Vel gốm Bàu Trúc ặt đhị toor c’lâng pút 1A, ang thị trấn Phước Dân, chr’hoong Ninh Phước, ch’ngai đhị thành phố Phan Rang- tỉnh Ninh Thuận cắh tước 10km. Bàu Trúc nắc vel gốm ty bhlâng Đông Nam Á, tr’haanh lâng bh’nơơn gốm bhrợ lâng têy lâng bh’rợ bóh gốm la lay, gốm Bàu trúc bơơn haanh déh cơnh muy bh’nơơn “ Ngăn tr’pang têy acoon ma nứih” bhlâng cơnh lâng cr’đơơng liêm la lay âng văn hóa Chăm cắh choom tr’lục lâng gốm cóh lơơng.

Gốm Bàu Trúc đoọng ha pêê bơơn năl ooy muy râu mốp máp, mốp máp pa tơợ x’rắ, cóh pr’hoọm óih n’jăng bóh bơr pêê đhị dzợ cắh liêm. N’đhơ cơnh đêếc nắc râu mốp máp cóh nguôi n’nắc nắc k’độ đớc cóh cr’loọng nắc râu liêm pr’hay la lơớp, bhrợ ha ngai âi lấh chắp kiêng gốm Bàu Trúc nắc ặt chắp kiêng hơớ.

Acoon vel k’tứi nâu câi đơơng âng pr’dưr pr’dzoọng âng muy zr’lụ vel bhươl âi bơơn đô thị hóa. C’lâng bê tông tíh liêm. Đợ đhr’nong đong gạch k’tứi, xút bhrợ t’viêng, đhị p’loọng moọt nắc m’bur xương rồng xoọc váih pô bhrông bhrang. Vel Bàu trúc vêy 400 pr’loọng đong, bấc nắc đha nuôr Chăm. Vêy tước 80% đợ pr’loọng đong cóh đâu bhrợ bh’rợ gốm. Bàu Trúc bêl ahay vêy đh’nơcsh nắc Paley HamuTrok, choom năl nắc “Zr’lụ clung đệ”. Hâu tu vêy đh’nớc n’nâu nắc đoo tu vel ặt cóh x’ría píc acoon k’ruung Quao. Cóh Ninh Thuận vêy pa bhlâng bấc vel âng đha nuôr acoon cóh Chăm, n’đhơ cơnh đêếc râu chríh nắc muy vêy k’tiếc cóh Bàu Trúc, n’đắh toor k’ruung Quai nắc choom bhrợ đợ bh’nơơn gốm tr’haanh tơợ ahay ch’ngai đăn.

Ma nứih Chăm bêl ahây ting n’đắh ca căn, p’niên pr’ang n’niên nắc pay tô ca căn, 12-13 c’moo, ca coon n’đil cóh đong ăncs tơợp pa choom bhrợ bh’rợ gốm tơợ ca căn, tước bêl pay k’díc, váih ca coon nắc choom k’đhơợng lêy liêm lứch bh’rợ âng pr’loọng đong. Apêê đoo choom năl lâng bơơn bhrợ đợ pr’đươi đoọng ha pr’loọng đong cơnh zợ, âm, gọ…

Ặt tơợ lang n’nâu tước lang n’tốh, kỹ thuật bhrợ gốm thô sơ lâng bhrợ lâng têy tu cơnh đêếc nắc choom dưr váih. “ K’bhroọt lâng têy, p’đhiêr lâng prang a chắc”, nắc đoo cơnh moon chr’lêê âng ma nứih Bàu Trúc xay moon ooy bh’rợ âng đay. Gốm Bàu Trúc cắh đươi pa pan p’đhiêr, xăl tu pa đhiêr, ma nứih bhrợ n’jứah lướt ta toọn n’jứah k’bhroọt đoọng mai bhrợ bh’nơơn. Nghệ nhân Đàng Thị Lực đoọng năl, đoọng choom bhrợ muy bh’nơơn, bh’rợ tr’nơợp nắc pay k’tiếc đêệp rang tơợ k’ruung Quao chô p’tặ dâng 2-3 t’ngay, bêl k’noọ pay đơơng k’tiếc ch’prunh nắc chong cóh đác muy hr’dum, xang nắc hr’lúc lâng chuốh pay tơợ k’ruung Lu ting mơ 1-1. Bêl ch’prunh k’tiếc liêm xa xil mr’cơnh, têệt l’boọt nắc bêl choom ặ mai bhrợ bh’nơơn. Xang bêl bh’nơơn liêm xang nắc p’tặ cớ đoọng u cạch mặt, xang n’nắc đươi t’clắh lát cram k’tuốih bhrợ pa t’lir, xang n’nắc đơơng p’tặ pa goóh, xang n’nắc dợ đơơng bóh. Bêl bóh nắc choom lêy đhr’năng p’răng boo, chơớih pay đợ t’ngay p’răng xơớt.

Đhr’nong đong nghệ nhân Đàng Thị Phan ặt cóh m’pâng đhị r’rộ r’ăm bhlâng âng vel gốm. Đhăm k’tiếc đong a va cắh bhứah, n’đhang liêm ma mách lâng râu chr’nắp nắc c’la đong âi năl cơnh ra gắh đớc liêm ta níh đoọng n’jứah vêu đhị đoọng ha t’mooi tước moọng lêy đợ bh’nơơn, n’jứah vêy đhị đoọng p’tặ gốm, nắc công đhiệp đoọng đhị ra đhơơn đớc apêê pan pan tr’nợt ha t’mooi pa dhêy dzung, ộm đác pa prá đh’rứah lâng c’la đong… Apêê bh’nơơn âng pr’loọng đong ava bhrợ nắc zấp tơợ gộ, gọ gô, dăng đớc đác pa tước tọ pô, dzung đèn tượng pân đil Apsara, pr’đhang tháp Chăm, cắh cậ n’đhơ nắc pr’đươi a chăm cóh đong xang. 66 c’moo, móh mặt ava Phan n’đhơ vêy cơnh a âu tu tặ p’răng râm boo, tu đợ c’léh x’xêu, n’đhơ cơnh đêếc tợt lâng a va, xơợng râu ava tr’trúih lâng pa bhlâng nắc cr’chăng liêm, nắc roóp bêl dzợ pơ’niên ahay, ava nắc ma nứih liêm a bhlâng.

Acu t’moóh ava, hâu tu Bàu Trúc cắh đươi pa pan đhiêr, a va c’chăng lâng trúih, ava âi bấc chu k’đươi lướt tước Bảo tàng Dân tộc học cóh Hà Nội bhrợ pa cắh bh’rợ gốm, xang n’nắc dzợ lướt tước Nhật, cóh muy bh’rợ xa nay xay trúih văn hóa Việt Nam. Lêy đợ vel gốm n’lơơng cơnh Bát Tràng, Phù Lãng apêê đoo đươi pa pan p’đhiêr, ava công âi bhrợ lêy, tu pa chắp, ha dnag đươi pa pan đhiêr, nắc bh’nơơn vêy bấc bơơn bhrợ. Cóh prang m’pâng c’xêê, zấp t’ngay ava công p’zay pa choom cơnh mai bhrợ gốm tơợ pa pan đhiêr. N’đhơ cơnh đêếc âi bh’nơơn bhrợ xang nắc k’tiếc boọ clấp ooy pa pan đhiêr, cắh choom k’loóc lơi, cắh cậ cắh choom bhrợ t’váih pr’đhang bh’nơơn. Lướt tước Nhật, ava công âi bhrợ lêy lâng k’tiếc k’ruung Quao cóh pa pan đhiêr âng Nhật, n’đhơ cơnh đêếc nắc cắh choom. Xang n’nắc ava năl ặ, k’tiếc k’ruung Quao cắh kiêng pa pan đhiêr. Nắc đoo râu bhrợ ha pân đil Chăm tơợ ahay p’zay zư ha âu đơcs râu liêm la lay âng bh’rợ gốm. Nắc râu đoo bhrợ ha ma nứih bhrợ bh’rợ cắh choom ta pun xó ting bấc bh’nơơn. Lâng bh’dzang dzung  tu cơnh đêếc ặt p’zay bhrợ p’đhiêr.

Xoọc pa prá lâng zi nắc vêy bơr ngai t’mooi tước la lêy. Ava zước pa đhêy, lâng đơớh bh’dzang tước pay k’tiếc, n’jứah ch’prunh n’jứah xay moon lâng t’mooi đợ bh’rợ bhrợ gốm chr’nắp. Đhị dzung pa pan dal dâng 80cm, đhị tr’pang têy z’hai t’bách dhd’rứah lâng đợ đhiêr pa’đhiêr pa rạch pa lướt âng tr’pang dzung, muy bêệ tọ gốm k’tứi bơơn ava bhrợ têng đơơhs, đhị râu c’jệ lêy âng t’mooi. T’mooi tơợ ch’ngai tước t’moóh: Hâu tu ặt ch’ngập lướt pa rạch cơnh đêếc, doó u vir móh mặt ha ngắh”. ava moon: “Bêl t’mêê pa choom bhrợ, đhiêr muy bơr đhiêr nắc kiêng c’lâm, n’đhơ cơnh đêếc nâu câi nắc u loóih ặ”. Xang n’nắc a va c’chăng đha nui: "Cắh pa lướt pa rạch nắc cắh vêy gốm Chăm” lâng xay moon p’xoọng" pa lướt pa rạch, cr’liêng mặt nắc choom bơơn lêy ghít lấh mơ”.

Pa prá đh’rứah lâng ava, acu âi năl hâu tu gốm Bàu Trúc nắc choom brhợ ha bấc ngai chắp kiêng mơ đêếc. Nắc đoo buôn năl, tu lấh râu liêm la lay, bấc bh’nơơn bơơn bhrợ cắh đa đoo mr’cơnh n’đoo, tu râu đêếc k’độ pa zêng loom luônh dhdị bh’rợ k’bhroọt têy âng ma nứih bhrợ t’váih n’nắc./.

LÀNG GỐM CHẮM BÀU TRÚC

Làng gốm Bàu Trúc nằm ven quốc lộ 1A, thuộc thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước cách thành phố Phan Rang, tỉnh Ninh Thuận chưa đầy 10km. Bàu Trúc là làng gốm cổ nhất Đông Nam Á, nổi tiếng với sản phẩm gốm thủ công và kỹ thuật nung gốm độc đáo, gốm Bàu Trúc được ngợi ca như một sản phẩm “ấm bàn tay con người” nhất với đặc trưng riêng mang đậm nét văn hóa Chăm không lẫn với gốm nơi khác…

Gốm Bàu Trúc cho người ta cảm nhận về một sự thô kệch, thô kệch trong từng hoạ tiết, trong màu lửa rơm nung đôi chỗ không đều. Nhưng chính cái thô kệch bề ngoài kia ẩn chứa bên trong là nét duyên thầm, khiến ai đó đã trót phải lòng gốm Bàu Trúc thì cứ yêu mãi…

Ngôi làng nhỏ giờ mang dáng dấp của một vùng nông thôn đã được đô thị hóa. Đường bê tông thẳng tắp. Những ngôi nhà gạch nhỏ, quét ve xanh, trước cửa là bụi xương rồng gai nở hoa đỏ chói. Làng Bàu Trúc có 400 hộ gia đình, đa phần là đồng bào dân tộc Chăm. Có đến 80% các hộ dân ở nơi đây có nghề làm gốm. Bàu Trúc xưa có tên là Paley HamuTrok, có nghĩa là “vùng trũng”. Sở dĩ có tên gọi này do làng nằm cuối triền con sông Quao. Ở Ninh Thuận có rất nhiều ngôi làng của đồng bào dân tộc Chăm, nhưng lạ cái chỉ có đất ở Bàu Trúc, phía triền sông Quao là làm được nên những sản phẩm gốm nức tiếng gần xa.

Người Chăm xưa theo mẫu hệ, trẻ con sinh ra lấy họ mẹ, 12-13 tuổi, con gái trong nhà bắt đầu học nghề gốm từ mẹ, đến khi đi lấy chồng, sinh con thì phải quán xuyến hết thảy việc gia đình. Họ phải biết và làm được những đồ dùng cho gia đình như chum vại, ấm, niêu…

Cứ đời nọ nối tiếp đời kia, kỹ thuật làm gốm thô sơ và thủ công vì thế mà tồn tại. “Vuốt bằng tay, xoay bằng mông” đó là cách gọi hài hước mà người Bàu Trúc mô tả về nghề của mình. Gốm Bàu Trúc không dùng bàn xoay, thay vì xoay, người làm vừa đi giật lùi vừa vuốt để định hình sản phẩm. Nghệ nhân Đàng Thị Lực cho biết, để làm được một sản phẩm, công đoạn đầu tiên là lấy đất sét từ sông Quao về, phơi đất độ 2-3 ngày, trước khi mang đất ra nhào phải ngâm nước độ một đêm rồi nhồi với cát lấy từ sông Lu theo tỷ lệ 1-1. Khi đất nhào đã đủ độ mịn, độ dẻo mới là lúc tạo hình sản phẩm. Sau khi sản phẩm hoàn thành lại tiếp tục được phơi cho se mặt, rồi dùng vòng tre cạo, chà bóng rồi mới lại phơi khô trước khi mang đi nung. Khi nung phải xem thời tiết, chọn những ngày nắng ráo. 

Ngôi nhà nghệ nhân Đàng Thị Phan nằm giữa nơi sầm uất nhất của làng gốm. Diện tích nhà bà không rộng, nhưng xinh xắn và cái chính chủ nhân đã biết cách sắp đặt gọn gàng để vừa có không gian cho du khách chiêm ngưỡng các sản phẩm, vừa có nơi để phơi gốm, lại cũng đủ chỗ kê dăm bộ bàn ghế cho du khách nghỉ chân, uống chén nước trò chuyện cùng chủ nhà… Các sản phẩm do gia đình bà làm ra đủ từ nồi gốm, ang đựng nước cho đến lọ hoa, chân đèn tượng vũ nữ Apsara, mô hình tháp Chăm, hay thậm chí là vật liệu trang trí kiến trúc. 66 tuổi, gương mặt bà Phan dù có sạm đi vì nắng gió, vì những nét nhăn xếp với nhau theo hình rẻ quạt phía cuối đuôi mắt, nhưng ngồi đối diện với bà, nghe cái cách bà kể chuyện và đặc biệt là nụ cười rạng rỡ, hẳn thời thiếu nữ bà phải là người có nhan sắc mặn mòi. 

Tôi hỏi bà, sao Bàu Trúc kiên quyết không dùng bàn xoay, bà cười và kể, bà đã nhiều lần được mời ra Bảo tàng Dân tộc học ngoài Hà Nội trình diễn nghề gốm, rồi còn sang cả Nhật, trong một chương trình giới thiệu văn hóa Việt Nam. Thấy những làng gốm khác như Bát Tràng, Phù Lãng người ta dùng bàn xoay, bà cũng thử, vì nghĩ, nếu dùng bàn xoay, thì năng suất tăng lên gấp đôi, gấp ba. Trong suốt nửa tháng, ngày nào bà cũng mày mò học cách nặn gốm từ bàn xoay. Nhưng cứ hoàn thành sản phẩm thì đất dính chặt vào bàn xoay, không gỡ ra được, hoặc là không dựng được thành hình. Qua Nhật, bà cũng thử nặn đất sông Quao trên bàn xoay của Nhật, nhưng không thành. Rồi bà nhận ra rằng, đất sông Quao không ưng bàn xoay. Nó chính là bí quyết khiến phụ nữ Chăm bao đời nghiêm cẩn, giữ gìn nét độc đáo của nghề gốm. Nó cũng khiến cho những người làm nghề không thể chạy theo số lượng. Và bước chân vì thế cứ phải miệt mài xoay. 

Đang trò chuyện với tôi thì có vài người khách tới tham quan. Bà cáo lỗi, rồi nhanh nhẹn bước ra lấy đất, vừa nhào vừa giới thiệu tới khách những công đoạn làm gốm cơ bản. Trên chân đế cao chừng 80cm, qua bàn tay tài tình cùng những vòng xoay ngược chiều kim đồng hồ của đôi chân, một chiếc bình gốm nhỏ được bà hoàn thành trong phút chốc, trước sự ngỡ ngàng của du khách. Khách phương xa ngạc nhiên hỏi: “Sao cứ phải khom lưng giật lùi thế này, có chóng mặt không dì ơi?”. Bà bảo: “Lúc mới học nghề, quay vài vòng đã muốn ngã, nhưng giờ thì quen”. Rồi bà cười hiền hậu: “Không giật lùi không phải gốm Chăm” và giải thích thêm “Đi giật lùi, con mắt quan sát bao quát hơn”. 

Trò chuyện cùng bà, tôi đã tự trả lời được câu hỏi vì sao gốm Bàu Trúc lại khiến nhiều người mê mẩn đến thế. Đơn giản là bởi, ngoài cái sự độc đáo, trăm sản phẩm làm ra không cái nào giống cái nào bởi đó còn chứa đựng cả ân tình qua cái vuốt tay của người làm ra nó./.