Nâu đoo nắc pr’hát bhui har t’ngay bhiệc bhan ga’buy boọng âng đhanuôr Chứt-mưy acoon cóh m’bứi manứih bhlâng ắt mamung cóh vel Rào Tre, chr’val Hương Liên, chr’hoong Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh. Xang hi’dưm hát t’nơớt hơnh déh, tước k’dâng 8 giờ ra’diu t’ngay 7/7 âm lịch, j’niêng cr’bưn bhuốih bhiệc bhan ga’buy boọng nắc bơơn ta bhrợ têng. Đhị ta bhuốih bhrợ nắc ơy ra’văng bhrợ liêm gít đăn vel đông. Bêl zâp râu ơy xang ta bhrợ, zâp đhanuôr nắc k’rong pazưm chô ooy đâu, ặt đương manứih bhuốih bhrợ lêy chô bhuốih: “Ơ đhanuôr cóh vel đông, pân jứih pân đil lêy chô ooy đâu đh’rứah lâng zi tước pấh bhiệc bhan ga’buy boọng”.

Bêl zâp ngai cóh vel đông chô k’rong liêm zâp, manứih bhuốih nắc pay hương tơợ mưy đha đhâm ơy bắt đợc l’lăm đêếc, xang nặc lướt đhị a’pướih bhuốih lêy zước nhăn: “Ơ apêê abhô dang crâng da ding, zâp abhô dang lơơng lâng đợ apêê ơy lấh chêết bil, bêl đâu t’ngay 7/7, cóh vel bhươl hêê nắc bhrợ têng bhiệc bhan ga’buy boọng cắh vêy râu bấc. Nắc vêy mưy cha nêếh, váih avị đêệp, vêy lêệ a’ọc, lêệ a’tứch, a’bạ lâng m’bứi râu pô. Acu p’cắh mặt đhanuôr k’đươi zâp apêê abhô dang lêy chô đh’rứah cha, đh’rứah ôộm, oó bhrợ râu cắh liêm crêê đoọng lêy zooi zúp râu liêm chr’nắp pr’đoọng ha đhanuôr, bơơn mamung k’rơ, doọ ma k’ay k’naanh, bhrợ cha pr’đoọng, pr’ắt tr’mung k’bhộ ngăn”.

Xang râu bhuốih, zước nhăn, manứih bhuốih nắc pay k’đhơợng m’bứi cha nêếh cóh p’ngan đợc đhị a’pướih bhuốih, lêy chếh đoọng ha pêê a’bhô dang lâng đợ apêê ơy lấh chêết bil chô lêy cha đắh. Chếh cha nêếh xang nắc manứih bhuốih tơợp zước nhăn quẻ lâng nhăn cảm ơn apêê abhô dang ơy chô lêy pấh cha lâng k’coon cha châu, đh’rứah lâng k’coon cha châu bơơn đươi râu pr’đoọng chr’nắp.

Xang bêl bhuốih liêm xang, a’pướih bhuốih nắc bơơn ta đợc k’dâng m’pâng tiếng đoọng đợ hướng cát mơ mưy pâng, xang nặc manứih bhuốih lêy chô chi ngập, pa chô dưm đoọng ha zâp apêê a’bhô dang. Mưy đha’đhâm k’rơ bơơn ta k’đươi ha mệ a’pướih đơơng chô ooy đông manứih bhuốih, xang nặc zâp ngai đh’rứah ting đươi pa chô râu pr’đoọng, liêm chr’nắp. Bêl đêếc, tr’coọ xa’nưl dưr chr’val xưl, zâp apêê đha’đhâm c’moor manứih Chút ma hát t’nơớt bhui har lứch t’ngay.

Đhanuôr lâng pr’zợc xoọc đh’rứah lâng zi ắt pazưm đhị pr’ắt bh’rợ bhui har bhiệc bhan ga’buy boọng âng đhanuôr Chứt cóh vel Rào Tre, chr’val Hương Liên, chr’hoong Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh. Choom moon nâu đoo nắc Tết chr’nắp âng manứih Chứt lâng Tết Chăm Cha Bởi-nắc đoo hơnh déh ha roo t’mêê. bhiệc bhan ga’buy boọng nắc lêy t’boọng k’tiếc, chóh cr’liêng. T’coóh Nguyễn Tiến Bảo cóh vel Rào Tre đoọng năl: “Bhiệc bhan ga’buy boọng nắc bêl đhanuôr bhrợ xang hân noo ch’chật, ga’lấp boọng xang nặc lêy bhrợ têng bhiệc bhan nâu hơnh déh, xay moon lâng abhô dang, nhăn đắh apêê abhô dang lâng apêê ơy lấh chêết nắc azi ơy bhrợ têng xang hân noo chóh bhrợ, lêy zooi zúp đoọng mưy hân noo chóh bhrợ liêm choom, p’lêê p’coo dưr váih bấc đoọng ngai vêy c’rơ, doọ jéh k’ay, lưm bấc pr’đoọng lâng k’bhộ ngăn”.

