K’nặ 6 c’xêê nâu, t’cooh Bhling Diên đh’rưah lâng đhanuôr vel Đhung, chr’val Ch’Ơm, chr’hoong Tây Giag, tỉnh Quảng Nam trơ vâng lâng bh’rợ bhrợ têng Gươl đhị zr’lụ ặt t’mêê. T’cooh Diên đoọng năl, Gươl nắc đhr’nong đong za zưm âng vel, nắc đhị ặt họp, bhrợ têng bhiệc bhan lâng xay rau xa nay chr’năp bhlầng. Nâu đoo  nắc cung đhị bhrợ têng zập bhiệc bhan ga mắc k’tứi, t’pâh t’mooi âng vel. Tu cơnh đếêc, bele vel Đhung choh Gươl, zập đoo pr’loọng cung vêy 1 căh cợ 2 cha nắc ting pâh bhrợ têng. Đhị zr’lụ ặt t’mêê, k’tiếc liêm tih nắc lêy bhrợ Gươl ga mắc, n’juôi 12m, bhưah 6m đoọng bhrợ têng hội họp bơơn chr’năp lâh. Zập t’ngay vêy 24-25 đha đhâm ting pâh bhrợ têng Gươl. Cr’chăl bhrợ têng xang Gươl zăng đanh cơnh lâng lalăm a hay, tu c’rêê, a xậ jooh, plăng k’đhap đoọng bơơn. Đọong vêy Gươl liêm cơnh ty đanh a hay, đhanuôr vel Đhung nắc câl tợơ lơơng chô, bil bấc zên bạc. T’cooh Bhling Diên đoọng năl, zên bạc câl pr’đươi đoọng bhrợ Gươl ơy vêy chr’hoong zup zooi lâng đợ zên 300 ức đồng. Đhanuôr nắc chroi k’rong c’rơ g’lếêh, pa zay bhrợ têng xang Gươl nâu coh c’xêê 8 tước đâu: “Tợơ a hay, zập vel Cơ Tu cung zên vêy Gươl. Nắc rau chr’năp liêm âng ma nuyh Cơ Tu. Ơy lâh u bil tợơ a hay ha dợ nâu kêi vêy chr’hoong pa dưr cớ, bhrợ têng Gươl t’mêê, hâng hơnh bhlầng. Tu zập đoo  bh’rợ ga mắc k’tứi zêng ta bhrợ têng đhị Gươl. Ha dợ pr’đươi đoọng bhrợ Gươl nắc pr’hắt bhlầng, cơnh plăng, jooh, zập rau a xậ hi la choom bhrợ chr’tốp zêng pr’hắt tu k’roọc t’rí cha lứch.”

Lâng c’lâng bh’rợ nhà nước lâng đhanuôr bhrợ têng đh’rưah, chr’hoong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam ơy pa ghit, pa zưm zập tợơ zên bạc đoọng zup zooi đhanuôr pa liêm pa mâng Gươl. Ghit nắc, zập vel bơơn chr’hoong zup zooi zên bhrợ têng tợơ 50-300 ức đồng đoọng câl pr’đươi bhrợ têng, đhanuôr chroi k’rong c’rơ g’lếêh bhrợ têng. Coh đếêc, t’cooh bhươl, apêê k’cooch nắc ma nuyh  bha lầng coh bh’rợ bhrợ têng Gươl. T’cooh Bhling Mia, Chủ tịch UBND chr’hoong Tây Giang đoọng năl, tước nâu kêi, chr’hoong ơy k’rong bhrợ pa dưr 58 bệê Gươl đhị 63 vel bhươl âng 10 chr’val. Chr’hoong Tây Giang cung ơy pa dưr k’bhuh 10 bệê Gươl ty đanh pa căh đoọng đhnauôr Cơ Tu đhị 10 chr’val coh muy  bôl da ding. Ting cơnh t’cooh Bhling Mia, nâu đoo nắc vaih đhị tước, t’pâh bấc t’mooi du lịch tước l’lêy: “Xọoc đâu, chr’hoong Tây Giang ơy pa dưr muy k’bhuh văn hoá vel đhị Trung tâm chr’hoong. Chr’hoong Tây Giang xoọc pa zay bhrợ pa dưr lâng bhrợ têng đhị pazêng apêê vel zêng vêy Gươl. Tu nâu đoo nắc đhị ặt pa zưm, bhrợ têng bhiệc bhan âng đhanuôr Cơ Tu, tu cơnh đếêc căh choom căh vêy. Đọong bhrợ rau đâu, chr’hoong nắc k’rong pazêng c’rơ âng apêê ban, ngành, hội, đoàn thể, pa bhlầng nắc c’rơ âng apêê t’cooh bhươl, trưởng cr’noon ting pâh đh’rưah lâng Đảng bộ, chính quuyền apêê cấp đh’rưah xay moon, t’pâh đhanuôr, k’bhuh xoọng ting pâh bhrợ têng Gươl.”

