê ăm mơngế ki tơngê ôh tá ăm ôu Paracetamol môi túa. Pakĭng mê, ôh tá ăm ôu mâu pơkeăng ki klâi ôh. Tơkôm 4-6 chôu mê ôu môi hdrôh pơkeăng. Tối tơ’lêi, tâng vâ riân ngăn mơngế hiăng kân ôu 1 pŭm Paracetamol 500mg. Tâng ngế ki châ hngăm dâng 70-80kg mê kô chiâng ôu môi pŭm tơdế, tâng vâi hdrêng ôu pơkeăng ki tâ tung kơxuô tiô pơkâ ƀă thế tơkôm troh 4 chôu mê nếo chiâng ôu môi hdroh nếo.

Tiah mê, tung pơla hâi teăm châ 4 chôu  mê ngế ki mê xuân ối tơngê mê thế  xo kên kơ’nhâm têa tô o-ol xut châ ngế dế tơngê tô vâ ăm kơdroh tô. Á tối pá môi hdroh nếo, pro ăm kơdroh tô, bú chiâng ôu pơkeăng Paracetamol, ôh tá chiâng ôu pơkeăng ki ê ƀă thế xut châ ngế ki tơngê râ mê, xua tâng ôu mâu pơkeăng ki ê kô pro chiâng lo mơ-eăm tung klêa nong, chiâng rơ-iô.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!

Thu Huế - Đình Thi chêh

Gương –Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng