T’nơơm chè Ra Zéh dưr váih bấc đhị cóh k’coong ch’ngai, hân đhơ cơnh đêếc, ooy chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam, râu zanươu nâu nắc vêy cơnh đha’hưm yêm lalay lâng bấc pr’đươi zư padứah cr’ay, pachô c’rơ. Ooy t’ruíh Manứih padứah đh’réh cr’ay cóh bhươl cr’noọ bêl đâu, azi nắc xay moon lâng đhanuôr, pr’zợc ooy t’nơơm chè Ra Zéh lâng pr’đươi zư padứah cr’ay tơợ t’nơơm chặt váih cóh crâng nâu âng manứih Cơtu.

     Chè Ra Zéh dưr váih bấc cóh k’coong ch’ngai chr’val Tư, chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam tơợ đenh ahay. Hân đhơ cơnh đêếc, mưy manứih cóh vel đông Cơtu zr’lụ đâu vêy năl cơnh pr’đươi pr’dứah tơợ râu chè Ra Zéh nâu. Zâp bêl chô đắh k’coong, đhanuôr cóh đâu cung gui đơơng chô bấc pa’nọ chè Ra Zéh pa’pậ đoọng zêệ âm cóh đông. K’ay luônh, k’ay p’lung p’lêy, cắh choom bếch, pân’đil t’mêê n’niên k’coon… âm chè Ra Zéh nâu liêm choom bhlâng. Pân’đil lêy móh mặt liêm xa’xil nắc tu âm bấc chè Ra Zéh nâu, apêê lêy nắc cơnh mưy râu pr’âm buôn âm zâp t’ngay.

      Bêl xay moon ooy t’nơơm chè Ra Zéh cắh vêy ngai cung năl, hân đhơ cơnh đêếc, bêl vêy ngai viêm loét cóh p’lung p’lêy cắh cậ zâp cr’ay crêê tước ooy p’lung p’lêy nắc năl gít ooy râu t’nơơm zanươu nâu. Vêy bấc apêê k’noọ lêy, cắh năl âm râu chè Ra Zéh nâu vêy liêm choom râu rị cắh? chè Ra Zéh nâu bơơn đươi dua bấc ooy bh’lêê bh’la lâng apêê đông khoa học lêy cha’mêết lấh 20 c’moo hanua, nắc apêê năl cơnh pr’đươi pr’dua âng t’nơơm zanươu nam nâu:

Tr’nơợp nắc êệ đhọ liêm buôn: đhanuôr buôn lướt moót cóh crâng chấc pay t’nơơm chè dây đơơng chô âm cha yêm lấh mơ, bhrợ ha hêê êệ đhọ liêm buôn lấh lâng doọ pa’zrúah.

      Bhrợ đoọng liêm buôn bệch pị: bh’lêê bh’la ahay buôn chấc đươi dua râu t’nơơm hi’la âng đay, nắc bhơi k’tang chấc chặt váih buôn vêy choom đươi dua zư padứah cr’ay, cắh cậ padưr pachô c’rơ đoọng ha đay. Bêl cắh choom bệch pị apêê buôn pay t’nơơm chè Ra Zéh đơơng chô âm, cắh cậ bêl ga’lêếh zâp ngai buôn pay chè dây âm đoọng tưn taách lấh mơ, bệch yêm lấh mơ.

     Chè Ra Zéh zư padứah cr’ay p’lung p’lêy: Cắh vêy năl bấc đắh khoa học, hân đhơ cơnh đêếc, lâng kinh nghiệm lâng ơy bool đươi dua bấc nắc đợ apêê cóh k’coong ch’ngai vêy t’nơơm chè Ra Zéh dưr chặt váih bấc lấh 10 c’moo hanua apêê đươi dua râu t’nơơm zanươu nâu cơnh mưy râu zanươu zư padứah k’ay p’lung p’lêy liêm choom. Lêy âm mơ 1-2 tuần nắc cr’ay nâu choom dứah liêm. Tu cơnh đâu, t’nơơm nâu nắc bơơn zư đớc ooy bấc lang manứih đoọng zư padứah cr’ay liêm buôn lấh mơ.

     Hadợ ting cơnh y học cổ truyền, t’nơơm trà dây nắc vêy đợ pr’đươi pr’dứah cơnh đâu:

    Bhrợ tưn taách cha’ngaách cóh a’chặc a’rang, ooy đông y t’nơơm chè Ra Zéh nâu bơơn t’moót đươi bhrợ zanươu âm t’mát tưn taách cóh loom. Liêm glặp đoọng ha đợ apêê buôn âm búah bia cắh cậ pứih loom bhrợ váih k’moọn cắh cậ cóh a’chặc a’rang ma váih nhiệt. âm chè Ra Zéh zâp t’ngay đoọng pachô paliêm đợ râu bhiệc nâu.

    T’bil viêm: chè Ra Zéh cóh đoo vêy váih chất bhrợ zư padứah bhrêy tắh, t’bil đhôn liêm choom, tu cơnh đâu, zâp râu zanươu đông y ơy t’moót ooy zanươu zư padứah cr’ay viêm k’ay cóh p’lung p’lêy. Bơơn ta lêy cơnh ngoọ râu zanươu têêm ngăn, doọ vêy váih bhrợ cr’ay râu lơơng.