Ha dợ đhị 2 chr’hoong Nam Giang lâng Đông Giang, bh’rợ zư lêy Gươl cung bơơn bh’nơơn dal. T’cooh Trần Dư, Trưởng phòng Văn hoá Thông tin chr’hoong Nam Giang đoọng năl, tợơ lâh cr’chăl Gươl ta bhrợ lâng bê tông, chr’hoong ơy pa zay bhrợ pa dưr đong ty đanh. Tước nâu kêi, prang chr’hoong ơy vêy 52 Gươl/Moong bơơn ta bhrợ têng đhị 50 vel âng 12 chr’val, thị trấn: “Pazêng apêê vel ơy choh bhrợ Gươl/Moong. Vêy bấc vel tước 2 bệê Gươl. Ha dợ cơnh lâng thị trấn Thạnh Mỹ dzợ lưm  bấc k’đhap k’ra, tu cr’noọ bh’rợ  vel bhươl căh dzợ vêy, đhanuôr ặt ma mông truih c’lâng bhlầng Hồ Chí Minh, cr’noọ pr’chăp âng apêê căh dzợ cơnh ty đanh a  hay. Tu cơnh đếêc, bh’rợ zư lêy lưm  bấc k’đhap k’ra. Ha dợ  bh’rợ bhrợ têng Gươl ta bhrợ cơnh lalay, a zi nắc ơy đâh loon pa liêm pa crêê. Pazêng apêê Gươl coh vel đong zêng liêm crêê cơnh chr’năp ty đanh a hay.”

Ting cơnh dáp lêy, tước nâu kêi, đhị 3 chr’hoong Nam Giang, Tây Giang lâng Đông Giang, tỉnh Quảng Nam, ơy pa dưr lâng zư lêy k’nặ 170 Gươl/Moong đhị apêê vel bhươl. M’jưah lâng đếêc bhiệc bhrợ pa dưr Gươl, apêê vel đong da ding ca coong tỉnh Quảng Nam cung pa zay chếêc lêy apêê bh’ươr ba booch, prá pr’ma bhrợ bh’nooch, pa dưr apêê vel bh’rợ tr’nêng taanh a din, t’naanh lơơng… Tợơ đếêc, chroi k’rong bh’rợ zư lêy lâng pa dưr apêê chr’năp văn hoá âng đhanuôr Cơ Tu./.

Miền núi Quảng Nam: khôi phục và bảo tồn Gươl truyền thống

                                         (Nhóm PV miền Trung)

Gươl được ví như “trái tim” của bản làng Cơ Tu - một cộng đồng dân tộc thiểu số sinh sống lâu đời ở phía Tây của tỉnh Quảng Nam. Khoảng từ những năm 1990 đến năm 2010, những ngôi nhà Gươl truyền thống mái tranh, vách gỗ gần như “biến mất”, thay vào đó là nhà Gươl bê tông, cốt thép, mái lợp tôn. Trước thực trạng này, nhiều địa phương miền núi Quảng Nam đã nỗ lực khôi phục, bảo tồn, xây dựng lại những nhà Gươl truyền thống ở nhiều bản làng Cơ Tu.