Bhiệc bhan ga’buy boọng âng manứih Chứt xay moon ơy bhrợ têng xang bhiệc chóh bhrợ cóh ha’rêê đoọng đhanuôr lêy bhrợ têng cha hơnh déh, bhrợ bhiệc pa chô dưm đoọng ha plêệng k’tiếc, lâng zước nhăn đoọng boo đhí liêm crêê đoọng lêy bhrợ têng bơơn bấc. Tu cơnh đâu, bêl k’noọ bhrợ têng, zâp pr’loọng đông cóh vel nắc lêy chrooi đoọng, bhiệc chrooi đoọng nắc lêy ting đông, vêy đông bấc, vêy đông cắh váih cung doọ râu, mưy vêy pấh bhrợ ooy zâp bhiệc bhrợ zr’nưm nặc choom ặ. Lâng đợ bhiệc đoọng bhuốih cắh choom cắh vêy cha nêếh, avị đêệp, lêệ la, a’bạ, pô cha’năm. Ting cơnh t’coóh Nguyễn Tiến Bảo nắc ooy cr’chăl bhuốih vêy mưy râu lêy bhrợ tước 3 cha’nặc: “Bêl bhuốih bhiệc bhan ga’buy boọng nắc đoọng zước nhăn mưy hân noo bpươn bhrợ bấc vêy mưy cha’nặc k’đhơợng bhrợ. Bhuốih đoọng ha đợ apêê ơy lấh chêết nắc apêê lơơng k’đhơợng bhrợ lâng bhuốih đoọng ha bhiệc lướt ooy crâng, lướt penh bơơn nặc apêê lơơng, nắc ta moon vêy 3 apêê pân jứih đha’đhâm âng 3 đắh bh’rợ n’nắc. Zâp ngai bhuốih bhrợ mưy đắh bh’rợ, manứih nâu cắh bơơn moót ooy manứih tốh. Bhiệc bhuốih bhiệc bhan acoon cóh Chứt liêm buôn bhlâng. Lấh mơ hi dưm pr’hát xa’nưl nắc tước ra’diu apêê lêy ra văng đợc a’pướih đhị đăn crâng, manứih bhuốih lêy chếh cha nêếh zước nhăn kđắh a’bhô dang lâng đợ apêê ơy lấh chêết chô cha bhiệc bhan ga’buy boọng nắc bêl đhanuôr ơy bhrợ têng xang hân noo chóh bêết. Zước nhăn đắh abhô dang, xay moon lâng apêê nắc azi ơy bhrợ têng xang mưy hân noo chóh bêết”.

Manứih Chứt nắc mưy acoon cóh vêy manứih m’bứi bhlâng cóh đhanuôr zâp acoon cóh Việt Nam. Lâng Rào Tre nắc mưy vel đông cóh tỉnh Hà Tĩnh vêy váih manứih Chứt ắt mamung. Xang mưy cr’chăl chô ắt mamug bhrợ cha đhị t’mêê, bơơn Đảng, Nhà nước k’rang lêy, ha dợ trục tiếp nắc chính quyền Hà Tĩnh lâng cán bộ, chiến sĩ Bộ đội Biên phòng, pr’ắt tr’mung âng đhanuôr vêy bấc râu tr’xăl, pr’hoọm văn hoá cung r’dợ bơơn bhrợ padưr lâng zư lêy./.

Tết Lấp Lỗ của người Chứt

                                 Giang Seo Pua

Người Chứt có số dân khá ít ỏi, chỉ gần 4.000 người, sinh sống ở bản Rào Tre, xã Hương Liên, huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh. Trước đây, đồng bào chủ yếu ở trong hang đá, duy trì sự sống bằng săn bắt và hái lượm…Những năm qua, đồng bào Chứt được Bộ đội Biên phòng tỉnh Hà Tĩnh hướng dẫn cách làm ruộng nước, dần tiếp cận với các cộng đồng dân tộc khác. Mặc dù cuộc sống còn nhiều khó khăn, nhưng cũng như các dân tộc thiểu số khác, người Chứt có đời sống tinh thần khá phong phú.

Đây là tiếng hát vui hội Tết Lấp Lỗ của đồng bào Chứt – một dân tộc rất ít người sống ở bản Rào Tre, xã Hương Liên, huyện Hương Khê, Hà Tĩnh. Sau đêm ca hát nhảy múa chào mừng, đến khoảng 8 giờ sáng ngày mùng 7 tháng 7 âm lịch, nghi thức cúng Tết Lấp Lỗ chính thức được tổ chức. Địa điểm cúng được chuẩn bị sẵn tại bìa rừng gần bản. Ngày này, bà con dân bản mỗi người một việc, chuẩn bị mâm cỗ, hương lễ. Khi mọi thứ xong xuôi, tất cả bà con tập trung về đây, chờ thầy cúng làm lễ: “Hỡi bà con dân bản, con gái, con trai hãy về đây cùng ta tham dự Tết Lấp Lỗ.”