    T’bil độc cóh a’chặc a’rang, bhrợ cha’ngaách liêm cóh loom: hadang cơnh lâng kinh nghiệm bh’lêê bh’la, lâng râu ơy lêy đươi zâp t’ngay zúp đoọng apêê tưn taách cóh a’chạc a’rang, đông y ơy xay moon, lêy cha’mêết liêm crêê đắh bhiệc chè dây zúp đoọng t’bil độc bhrợ tưn taách cóh loom. Bêl pứih loom nắc lêy âm chè Ra Zéh liêm choom bhlâng, t’bil lơi độc cóh loom.

    Zư padứah zâp râu cr’ay cơnh vị thống, k’moọn, nhũ ung, pa’pưn têy dzung… dzợ bấc râu pr’đươi padứah lơơng nắc t’nơơm trà Ra Zéh ơy bơơn t’moót ooy t’nooi zanươu zư padứah chr’nắp âng k’tiếc k’ruung, bơơn t’moót đươi ooy c’lâng bh’rợ padưr pa’xớc zanươu chr’nắp pr’hắt ooy c’lâng bh’rợ padưr pa’xớc ooy c’moo 2020-2030./.

CÔNG DỤNG CHỮA BỆNH TỪ CHÈ DÂY CỦA NGƯỜI CƠ TU

     Cây chè dây Ra Zéh mọc nhiều nơi ở vùng núi, nhưng riêng ở huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam, loại dược liệu này mang vị đặc trưng riêng với nhiều công dụng chữa bệnh, bồi bổ sức khỏe. Trong chuyên mục Thầy thuốc buôn làng hôm nay, chúng tôi xin giới thiệu cùng bà con và các bạn về cây chè dây cùng công dụng chữa bệnh từ loại cây rừng này của người Cơ tu.

     Chè dây Ra Zéh xuất hiện nhiều ở vùng núi xã Tư, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam từ rất lâu. Nhưng chỉ người bản địa Cơ Tu trong vùng mới biết được công hiệu của loại chè dây Ra Zéh này. Mỗi lần lên núi về, thế nào người dân nơi đây cũng phải gùi theo mấy bó chè dây Ra Zéh to bự để về cả nhà uống dần. Đau bụng, đau dạ dày, mất ngủ, phụ nữ mới sinh dậy… đều uống chè dây Ra Zéh. Phụ nữ trong vùng đỏ da thắm thịt là nhờ đều uống chè dây Ra Zéh như một loại nước dùng thường ngày.

     Khi nhắc đến cây chè dây không phải ai cũng biết nhưng khi ai đó bị viêm loét dạ dày tá tràng hay các bệnh liên quan đến dạ dày sẽ biết rất rõ về loại thảo dược này. Rất nhiều người còn nghi ngờ không biết uống chè dây có tốt không? Chè được sử dụng phổ biến trong dân gian và các nhà khoa học nghiên cứu hơn 20 năm qua, chính vì thế đừng nên bỏ qua công dụng của cây thuốc nam này:

    Trước hết chè dây giúp tiêu hoá tốt:  người dân thường đi vào rừng lấy cây trà dây về uống để ăn ngon hơn, giúp đường tiêu hoá hoạt động tốt hơn chống tiêu chảy hay khó tiêu hoá, một số người. 

   - An thần dễ ngủ: Dân gian quen với thói quen dùng cây nhà lá vườn, nên cây cỏ xung quanh thường được dùng thường xuyên có thể dùng để chữa bệnh hoặc tăng sức để kháng cho mình. Khi khó ngủ họ thường lấy cây trà dây về uống, hoặc mệt mỏi căng thẳng mọi người thường lấy trà dây sắc uống để tinh thần thoải mái hơn, ngủ ngon hơn. 

  - Trà dây trị bệnh đau dạ dày: Không có quá nhiều kiến thức khoa học nhưng bằng kinh nghiệm và sự từng trải qua nhiều thế hệ những người ở vùng cao có cây chè dây mọc nhiều hơn 10 năm qua họ đã sử dụng loại cây này như 1 thảo dược quý chữa đau dạ dày hiệu quả. Chỉ cần uống 1 đến 2 tuần là bệnh dạ dày của họ đã hết. Chính vì vậy nó được lưu truyền qua nhiều đời bí quyết chữa đau dạ dày đơn giản nhưng hiệu quả này.

    Còn theo y học cổ truyền chè dây có những công dụng sau:

     - Thanh nhiệt cơ thể Trong đông y cây chè dây được đưa vào bài thuốc làm thanh nhiệt cơ thể mát gan. Rất phù hợp cho những người thường xuyên rượu bia hay nóng gan làm mặt nổi mụn hoặc cơ thể bị nhiệt. Uống trà dây hàng ngày giải quyết tốt vấn đề này.

 - Tiêu viêm: chè dây chứa trong mình chất giúp làm lành vết thương, sẹo rất tốt vì thế khi các bài thuốc đông y đã đưa chúng vào bài thuốc chữa viêm loét dạ dày. Nó được xem là bài thuốc an toàn không lo tác dụng phụ.

   - Giải độc cơ thể, mát gan: Nếu như chỉ bằng kinh nghiệm dân gian, bằng trải nghiệm thực tế hàng ngày giúp họ thanh nhiệt cơ thể thì đông y đã phân tích, nghiên cứu và cho kết luận chính xác chè dây giúp giải độc cơ thể mát gan. Khi bị nóng gan uống chè dây có tác dụng rất tốt, bài trừ độc tố trong gan. 

   - Chữa các chứng bệnh như vị thống, mụn nhọt, nhũ ung, tê thấp…còn rất nhiều công dụng khác nên cây chè dây đã được đưa vào danh sách dược liệu quý quốc gia, được đưa vào kế hoạch phát triển dược liệu quý trong chiến lược phát triển trong những 2020-2030./.