Gần 6 tháng nay, già Bhling Diên cùng dân làng D’hung, xã Ch’ơm, huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam tất bật với công việc dựng Gươl tại khu tái định cư mới. Già Diên cho biết, Gươl là ngôi nhà chung của làng, nơi Hội đồng già làng họp bàn và quyết định những công việc quan trọng. Đây  cũng là nơi tổ chức các lễ hội lớn nhỏ, đón tiếp khách chung của làng. Vì thế, khi làng D’hung dựng Gươl, hộ nào cũng có 1 hoặc 2 người tham gia. Tại Khu tái định cư mới, mặt bằng phẳng đẹp, nên làng làm nhà Gươl to, dài 12m, rộng 6m để tổ chức hội họp được trang trọng. Mỗi ngày có 24-25 thanh niên tham gia công việc làm Gươl. Thời gian hoàn thành Gươl khá lâu so với trước đây, bởi vật liệu như mây, lá cọ, tranh rất khó kiếm. Để có ngôi nhà Gươl đúng “chuẩn”, dân làng D’hung phải mua vật liệu từ nơi khác về, tốn khá nhiều tiền. Già Bhling Diên hào hứng cho biết, kinh phí mua vật liệu làm Gươl đã có huyện hỗ trợ 300 triệu đồng. Bà con chỉ góp công, góp sức, cố gắng hoàn thành Gươl trong tháng 8 tới đây: “Xưa nay, bất cứ làng của người Cơ Tu nào cũng đều phải có Gươl. Nó chính là một phần truyền thống của người Cơ Tu. Trước cũng đã bị mai một, nay được huyện hỗ trợ dựng lại Gươl mừng lắm. Bởi bất cứ công việc lớn nhỏ nào cũng đều giải quyết tại Gươl. Nhưng hiện vật liệu làm Gươl hiếm lắm, như tranh, cọ, các loại lá có thể làm mái nhà đều khan hiếm vì trâu bò ăn hết.”

Với phương châm nhà nước và nhân dân cùng làm, huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam đã chủ động, lồng ghép nhiều nguồn kinh phí để hỗ trợ người dân sửa chữa, xây dựng Gươl. Cụ thể, mỗi làng được huyện hỗ trợ từ 50 đến 300 triệu đồng để mua vật liệu, nhân dân đóng góp công lao động. Trong đó, già làng, nghệ nhân điêu khắc, tạc tượng đóng vai trò chủ đạo trong xây dựng Gươl. Ông Bhling Mia, Chủ tịch UBND huyện Tây Giang cho hay, đến nay, huyện đã đầu tư xây dựng 58 nhà Gươl ở 63 thôn của 10 xã. Huyện Tây Giang cũng đã phục dựng quần thể 10 ngôi nhà Gươl truyền thống đại diện cho người Cơ Tu ở 10 xã trên một quả đồi. Theo ông Bhling Mia, nơi đây trở thành điểm đến, thu hút nhiều khách du lịch tới tham quan:“Hiện nay, huyện Tây Giang đã phục dựng được một quần thể văn hóa làng ngay tại Trung tâm huyện. Huyện Tây Giang đang phấn đấu khôi phục và xây dựng ở tất cả các thôn đều có Gươl. Bởi đây là nơi sinh hoạt cộng đồng của người dân tộc Cơ Tu không thể thiếu. Để làm được điều này, huyện phải huy động tổng lực các ban, ngành, hội, đoàn thể, đặc biệt là vai trò của các già làng, trưởng bản tham gia cùng với Đảng bộ , chính quyền các cấp cùng tuyên truyền, vận động bà con, tộc họ tham gia xây dựng Gươl.

Còn tại 2 huyện Nam Giang và Đông Giang, công tác bảo tồn Gươl  cũng đạt kết quả tích cực. Ông Trần Dư, Trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Nam Giang cho biết, sau thời gian nhà Gươl bị bê tông hóa, huyện đã nỗ lực phục dựng ngôi nhà Gươl truyền thống. Đến nay, toàn huyện đã có 52 Gươl/Moong được xây dựng tại 50 thôn của 12 xã, thị trấn: “Hầu hết ở các thôn đều đã xây dựng được Gươl/Moong. Có nhiều thôn có tới 2 Gươl luôn. Nhưng riêng vùng thị trấn Thạnh Mỹ còn nhiều khó khăn, bởi vì mô hình làng không còn, người dân sống rải dọc theo đường Hồ Chí Minh hết, tư tưởng cũng khác hơn xưa. Chính vì thế, công tác bảo tồn gặp rất nhiều khó khăn. Còn việc xây dựng Gươl bị biến thể, chúng tôi đã kịp thời điều chỉnh. Hầu hết các Gươl trên địa bàn đều đúng với giá trị truyền thống xưa.” 

Theo thống kê, đến nay, tại 3 huyện Nam Giang, Tây Giang và Đông Giang, tỉnh Quảng Nam, đã khôi phục và bảo tồn gần 170 Gươl/Moong tại các thôn bản. Cùng với việc phục dựng Gươl, các địa phương miền núi tỉnh Quảng Nam cũng đang sưu tầm các làn điệu dân ca, hát lý nói lý, khôi phục các làng nghề dệt thổ cẩm, đan lát… Qua đó, góp phần gìn giữ và bảo tồn các giá trị văn hóa của đồng bào Cơ Tu./.