Khi cả làng vào đông đủ, thầy cúng lấy hương từ một thanh niên đã châm trước đó, rồi trịnh trọng bước ra trước mâm cỗ và khấn: “Thưa các loại ma rừng, các vị thần linh và các vị đã khuất! Hôm nay ngày mùng 7 tháng 7, bản ta tổ chức Tết Lấp Lỗ chẳng có gì nhiều. Chỉ có gạo, có xôi, có thịt lợn, thịt gà, trầu cau cùng một ít hương hoa. Ta thay mặt bà con mời các vị về đây cùng ăn, cùng uống, đừng làm cái xui, cái xẻo để phù hộ độ trì cho dân bản được mạnh khỏe, không đau ốm, làm ăn may mắn để có cuộc sống no ấm, hạnh phúc”.

Sau lời cúng, thầy cúng bốc một ít gạo trong chiếc bát đặt ở trên mâm cỗ, tung ra bốn phía để mời con ma rừng, các thần linh và những người đã khuất về hưởng.

Ném gạo xong, thầy cúng bắt đầu xin quẻ và cảm ơn các vị thần linh đã về chứng giám lòng thành của con cháu, cùng con cháu hưởng lộc.

Sau khi cúng xong, mâm lễ được để nguyên khoảng nửa tiếng để cháy hết tuần nhang, rồi thầy cúng mới quay lại vái lạy, tạ ơn các vị thần. Một thanh niên khỏe mạnh được cử ra bê mâm cúng về nhà ông thầy cúng, rồi cả mọi người cùng nhau hưởng lộc. Lúc này tiếng nhạc lại vang lên, các chàng trai, cô gái Chứt  ca hát vui chơi hết ngày.

  Có thể nói, Tết Lấp Lỗ là Tết quan trọng nhất của người Chứt cùng với Tết Chăm Cha Bởi (tức là mừng cơm mới). Tết Lấp Lỗ mang ý nghĩa "cắm lỗ, gieo hạt". Ông Nguyễn Tiến Bảo, ở bản Rào Tre, cho biết: “Lễ hội Tết Lấp Lỗ tức là khi  bà con làm xong mùa màng gieo trỉa, lấp lố xong thì tổ chức lễ hội này ăn mừng báo với thần linh, báo với những người đã khuất là chúng tôi đã làm xong mùa màng, xin thần linh phù hộ độ trì cho mùa màng tươi tốt, cây trái trổ sinh mùa màng được nhiều cho mọi người có sức khỏe khỏi ốm, khỏi đau may mắn, no ấm”.

Tết Lấp Lỗ của người Chứt báo hiệu đã hoàn thành việc gieo hạt trên nương rẫy để đồng bào tổ chức ăn mừng, làm lễ cảm tạ trời đất; đồng thời  cầu cho mưa thuận gió hòa để mùa vụ tiếp được bội thu.

Chính vì vậy, trước khi tổ chức, các gia đình trong làng phải đóng góp (việc đóng góp tùy theo nhà có thì nhiều, nhà không có cũng chẳng sao, miễn là tham gia vào các công việc chung). Và những lễ vật để cúng không thể thiếu là gạo, xôi, thịt, trầu cau, hương hoa. Theo ông Nguyễn Tiến Bảo thì trong quá trình cúng có một điều bắt buộc là phải có 3 người: “Khi cúng tết lấp ló để xin mùa màng có một người phụ trách. Cúng cho người đã chết thì người khác phụ trách và cúng cho việc đi rừng, đi săn bắt hái lượm lại là người khác gọi là có 3 ông trưởng của 3 lĩnh vực đó. Mỗi người cúng một lĩnh vực, người này không được xen vào của người kia. Bài cúng của lễ hội dân tộc Chứt rất là đơn giản. Ngoài đêm ca nhạc nhảy múa rồi thì sáng dậy người ta bày mâm cỗ ở bìa rừng, thầy cúng ném gạo đọc mấy câu mời con ma rừng và những người đã khuất về ăn tết lấp ló tức là khi bà con đã làm xong mùa màng. Cúng báo với con ma rừng, báo với thần linh và người đã khuất là chúng tôi đã làm xong mùa màng”.

Người Chứt là một dân tộc có số dân ít nhất trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Và Rào Tre là bản duy nhất của tỉnh Hà Tĩnh có người Chứt sinh sống. Sau một thời gian định canh định cư, được Ðảng và Nhà nước quan tâm, mà trực tiếp là chính quyền Hà Tĩnh và cán bộ, chiến sĩ Bộ đội Biên phòng, cuộc sống của đồng bào đã có nhiều thay đổi, bản sắc văn hóa  dần được khôi phục và bảo tồn./.